You are on page 1of 180

Apolinario Mabini

(23 Hulyo 1864-13 Mayo 1903) Madalas bansagan si Apolinario Mabini (Apolinryo Mabni) bilang Utak ng Himagsikang Filipino at Dakilang Lumpo dahil sa kaniyang mga akda at naging mahalagang tungkulin noong panahon ng Himagsikang Filipino. Isinilang siy noong 23 Hulyo 1864 sa Talaga, Tanauan, Batangas. Ikalawa siy sa walong anak nina Inocencio Mabini, isang maralita, at Dionisia Maranan, isang tindera sa palengke. Namasukan siy bago natanggap na iskolar sa Colegio de San Juan de Letran noong 1881 at nakapagtapos ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas noong 1894. Sumapi siy sa La Liga Filipina at naging aktibo sa Kilusang Propaganda. Nang itatag ang Katipunan, hindi siya sumali dito. Nagkasakit siy at naging lumpo makaraan ang dalawang taon. Sa pagsiklab ng Himagsikang 1896, pinaghinalaan siyng Katipunero ng mga Espanyol at dinakip. Dahil maysakit, hindi siy ibinilanggo kundi ipinadala sa ospital ng San Juan de Dios at nanatili roon hanggang mabigyan ng amnestiya. Nakita niya pagkaraan ang kabuluhan ng layunin ng Katipunan na ibagsak ang pamahalaang Espanyol. Nabalitaan ni Heneral Emilio Aguinaldo ang galng niya sa batas kayt hinirang siyng punng ministro ng rebolusyonaryong Kongresong Malolos. Siy ang sumulat ng mga dekreto, manipesto, at iba pang kasulatan para kay Aguinaldo kay naituring na Utak ng Himagsikang Filipino. Noong Digmaang Espanyol-Amerikano, agad niyang naisip ang epekto nito sa Filipinas at hinulaan niyang sasakupin tayo ng mga Amerikano. Sa panahon ng Digmaang Filipino-Amerikano, kahit isang lumpo ay hindi siy sumuko. Nahli man noong 1899, hindi siy napilit manumpa sa bandila ng Estados Unidos at sa halip ay ipinagpatuloy ang pagsulat laban sa pananatili ng mga Amerikano sa Filipinas. Muli siyng hinuli at ipinatapon sa Guam. Doon niya natapos ang La Revolucion Filipina, isang pagsusuri sa simula at kasaysayan ng Himagsikang Filipino. Pinayagan siyng makabalik sa bansa makaraan ang halos dalawang taon. Pagdating niya sa Maynila noong 1903, tinanggihan niya ang alok na trabaho sa itinatayng gobyernong sibil ng Amerikano. Namatay siya sa sakt na kolera noong 13 Mayo 1903 sa Maynila. (PKJ) (ed VSA)

Diosdado P. Macapagal
(28 Setyembre 1910-21 Abril 1997) Nagwaging pangulo ng Republika ng Filipinas noong halalang 1961 si Diosdado P. Macapagal (Diyosddo Pi Makapagl), isang anakmahirap na tulad ni Pangulong Magsaysay kay tinaguriang Poor Boy from Lubao. Tulad ni Pangulong Garcia, isa rin siyng mahusay na makata sa Pampanggo. Ngunit isa rin siyng abogado at matagal naglingkod sa pamahalaan. Sa panahon niya inilipat ang Araw ng Kalayaan mula Hulyo 4 tungo sa Hunyo 12. Ama din siy ng Agricultural Land Reform Law. Isinilang si Macapagal sa San Nicolas, Lubao, Pampanga noong 28 Setyembre 1910 sa magsasakang si Urbano Macapagal at anak ng kasamng si Romana Pangan. Nagtapos siya ng Associate in Arts sa Unibersidad ng Pilipinas at ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas. Unang asawa niya si Purita de la Rosa, kapatid ng bantog na artistang si Rogelio de la Rosa, at dalawa ang naging anak nila, sina Maria Cielo at Arturo. Muli siyng nagpakasal kay Evangelina Macaraeg ng Pangasinan at naging anak sina Maria Gloria na napangasawa ni Atty. Jose Miguel Arroyo y Tuazon at naging pangulo din ng Filipinas, at si Diosdado Jr. Topnotcher siy sa bar noong 1936. Nagtrabaho siyng abogado hanggang sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Noong 1949, nagwagi siyng representante ng Pampanga sa tiket ng Partido Liberal. Muli siyng nagwagi noong 1953 kahit Partido Nacionalista ni Pangulong Magsaysay ang mayorya. Tumakbo siyng senador noong 1955 ngunit natlo. Walang nanalong Liberal na senador sa naturang halalan ngunit nakuha niya ang pinakaraming boto sa tiket ng Liberal. Sa halalang 1957, ikinandidato siyng pangalawang-pangulo ng Liberal at katiket ni Jose Yulo. Natlo si Yulo kay Garcia, ngunit nanalo si Macapagal kay Jose Laurel Jr. ng Nacionalista. Pinaghandaan niya ang eleksiyong 1961 at nagwagi siy kay Pangulong Garcia. Ngunit naging malaking sakit ng ulo niya ang pangyayaring tig-12 ang Nacionalista at ang Liberal sa Senado. Natlo siy sa eleksiyong 1965. Hulng gawain niya ang 1971 Kumbensiyong Konstitusyonal. Pinalitan niya si Pangulong Garcia bilang pangulo ng kumbensiyon hanggang 1972. Nagsulat siy ng libro nang magretiro. Isa ang Democracy in the Philippines (1976) na isang pagtutol sa diktadura. Namatay siy noong 21 Abril 1997. (VSA)

Jose M. Maceda
(31 Enero 1917-5 Mayo 2004) Si Jose M. Maceda (Hose Em Masda) ay isang kompositor, piyanista, etnomusikologo, at iskolar. Kinilala siy sa kaniyang pagtataguyod ng pangkulturang identidad ng bansa sa pamamagitan ng mga pag-aaral sa mayamang kasaysayan at kultura ng musika ng bansa. Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Sining sa Musika noong 1997. Bilang kompositor, nagtagumpay si Maceda na palayain ang musikang Filipino sa Kanluraning pagkahon sa konsiyerto, simponiya, sonata atbp. sa pamamagitan ng pagpapaunlad sa tunay na Filipinong damdamin at sining sa musika. Mula 1963 hanggang 1997, ang mga obrang ito ay panandang bato sa musikang Filipino: Ugmang-ugma, gamit ang katutubong instrumento at koro (1963), Agungan, para sa mga gong (1965), Kubing, tampok ang tinig ng mga lalaki at kawayan (1968), Pagsamba, itinatanghal sa isang pabilog na awditoryum (1968), Cassettes 100 (1971), at Ugnayan (1974). Bilang etnomusikologo, malaking bahagi ng kaniyang buhay ay inilaan sa nangunguna at masusing pananaliksik sa kasaysayan at kultura ng musika sa Filipinas at mga bansa sa Timog-silangang Asia, mula pa noong 1953. Itinatag niya ang UP Center for Ethnomusicology bilang pangunahing sentro ng pag-aaral sa kultura ng musika sa bansa at sa daigdig. Nagtamo siy ng lOrdre des Palmes Acadmiques mula sa Pransiya (1978); Outstanding Research Award mula sa UP (1985); John D. Rockefeller Award mula sa Asian Cultural Council sa New York (1987), Tanglaw ng Lahi mula sa Ateneo de Manila University (1988), at CCP Gawad ng Lahi (1989). Tinanggap din niya ang mga pagkilalang internasyonal na gaya ng Fumio Koizumi Award for Ethnomusicology sa Japan; Nikkei Award sa Tokyo (1997), Fondazione Civitella Ranieri sa Italya; at ng titulong Officier dans lOrdre National du Mrite at Chevalier de la Lgion dHonneur mula sa pamahalaang Pranses. Ipinangak siya noong 31 Enero 1917 sa Laguna kina Huwes Casto Maceda at Concepcion Montserrat. Nagtapos siy noong 1935 sa Academy of Music sa Maynila. Ipinadala siy sa Paris noong 1937 upang kumuha ng karagdagang pag-aaral sa piyano sa Ecole Normale de Musique de Paris. of Chicago, NorthWestern, at Indiana University; at noong 1964, natamo Nag-aral din siy ng musikolohiya sa Queens College and Columbia ang kaniyang Doctor of Philosophy sa University of California. Pumanaw University sa New York; antropolohiya at etnomusikolohiya sa University si Maceda noong 5 May 2004. (RVR) (ed GSZ)

Macli-ing Dulag
(? -24 Abril 1980) Si Macli-ing Dulag (Makli-ing Dlag) ay isang pinun ng tribung Butbut ng mga Kalinga na pinaslang ng mga sundalo noong panahon ng diktadurang Marcos. Isa siy sa mga kinikilalang bayani ng rehiyong Cordillera. Si Macli-ing ay iginagalang na pangat, o pinun ng tribu, na ipinagtatanggol ang karapatan ng kaniyang mga kababayan at kanilang pagmamay-ari ng lupa laban sa Chico River Basin Hydroelectric Dam Project ni Pangulong Ferdinand E. Marcos. Noong 24 Abril 1980, ilang sundalo ng Philippine Army ang nagpaulan ng bala sa dalawang bahay sa Bugnay, Tinglayan, Kalinga. Namatay si Dulag samantalang nakaligtas si Pedro Dungoc, isa pang lider laban sa Chico Dam. Idinadaos taon-taon ang Araw ng Cordillera bilang paggunita sa pagkamartir ni Macli-ing at sa kaniyang mga ipinaglalaban. (PKJ) (ed VSA)

madrsa
Ang madrsa ay salitng Arabe (madrasah) para sa anumang uri ng institusyong pang-edukasyon. May mga varyant itong medrese, madarasaa, medresa, madrassa, madraza, madarsa, at medrese. Literal itong nangangahulugan ng sa isang lugar para sa pagaaral at pagtatapos. Sa wikang Arabe maaari itong paaralang pribado o pampubliko, maaaring tumukoy sa pangunahin o sekundaryong paaralan para sa mga Muslim at mga di-Muslim, at maaaring walang kaugnayan sa relihiyon. Sa Filipinas, ang madrsa ay tradisyonal na paaralan para sa pag-aaral ng Koran. Ang madris (anyong maramihan ng madrsa sa Arabe) ang pinakamatandang mga paaralan sa Mindanao. Noong 1686 at dumalaw ang Ingles na si William Dampier sa Magindanaw, isa ito sa kaniyang naobserbahan: They have Schools, and instruct their Children to read and write, and bring them up in the Mahometan Religion. Therefore many of the Words, especially in their Prayers, are in Arabick; and many of the words of civility the same as in Turkey; and especially they meet in the Morning, or take leave of each other, they express themselves in the Language. May tradisyon diumano sa isla ng Lugus na dinadal ng makdum ang mga kabataan sa dalampasigan upang turuan silng bumsa at sumulat sa buhangin at bumilis ang kanilang pagmemorya ng mga taludtod mula sa Koran at mga panalangin. Patunay ang patuloy na paggamit ng Arabe sa iskrip ng mga Muslim sa Mindanao at Sulu at kung paanong sumanib ang kulturang Arabe sa higit na matandang katutubong kultura ng mga Filipinong Muslim hinggil sa tagumpay ng naturang edukasyon. Sa bis ng DepEd Atas Blg. 51, s. 2004, may madris na ipinailalim sa estandardisadong kurikulum para sa paaralang elementarya upang maging mga bahagi ng pambansang sistema ng edukasyon. (EGN) (ed VSA)

Angel Magahum

(1 Oktubre 1867-28 Nobyembre 1935) Itinuturing na Ama ng nobelang Ilonggo si Angel Magahum (Anghl Maghum). Sinulat niya ang Benjamin (1907), ang unang nobelang Ilonggo. Ilan pa sa mga sinulat niyang nobela ang Isa ca Bihag (1920, Isang Bihag), Ang Palaabuton (1934, Anuman ang Daratnan), at Gugma at Kabuhi (Pag-ibig at Bhay). Ang mga nobela ni Magahum ay tumatalakay sa karaniwang kaugalian na may halng pagtalakay sa kasaysayan. Nagsulat din siy ng mga dul at maikling kuwento. Nahikayat diumano si Angel Magahum na magsulat ng mga dul dahil napanood niya ng pagtatanghal ng Gran Compania de la Zarzuela Tagala ni Severino Reyes. Ilan sa sinulat niyang sarsuwela ang Buhi Pa (1904, Buhy Pa), Gugma sang Maluib (1907, Pag-Ibig ng Traydor), at Ang Dungog (1907, Ang Karangalan). Lahat ng mga naisulat na sarsuwela ni Magahum ay isinadula ng Asociacion Fraternidad na siy rin ang nagbuo, siy ang naglapat ng musika ngunit iba ang direktor, at itinanghal sa mga paaralan ng Molo, Iloilo. Sumulat din siy ng mga sugilanon, at pinakatanyag ang koleksiyong Hinugpong nga Malip-ut nga Sugilanon inilathala noong 1935. Nakapagsulat din siya ng ibat ibang librong pangkasaysayan gaya ng Guerra en Europa, Kinabuhi ni Dr. Jose Rizal (Buhay ni Jose Rizal), Pagbitay kay Pari Burgos, Gomez at Zamora, at Maragtas sang Pilipinas (Kasaysayan ng Pilipinas). Isinulong din ni Magahum ang wikang Hiligaynon. Patunay nit ang Ang Pagsulat sang Pulong nga Binisayang Hiligaynon-Harayanon (Ang Pagsulat ng mga Salitang Hiligaynon-Harayanon Visayan) at Euponiya sang Pulong nga Hiligaynon (Ang mga Tunog ng mga Salitang Hiligaynon). Ipinanganak si Angel Magahum noong 1 Oktubre 1867 sa Molo Iloilo. Nakapagtapos siy ng bachiller en artes sa Seminario de San Vicente de Paul. Naging bahagi siy ng hukbong rebolusyonaryo laban sa mga Espanyol bago siy nagpakasal kay Carmen Delgado Borromeo, isa sa mga aktres ng kaniyang mga dula. Namatay siy noong 28 Nobyembre 1935 sanhi ng komplikasyon sa puso. (SJ) (ed VSA)

Simbahan ng Molo

Teresa Magbanua

(4 Nobyembre 1871-Agosto 1947) Si Teresa Ferraris Magbanua (Tersa Ferris Magbanw) ang nag-iisang babae sa kasaysayan ng Kabisayaan na namun ng mga mandirigma laban sa mga sundalong Espanyol at Amerikano. Dahil sa kaniyang pakikisangkot sa digmaan sa Panay noong Himagsikang Filipino, binansagan siyang Joan of Arc ng Kabisayaan, paalinsunod sa bayaning Pranses na namun sa pakikibaka laban sa mga Ingles sa Orleans, Pransiya noong 1492. Isinilang si Magbanua noong 1871 sa Pototan, Iloilo sa isang malaki at maykayang pamilya. Sina Juan Magbanua at Alejandra Ferraris ang kaniyang mga magulang, at may apat ang kapatid na babae at apat din ang kapatid na lalaki. Nag-aral muna siy sa Colegio de San Jose sa Jaro, Iloilo bago nagtapos bilang guro sa Colegio de Santa Catalina sa Maynila. Nagturo siy sa ibat ibang bayan sa Iloilo hanggang madestino sa bayan ng Sara at mapangasawa si Alejandro Balderas, isang magsasaka. Nang mag-alsa noong 1896 ang mga taga-Panay sa pamumun ni Heneral Martin Delgado, agad sumapi sa hukbong rebolusyonaryo si Magbanua. May pag-aalinlangan siyng tinanggap ng kaniyang amaing si Heneral Perfecto Poblador na pinun noon ng hilagang sona sa Panay. Malakas kasi ang paniwala noon na hindi bagay o nararapat ang babae sa digmaan. Ngunit naging masugid si Magbanua at hindi naglaon ay ipinakita ang kakayahan sa labanan, lalo sa pagiging asintado sa baril at sa husay sa pangangabayo. Pinamunuan niya ang isang pangkat ng kalalakihan sa Labanang Baryo Yoting, Capiz noong Disyembre 1898 at sumabak din sa Labanang mga Burol Sapong malapit sa Sara, Iloilo. Namatay ang kaniyang mga kapatid na sina Heneral Pascual at Elias Magbanua sa Himagsikan. Sa Digmaang Filipino-Amerikano, napasma muli si Magbanua sa maraming labanan at gawaing gerilya. Nang isuko ang Panay noong 1900, nilansag niya ang kaniyang pangkat at tahimik na namuhay sa bukid kasma ang asawa. Noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, nagbigay siy ng tulong pinansiyal sa kilusang gerilya sa Iloilo. Nanirahan si Magbanua sa Pagadian, Zamboanga del Sur pagkatapos ng digmaan. Dito pumanaw ang tinatawag ng kaniyang mga kababayan na Nay Isa noong Agosto 1947. (PKJ) (ed VSA)

mglalatk
Ang sayaw na mglalatk ay nagmula sa Zapote at Loma ng Bian, Laguna. Naglalarawan ito ng labanan ng mga Moro at Espanyol sa kanilang pagaagawan sa latik o sapal ng pinaglangis na kakanggata. Gumagamit ng bao ng niyog sa pagsasayaw nito. Sinasayaw ito sa saliw ng rondalya sa batayang kompas na 2/4. Ang ritmo ng pagtatama ng mga bao ay nakatutulong sa pagbibigay-diin sa malakas na bagsak ng kumpas at ritmo. Ang mga bao ay pares-pares na nakasabit sa harap ng dibdib, sa bandang ibaba sa likod ng balikat, sa magkabilang baywang, at sa bandang itaas ng tuhod. May mga bao rin sa magkabilang kamay na itinatama upang lumikha ng tunog sa mga baong nakakabit sa nabanggit na mga bahagi ng sariling katawan at sa mga kapuwa mananayaw. Karaniwang lalaki lamang ang sumasayaw nito na ang suot lamang ay pulang pantalon na nakatupi hanggang tuhod, at ang mga baong nabanggit na nakatali sa ibat ibang parte ng katawan. Ang maglalatik ay karaniwang sinasayaw sa pista ni San Isidro Labrador tuwing buwan ng Mayo. Pinaniniwalaang taglay ng sayaw ang disiplina ng katutubong paraan ng pagtatanggol sa sarili kung kayat karaniwang ituring ito bilang halimbawa ng sayaw na pandigma o martial dance. (RCN) (ed GSZ)

Ramn F. Magsaysy
(31 Agosto 1907-17 Marso 1957) Dahil anak-mahirap at may imaheng makamahirap, si Ramon F. Magsaysay (Ramn Ef Magsaysy) ay tinaguriang Idolo ng Masa bago pa magwaging pangulo ng Republika ng Filipinas noong 1953. Naging malaking bentahe niya kay Quirino ang mga matagumpay na kampanya laban sa Pag-aalsang Huk. Ipinagpatuloy niya ang simpleng bhay at katapatan sa bayan. Kay isang pambansang pagluluksa ang bigla niyang pagpanaw nang bumagsak ang eroplanong sinasakyan sa Bundok Manunggal, Cebu noong 17 Marso 1957. Isinilang si Magsaysay sa Zambales noong 31 Agosto 1907 at anak ng panday na si Exequel Magsaysay at Perfecta del Fierra. Hindi rin katangitangi ang kaniyang rekord bilang mag-aaral. Pumasok siy sa inhinyeriyang mekanikal sa Unibersidad ng Pilipinas ngunit lumipat sa Jose Rizal Colleges at doon nagtapos noong 1932 ng komersiyo. Ngunit nagbago ang takbo ng bhay niya nang maging mekaniko sa Try Tran Co (Teodoro R. Tanco Transportation Company). Umasenso siy agad na manedyer at napalakas ang kompanya bago magkadigma. Sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig siy sumikat bilang lider ng kilusang gerilya. Tinawag tuloy na Magsaysay Gerilya ang kaniyang yunit at nahirang siyng gobernador militar ng Zambales. Naging landas ito sa politika. Kumandidato siy at nagwaging kinatawan ng Zambales noong 1946. Matatapos na kaniyang ikalawang termino nang hirangin siyang kalihim ng tanggulang bansa ni Pangulong Quirino. Ang tagumpay niy laban sa Pag-aalsang Huk ang umakit sa Partido Nacionalista upang ikandidato siyng pangulo noong 1953. Napakapopular na pangulo ni Magsaysay. Ngunit pinutol ng aksidente ang kaniyang pamumun. Napangasawa niya si Luz Banzon ng Balanga, Bataan at nagkaroon ng apat na anak. Isa, si Ramon Jr. ay naging senador. Ang totoo, naman ng kaniyang kapatid na si Genaro ang paghanga ng bayan at naging senador din, bukod sa patuloy na nagwawagi sa eleksiyong lokal sa Zambales ang apelyidong Magsaysay. May Ramon Magsaysay Foundation din ngayong nangangasiwa sa isang pondo na iginagawad sa mga dakilang Asyano sa ibat ibang larang ng paglilingkod sa bayan. (VSA)

Mahl na Araw
Ang Mahl na Araw o Semna Snta ay isang tradisyon ng mga Katolikong Kristiyano bilang pag-alala sa sakripisyong ginawa ni Hesukristo bilang Tagapagligtas ng sanlibutan. Ang totoo, apatnapung araw ito ng pagdarasal at penitensiya, at tinatawag na Kuwarsma (mula Espanyol na cuaresma). Nagsisimula ito sa Miyerkols ng Ab o Miyerkoles de Senisa at pinapahiran ang mga deboto sa noo ng tanda ng krus gamit ang ab bilang sagisag ng pagsisisi sa kanilang mga kasalanan. Pagpapaalala rin ito sa kanila na ang tao ay nagmula sa ab at sa ab rin babalik. Tampok ng Kuwarsma ang sanlinggong Mahal na Araw na nagtatapos sa pagdiriwang ng resureksiyon ni Hesus o Pask ng Mulng Pagkabhay na ginaganap sa araw ng Linggo. Bukod sa pagdarasal, pangunahing mga sakripisyong ginagawa tuwing Mahal na Araw ang pag-aayuno o hindi pagkain ng karne, pagbibigay ng limos, at bista iglsya o pagdalaw sa mga simbahan at kapilya. Ilang penitente ang nagpaparusa sa sarili, at ginagaya ang sakripisyo ni Hesus sa pagpapal sa sarili at sa nagpapasan at nagpapapak sa krus. Sa panahong ito ginagawa ang pabsa o pag-awit sa pasyn at ang pagtatanghal ng senakul. (IPC) (ed VSA)

maharlik
Maharlik ang tawag sa mga kasapi ng nakakataas na uri sa pre-kolonyal na lipunang Filipino. Maaaring nagmula ang uring ito sa pag-iisang-dibdib ng isang miyembro ng umiiral na naghaharing pamilya at ng miyembro ng pamilyang naalis na sa puwesto, o kayay ng miyembro ng isang nabihag na pamilya na nakipagsundo para mapanatili sa kanila ang ilang pribilehiyo. Nakakahalubilo ng mga maharlika ang mga datu sa ilang gawain, at bagamat hindi nila kailangang magbayad ng buwis, inaatasan silang tumulong sa karaniwang gawaing pangkomunidad tulad ng pagtatanim sa bukid at pakikipagdigma. Malimit silang maglaan ng serbisyo para ipagtanggol ang kanilang datu kapalit ng pribilehiyong makibahagi sa biyaya ng pakikidigma. Katulad ng mga timawa na ganap ding malaya, hindi sila maaaring bilhin o ibenta at mayroon din silang karapatang mamili ng datu na kanilang pagsisilbihan. Ngunit kung ang isang maharlika ay lilipat ng pagsisilbihang datu, kailangan niyang magbayad sa datu na napagpasiyahan na niyang iwan. (MBL) (ed GSZ)

makabyan
Ang byan ay isang sinaunang konseptong politikal. Mula dito sumilang noon pa ang mga konsepto ng namamyan, mamamayn, at bayni. Ngunit ang konsepto ng makabyan ay isinilang lmang sa panahon ng paghihimagsik laban sa kolonyalismong Espanyol. Nagmula ito sa pagkakabit ng unlaping maka- sa ugat na byan. Ang maka- bilang pambuo ng pang-uri ay nagsasaad ng pagkiling o pagpanig, kay ang makabyan ay tumutukoy sa nagmamahal, nagtataguyod, at nakahandang magtanggol sa kapakanan ng sariling bayan. Maaari itong itapat sa patriytik (patriotico) ng Espanyol at mahigpit na kaugnay ng paglinang sa pag-ibig sa tinubuang lupa na nagbunsod sa Himagsikang 1896. Paano ba maging makabyan? Sang-ayon sa tinatawag na Kartilya ng Katipunan (popular na tawag sa Mga Aral ng Katipunan ng mga Anak ng Bayan na sinulat ni Emilio Jacinto), pangunahing tungkulin ng makabyan ang pagkilos sang-ayon sa itinitibok ng pag-ibig sa bayan. Nakaugat ito sa pagmamahal ng isang Anak ng Bayan sa kaniyang danglang mataas at matibay na pagpapahalaga ng tao sa kaniyang sarili, at pagmamahal sa kapuw. Para kay Jacinto, ito ang mga bukal ng paghahangad ng kalayaan at pagiging demokratiko at makatarungan. Kung mahal mo ang sarili mo at kapuw mo Filipino, hindi ka papayag na maapi. Maghihimagsik ka kapag may humamak sa iyong karapatan. Sa kabilng dako, ito ang patnubay mo upang iglang ang dangl ng kababayan at ipagtanggol ang puri ng kababaihan, anak, at mga mahin sa lipunan. Ang pag-ibig sa dangal ay nangangahulugan din ng pamumuhay para sa isang banal at malaking kadahilanan, pagkakaroon ng hiy, di napaaapi at di nang-aapi, at marunong magdamdam at marunong lumingap sa baying tinubuan. Nagbabago ang moral na sandigan ng makabyan sa pana-panahon. Nadadagdag ang higit na kailangan ng bayan mula sa mamamayan bukod sa matapat na pag-ibig sa bayan. Basahin at suriin ang mga tungkulin ng isang makabagong Filipino sa kasalukuyang Panatang Makabyan. (VSA)

Francisco Makabulos
(17 Setyembre 1871-30 Abril 1922) Si Francisco Makabulos (Franssko Makablos) ay isang heneral ng rebolusyonaryong hukbo sa Tarlac noong Himagsikang 1896, at tagapagtatag ng isang pansamantalang pamahalaan sa Gitnang Luzon sa panahong ito. Isinilang siy noong 17 Setyembre 1871 sa La Paz, Tarlac kina Alejandro Makabulos ng Lubao, Pampanga at Gregoria Soliman. Naging tinyente mayor at kabesa de barangay siy sa kaniyang bayan. Pagkatapos maging kasapi ng Katipunan noong 1896 sa pamamagitan ni Ladislao Diwa, inorganisa niya ang unang pangkat ng mga Katipunero sa kaniyang bayan. Isa rin siy sa mga pumirma sa Konstitusyong Biyak-na-Bato at Francisco Soliman ang kaniyang inilagda. Pagkaraan ng Kasunduang Biyak-na-Bato, hindi siy summa kay Hen. Emilio Aguinaldo sa Hong Kong. Nilansag niya ang kaniyang pangkat noong 14 Enero 1898 ngunit pagkaraan lmang ng tatlong buwan ay muling kumilos para ipagpatuloy ang pakikidigma sa mga Espanyol. Sinabi niyang laban sa kagustuhan ng sambayanan ang Kasunduang Biyak-naBato. Ang itinay niyang pamahalaang rebolusyonaryo ay may tinatawag na Konstitusyong Makabulos ang saligang-batas na ginawa noong 17 Abril 1898 ng isang pagtitipon ng mga rebolusyonaryong mamamayan sa Tarlac. Dahil pinamunuan ni Francisco Makabulos ang pagtitipon at pagsulat ng saligang-batas, karaniwan itong ipinapangalan sa kaniya. Noong Setyembre 1898, pagkaraang bumalik ni Aguinaldo, isa si Makabulos sa nahirang na 12 brigadyer heneral ng rebolusyonaryong pamahalaan. Sa panahon ng Digmaang Filipino-Amerikano, nakipaglaban siy sa Pampanga at Tarlac. Isa siy sa mga kapanalig ni Hen. Antonio Luna at sinasabing malamang na kasmang napatay sa Cabanatuan, Nueva Ecija kung natanggap agad niya ang sulat ni Luna para magkita sil roon. Sumuko si Makabulos sa mga Amerikano noong 15 Hunyo 1900. Kasma siy sa pagtatatag ng Partido Federal ngunit pagkaraan ay lumipat sa Partido Democrata. Nahalal siyang konsehal, bise-presidente, at pagkaraan ay presidente sa kaniyang bayan. Pumanaw siy noong 30 Abril 1922. (PKJ) (ed VSA)

Malacaang
Ang Palasyo ng Malacaang (Malakanyng) ang opisyal na tahanan at opisina ng Pangulo ng Filipinas. Sinisimbolo nito ang kapangyarihang pampanguluhan ng bansa. Matatagpuan ang Malacaang sa Kalye J.P. Laurel, San Miguel, Maynila at nakatay sa pampang ng Ilog Pasig. Dito nanirahan ang lahat ng naging pinun ng bansa mula kay Gobernador Heneral Rafael de Echague noong 1863, maliban kay Heneral Emilio Aguinaldo, hanggang kasalukuyan. Ang malaking bahay-na-bato sa pampang ng Ilog Pasig ay ipinatay ni Don Luis Rocha noong gitnang bahagi ng 1700. Si Don Rocha ay isang negosyanteng Espanyol at ang kaniyang bahay-na-bato ay ginamit na bahay-pahingahan. Noong 16 Nobyembre 1802, ipinagbili ni Don Rocha ang bahay-na-bato kay Koronel Jose Miguel Formento sa halagang isang libong piso. Ipinagbili naman ng Koronel ang bahay sa pamahalaang kolonyal ng Espanya noong 22 Enero 1825 sa halagang limang libong piso. Ginamit na bakasyunan ng gobernador-heneral ang bahay-na-bato kung tag-araw. Noong 1863, sinira ng isang malakas ng lindol ang palasyo ng gobernador heneral sa Intramuros. Kay nagpasiya ang pamahalaang kolonyal na gamitin ang Malacaang bilang opisyal na palasyo at tirahan ng pinun ng kolonya. Sinasabing ang pangalang Malacaang ay mula sa katagang May lakan diyan na nangangahulugang tirahan ito ng mataas-na-tao sa lipunan. Marami ang ginawang pagbabago sa palasyo mula nang itoy bilhin ng pamahalaang kolonyal ng Espanya. Niluwangan ang azotea, nagtay ng mga bagong gusali sa paligid, at pinaganda pa ang hardin. Pinalaki naman ng mga Amerikano ang nasasakupang lupain ng palasyo at nagtay rin ng bagong gusali. Nanirahan sa Palasyo ng Malacaang ang labingwalong gobernador-heneral ng Espanya at labing-apat na gobernador sibil ng Estados Unidos. Si Pangulong Manuel L. Quezon ang unang Filipinong pinun na nanirahan dito noong 1935. (SMP) (ed VSA)

Malaks at Magand
Noong unang panahon, sang-ayon sa alamat ng paglikha ng mga Tagalog, may langit lmang at may dagat. At may isang ibong lilipad-lipad. Isang araw, napagod ang ibon sa kalilipad ngunit wala itong mapagpahingahan. Nag-isip ito ng paraan. Pinaglit nit ang dagat at umalon ito ng pagkataastaas hanggang langit. Naglit ang langit at naghagis ng mga bato sa dagat. Nagkaroon ng lupa at ito ang dinapuan ng ibon. Nagmahalan ang simoy dagat at simoy lupa at nanganak ng isang piraso ng kawayan. Bumagsak ang kawayan sa dagat at tinangay ng alon sa dalampasigang pinamamahingahan ng ibon. Naglit ang ibon nang matumbok ng kawayan ang paa nit at tinuka nang tinuka ang kawayan. Mula sa isang biyas ng kawayan ay lumabas si Malaks, ang unang lalaki. Mula sa ikalawang biyas ay lumabas si Magand, ang unang babae. Sina Malaks at Magand ang unang mga tao sa daigdig. Sil ang saksi sa pagsilang ng mga halaman at punongkahoy, pagtaas ng mga gulod at bundok, at pagdami ng mga hayop at isda. Tinamasa nil ang kagandahan ng kalikasan. Binigyan nil ng pangalan ang mga hayop, isda, at halaman. Nang lumaon, tinawag ng lindol ang lahat at tinanong kung dapat maging mag-asawa sina Malakas at Maganda. Sumang-ayon ang lahat. Ikinasal ng liwanag at simoy ang dalawa at nagkaroon ng maraming anak. Nagpunta sa ibat ibang dako ang mga anak nina Malakas at Maganda. Sa kanila nagmula ang mga lahi ng sangkatauhan. (EGN) (ed VSA)
-mula sa Seven Golden Cities of the Sun (1981)

maliput
Kilal rin ang maliput sa tawag na talaktok na nabibilang sa pamilya Carangidae. May limang uri ng maliput na matatagpuan sa Filipinas at ang mga ito ay nsa grupo ng Caranx at Carangoides. Matatagpuan ito sa Indo-Pasipiko, silangang baybayin ng Aprika, hilaga hanggang timog ng Japan, at timog hanggang hilaga ng Australia. Ang Caranx ignobilis ang pinakakilalng uri ng maliput May katawan at ulo ito na malaginto at may tiyan na kulay pilak. Pinoprotektahan ang mga mata nit ng naaaninag na taba ng talukap. Kadalasang kulay abo at itim ang mga palikpik nit, kulay dilaw o itim ang buntot, at maaaring may kaliskis ang dibdib. May apat hanggang walong tinik sa harapan ng palikpik sa likod ng maliput at may isang tinik ito sa may hulihan bahagi. Mahab ang palikpik sa likod samantalang may dalawang magkahiwalay na tinik ang palikpik nit sa may puwitan. Payat at magkahiwalay ang buntot. Kadalasang makikita ito sa mabuhangin at mabatong lugar tulad ng bahura. Pumapasok din ang isdang ito sa mga ilog at nangingitlog sa mababaw na bahagi ng dagat at sa mga bahura. Naginginain ang mga matatandang maliputo ng mga hayop at isda sa mga bahura tuwing gabi. Dahil ito sa kanilang maliksing paglangoy sa gabi o tuwing takipsilim. Sa araw naman, pagiling-giling na nagtititipon ang mga maliput at dahan-dahang nagkakawan sa labas ng bahura. Ang pinakamalaking naital ay may habng 1.7 metro at may bigat na higit sa 60 kilo. Nahuhli ang isdang ito sa pamamagitan ng pante at pukot. Sa Filipinas, katutubo ang maliput sa Lawang Taal kay kailangang paigtingin ng pamahalaan ang pagpapatupad ng mga regulasyon para mapabuti ang kalidad ng tubig sa lawa. Ayon sa kasalukuyang pag-aaral, maaari nang paitlugin ang isang maliput habang nakakulong. (MA) (ed VSA)

malmg
Ang malmg o Philippine Tarsier (Tarsius syrichta o Carlito syrichta), ay isang uri ng unggoy na nanganganib nang mawala. Sa Filipinas lmang ito matatagpuan. Makikita ang malmg sa timog-silangang bahagi ng Filipinas, lalo na sa Bohol, Samar, Leyte, at sa Mindanao. Miyembro ito ng 45 milyon nang tang pamilya Tarsiidae, na kinuha ang pangalan sa pahab nitng tarsus (ankle bone) o buol. Napabalitang nakita rin ang malmag sa Sarangani, ngunit maaaring ibang subspecies iyon. Maliit lmang ang malmag, may sukat itong 85-160 milimetro (3.35-6.30 pulgada) ang taas, kay ito ang pinakamaliit na uri ng unggoy. Mahirap itong makita dahil sa kaliitan. Ang lalaking malmag ay tumitimbang lamang ng 80-160 gramo (2.8-5.6 libra). Mas maliit ang mga babaeng malmag. Ang isang matandang malmag ay kasinlaki lamang ng kamao ng isang tao. Kagaya ng ibang tarsier, nakapirmi ang mga mat ng malmag sa bungo, hindi ito naigagalaw. Sa halip, isang adaptasyon sa leeg nit ang nagpapahintulot na maigalaw nit ang bilugang ulo nang 180 digri. Napakalalaki ng mga mat ng malmag, pinakamalaki ito sa proporsiyong mat-sa-katawan sa lahat ng mammalia. Napakalinaw tuloy ng paningin sa gabi. Nokturnal ang malmag. Ang malalaking tainga ng malmag ay mabilis na naikikilos kay napakatalas din ng pandinig. Maraming programa nang ginawa ng pamahalaan upang mailigtas ang malmag sa pagkaubos. Ang mga unang hakbang ay sinimulan noong 1988 sa isang pag-aaral upang tukuyin ang mga pangangailangan sa tirahan ng unggoy na ito. Ginawa ito sa Corella, Bohol ng Parks and Wildlife Bureau (PAWB) sa tulong ng Wildlife Conservation International. Sinundan ito ng Philippine Tarsier Project ng Kagawaran ng Kaligiran at Likas Yaman (DENR) sa Rehiyon 7. Noong 30 Hulyo 2001, nilagdaan Batas blg. 9147, na kilala rin sa tawag na Wildlife Resources Conservation and Protection Act. Ito ay para sa konserbasyon at proteksiyon ng mga yamang gubat kasama na ang mga tirahan ng malmag, at pag-uutos na isma ito sa talaan ng mga pangunahing species sa Filipinas. (SSC) (ed VSA)

mlong
Ang mlong ay isang tradisyonal na tubo palda, may ibat ibang kulay na telang koton, at ibat ibang disenyong heometriko o okkir. Tinatawag itong tubo palda dahil bawat piraso ng damit, lalo na ang nabibili sa kasalukuyan, ay pinutol na tila tbo. Ang mlong ay kamag-anak ng sarong ng mga tao sa Malaysia, Brunei, at Indonesia at karaniwang damit ng Muslim sa anyong panabi. Ang mlong ay maaaring palda para sa kalalakihan at kababaihan. Bukod sa damit, ginagamit itong kumot, tabing, bedsheet, bihisan, duyan, banig ng panalangin, at iba pang mga layunin. Ang isang bagong panganak ay ibinablot sa isang mlong. Kapag namatay, ibinablot siy sa isang mlong. Ang mlong ay ginagamit sa malalaking pista at isinusuot ito upang ipakita ang pagglang. Ang gawang-kamay na mlong ay mula sa sinaunang habihan ng Maranaw, Magindanaw, at Tiboli. Ang estilo ng mlong ay maaaring magpahiwatig ng panliping pinagmulan ng manghahabi, tulad ng landap ng Maranaw. Ang gawang-kamay na mlong ay mahal kay ang pang-araw-araw at modernong mlong ay gawa sa koton at sintetikong sinulid mula sa mga pabrika ng tela. (RBT) (ed VSA)

Andrs Mlong

(sirka 1660) Si Andrs Mlong ang namun ng pag-aalsa sa Pangasinan laban sa mga Espanyol noong 1660-1661. Lumaki si Malong sa Binalatongan, Pangasinan at naging isang maestre de campo. Noong 15 Disyembre 1660 nanguna siy sa isang pangkat na pumatay sa alguacil mayor ng Lingayen. Mabilis na dumami ang kaniyang pangkat at nang salakayin nil ang nayon ng Bagnotan ay sinasabing mahigit apat na libo sil. Kumalat ang pag-aalsa sa buong lalawigan. May dalawang buwan lamang tumagal ang pag-aalsa ngunit itinuturing na mahalaga ito dahil sa dami ng mga summang Filipino. Ipinahayag ni Malong ang sarili na Hari ng Pangasinan at ginawang konde ang kaniyang ayudanteng si Pedro Gumapos. Pagkatapos, nagpadal siy ng mga ulat sa Ilocos at Cagayan na nag-uutos sa lahat na kumilala sa kaniyang kapangyarihan at mag-alsa laban sa mga Espanyol. Pati si Francisco Maniago ng Pampanga ay pinadalhan niya ng ganitong sulat at sinabihang sasalakayin kapag hindi umanib sa kaniya. Binigyan niya ng anim na libong tauhan si Melchor de Vera at itinalaga sa Pampanga. Binigyan naman niya si Gumapos ng tatlong libong tauhan at inutusang kunin ang Ilocos at Cagayan. Sa kabila ng maraming sundalong itinalaga sa dalawang ayudante ay may natira pa sa kaniyang dalawang libong tauhan. Nagpadal ng sundalo ang pamahalaang Espanyol sa ilalim nina Heneral Felipe de Ugalde at Heneral Francisco de Esteybar. Bago magtapos ang Enero 1661, sunud-sunod ang naging pagkatalo ng mga rebelde hanggang mapilitang magtago sa bundok si Malong at ilang tauhan. Noong 6 Pebrero 1661, nadakip si Malong sa kubong pinagtataguan kasma ang inang si Beata Santo Domingo. Dinal si Malong sa Lingayen at doon pinatay. (PKJ) (ed VSA)

malunggy
Ang malunggy (Moringa oleifera) ay ang pinakakaraniwang itinatanim at inaalagaang uri ng genus Moringa, na siya lmang genus sa pamilya Moringaceae. Makitid o payat ang pun ng malunggay, nakatungo ang mga sanga, at tumataas nang mga 10 metro. Sa karaniwang pag-aalaga nit, pinuputol ang pun upang maging isang metro lmang ang taas at nang lumago muli ang mga sanga at dahon nit, at upang madalng maabot ng kamay ang mga ito. Ang mga murng bunga na tinatawag na drumstick ay kinakain na parang berdeng bataw at may lasang hawig sa asparagus. Inaalis ang mga buto sa magulang na bunga at kinakain na parang kagyus o kadyos. Maaaring inihaw ang luto sa mga buto. Ang mga bulaklak ay iniluluto rin upang kainin at may lasang kabute. Niyayadyad naman ang mga ugat nit upang gawing pampalasa sa pagkain. Malaki ang halagang nutriyon ng malunggay. Masustansiya ang mga dahon ng Moringa, mayroon itong beta-carotene, bitamina C, protina, iron, at potassium. Iniluluto ang mga dahon at ginagamit na parang spinach. Karagdagan rito, tinutuyo ang ma dahon, pinupulbos, at ginagamit bilang pampalasa sa mga sabaw at sawsawan. Ang murungakai, na gling sa malunggay, ay kilal sa Tamil Nadu at Kerala bilang gamot sa ibat ibang sakit. Ginagamit rin ito bilang aphrodisiac. Ang pun ng malunggay ay mayaman sa calcium at phosphorus. Malaking tulong ang nagagawa ng mga dahon ng malunggay sa pagpaparami ng gatas ng ina sa panahon ng kaniyang pagpapasuso. Napatunayan sa mga pag-aaral na ang isang kutsarang pinulbos na tuyong dahon ng malunggay ay nagbibigay ng 14% protina, 40% calcium, 23% iron at maraming bitamina A na kailangan ng isang sanggol mula isa hanggang tatlong tang gulang. Ang anim sa kutsara ay magbibigay ng lahat ng pangangailangan sa calcium ng isang babae sa panahon ng kaniyang pagbubuntis at pagpapasuso. Ang mga buto ng Moringa ay nagbibigay ng 3840% langis (na tinatawag na ben oil dahil sa mataas na konsentrasyon ng behenic acid). Ang langis na ito ay malinaw, walang amoy, at hindi nasisira sa matagal na panahon. Pagkatapos makuha ang langis, ang sapal ay maaaring gamitin bilang abono. Sa ibang bansa, ang balt ng pun, dagta, ugat, dahon, buto, at bulaklak ay ginagamit sa tradisyonal na panggagamot. Sa Jamaica, ang dagta ng malunggay ay pinagkukunan ng asul na tina o pangkulay. (SSC) (ed VSA)

Miguel Malvar
(27 Setyembre 1865-13 Oktubre 1911) Si Miguel Carpio Malvar (Migl Krpiy Malvr) ang karaniwang ipinalalagay na hulng heneral na sumuko noong Digmaang FilipinoAmerikano. Siy ang umak sa responsabilidad ng pamumun ng hukbong Filipino pagkatapos madakip si Emilio Aguinaldo. Isinilang siy noong 27 Setyembre 1865 sa Santo Tomas, Batangas kina Tiburcia Carpio at Mximo Malvar, isang mariwasang magsasaka. Naging mahilig din si Malvar sa pagsasaka at unang nakilala bilang mahusay na komersiyante. Nang makaipon, bumili siy ng lupain sa Bundok Makiling at sa Santo Tomas na pinatamnan ng dalandan. Sinasabing naging matagumpay ang kaniyang pagsasaka at ipinangalan pa sa kaniya ang uri ng dalandan na ikinalat niya. Naging gobernadorsilyo siy sa Santo Tomas at agad nakilaban nang sumiklab ang Rebolusyong Filipino. Noong 31 Marso 1897 ay hinirang siyng tinyente-heneral ni Heneral Emilio Aguinaldo. Pagkatapos, naging komandante heneral siy para sa lalawigan ng Batangas. Siy ang hulng nagsuko ng armas pagkatapos ng Kasunduang Biyak-na-Bato. Sumunod siy kay Aguinaldo sa Hong Kong pagkaraan ng isang taon. Nang bumalik siy sa Filipinas noong 15 Hunyo 1898 ay may dala siyng dalawang libong riple. Nagtay muli siy ng hukbo sa Batangas, Mindoro, at Tayabas (Quezon ngayon) at naging komandante heneral para sa Katimugang Luzon. Pagsiklab ng Digmaang Filipino-Amerikano ay nahirang siyng brigadyer heneral at nangasiwa sa mga pagtatanggol sa Katimugang Luzon. Magiting na ipinagtanggol ng kaniyang pangkat ang mga bayan ng Pagsanjan, Pila, at Santa Cruz sa Laguna. Nang manghin ang buong hukbong Filipino, naglunsad ng kilusang gerilya si Malvar sa paligid ng Bundok Makiling. Nang madakip si Aguinaldo, ipinagpatuloy niya ang pakikipaglaban sa mga Amerikano hanggang noong 16 Abril 1902. Pagkaraang sumuko, namuhay siya nang tahimik at nagbalik sa pagsasaka at pagnenegosyo. Namatay siy sa Maynila noong 13 Oktbure 1911. May ilang historyador at kongresista ding nagpapanukalang hirangin si Malvar bilang ikalawa sa talaan ng mga Pangulo ng Filipinas, ngunit hindi ito kinikilala ng pamahalaan sa kasalukuyan. Ipinangalan sa kaniya ang isang bayan sa Batangas. (PKJ) (ed VSA)

mamamayn
Ang mamamayn ay kasapi ng politikal na pamayanan o komunidad. Bilang kasapi ng pamayanan, pinagkakalooban siy ng Saligang Batas ng mga natatanging karapatan at pribilehiyo na hindi natatamasa ng isang dayuhan. Kabilang sa mga pribilehiyo ng mamamayn ang karapatang bumoto at mahalal, magmay-ari ng lupain sa Filipinas, at magtapos ng propesyon. Ang isang tao ay ituturing na kasapi ng pamayanang Filipino kung siy ay mamamayn na nang pagtibayin ang Konstitusyong 1987. Itinuturing ding mamamayan ang indibidwal batay sa kapanganakan o sa pagpapairal ng batas pagkamamamayan ng Filipinas. Kinikilla ng batas sa Filipinas ang dalawang prinsipyo ng pagkamamamayan. Sa prinsipyo ng jus sanguinis, ang pagkamamamayan ng magulang ay sinusunod ng anak. Ibig sabihin, kung parehong Filipino ang mga magulang, ang anak ay Filipino rin kahit isilang siy sa ibang bansa. Ang prinsipyo naman ng jus soli ay nagtatakda ng pagkamamamayan batay sa lugar ng kapanganakan. Kung ang isang bat ay isinilang sa Estados Unidos, ituturing siyng mamamayn ng nasabing bansa ayon sa prinsipyong jus soli. Subalit kung ang mga magulang niya ay parehong Filipino, mananatili pa rin siyng mamamayn ng Filipinas ayon sa prinsipyo ng jus sanguinis. May dalawang uri ng mamamayng Filipino: ang katutubo at naturalisado. Katutubong mamamayn ang turing sa isang indibidwal kung ang mga magulang niya ay kapuwa Filipino. Ang mga isinilang bago ang 17 Enero 1973; may inang Filipina; at pinil ang pagkamamamayang Filipino ay itinuturing ng batas na katutubo. Ang isang dayuhan ay maaaring maging naturalisadong mamamayn ng Filipinas sa pamamagitan ng proseso ng naturalisasyon. (SMP) (ed VSA)
Mga komyuter sa LRT

manananggl
Isang katutubong uri ng aswang ang manananggl. Karaniwang ilarawan ito na isang magandang babae na naihihiwalay ang pang-itaas na bahagi ng katawan hanggang baywang upang lumipad at naiiwan ang pang-ibabng bahagi ng katawan sa lupa. Sinasabi rin na gumagal sa himpapawid ang manananggl kapag kabilugan ng buwan at ang hinahanap na biktima ay buntis. Naaamoy nit kahit napakalay ang sanggol sa sinapupunan ng isang nagdadalang-tao. Alinsunod sa mga kuwento, umaaligid muna sa tahanan ng buntis ang manananggl. Mapapansin ito kapag nakarinig ng tunog na Wak! Wak! Na sinasabi ring huni ng tila paniki nitng alaga, at kay tinatawag ang alaga na wakwk. Kapag natiyak na natutulog nang mahimbing ang maganak sa bibiktimahing tahanan ay lumalapag ang manananggl sa bubong. Gumagawa ito ng butas sa bubong upang silipin ang buntis at upang doon ihulog ang dila nit na nagiging tila isang mahabng sinulid. Sinasabing sumusuot ang sinulid sa psod ng buntis at sinisipsip ng manananggl ang fetus. Kung minsan, sinusungkit nit pati atay at puso ng biktima. Kailangang makabalik ang manananggl sa kalahating katawan bago magumaga dahil malulusaw ito sa sinag ng araw. Sinasabi rin na hindi naman maibabalik ang lumilipad na bahagi kapag binudburan ng asin o binuhusan suk ang pang-ibabng bahagi. Malimit na naiiwang patay ang pangibabng bahagi sa gitna ng sagingan. Mahirap itong makita dahil mukhang pinutol na pun ng saging lmang. (EGN) (ed VSA)

-Mula sa Aklat Adarna

Vicente S. Manansala
(22 Enero 1910-22 Agosto 1981) Itinanghal na Pambansang Alagad ng Sining sa Pintura noong 1982 si Vicente S. Manansala (Visnte Es Manansla). Bahagi siya ng tinaguriang Thirteen Moderns. Gaya ng iba pang modernista, pinili ni Manansala na ipakita ang sining gaano man kapangit ang tema o kaligirang kinapapalooban ng kaniyang mga paksa. Protesta ang mga obra niya sa klasikong Amorsolo. Ang kaniyang unang solong eksibisiyon ay ginanap sa Manila Hotel noong 1951. Nakilala siya sa estilong kubismong naaaninag (transparent cubism)ang kaniyang mga pigura sa kanilang pinakapayak na hugis heometriko ay nanatiling nakikita sa kanilang kabuuan. Binigyan ng bagong buhay ni Manansala ang kubismo sa pamamagitan ng paggamit sa mga karaniwang kaligirang Filipino at mga katutubong tema sa konteksto ng nagbabagong kalungsuran. Makikita ang ganito sa Jeepneys, Calesa, Planting of the First Cross, Sinigang, Pila sa Bigas, Barong-barong at A Cluster of Nipa Hut. Naging bantog din ang kaniyang obrang nagtatampok sa mga tindera sa Quiapo na nakasuot ng belo. Si Manansala rin ang may likha sa lampas-tong mural sa pader na matatagpuan sa bulwagan ng Philippine Heart Center. Tumanggap siya ng karangalan sa kaniyang Barong-barong noong 1950 sa eksibisyong ginanap sa Manila Grand Opera House. Tumanggap din siya ng 1963 Republic Cultural Heritage Award at 1970 Patnubay ng Sining at Kalinangan Award mula sa Lungsod Maynila. Isinilang siya noong 22 Enero 1910 sa Macabebe, Pampanga kina Perfecto Q. Manansala and Engracia Silva. Ikinasal siya kay Hermenegilda Diaz at biniyayaan ng isang supling. Sa murang gulang na 15 ay nag-aral siya sa ilalim ng pangangasiwa ng pintor na si Ramon Peralta sa paggawa ng mga signboard at billboard. Nagtapos siya sa Unibersidad ng Pilipinas, sa School of Fine Arts noong 1930. Nagpatuloy siya ng kaniyang pag-aaral sa Ecole de Beaux Arts sa Montreal, Canada at ilan pang pamantasan sa Estados Unidos at France. Naging ilustrador din siya para sa Philippines Herald at Liwayway at lay-out artist para sa Photonews at Saturday Evening News Magazine noong dekada 1930. Namatay siya noong 22 Agosto 1981. (RVR) (ed GSZ)

mandal
May panahong mahahab at makakapal ang dayami ng pananim na palay kay matagal at yugto-yugto ang pagpapatuyo sa ginapas bago bayuhin. Ang unang yugto ay ang hya, o ang paghahalayhay sa ginapas na palay sa ibabaw ng pilapil. Kapag bahagyang natuyo, ang mga haya ay binibigkis. Ang mga binigkis ay itinutumpok sa binalimbng, pinakamaliit na paraan ng tumpok sa mga binigkis at tinawag na gayon dahil katulad ng pinutol na bunga ng balimbing ang pinaghaharap na mga ulo ng apat na binigkis. Pagkaraan, pinagsasma ang mga binalimbing upang bumuo ng mataas na spok. Sa wakas at kapag tuyo na ang mga butil, hinahakot muli ang mga sipok upang bumuo ng isang mala-higanteng tumpok ng lahat ng binigkis. Ito ang tinatawag na mandal, na kung anihan ay tila matabang tore sa gitna ng kabukiran. May sinusunod na sistema sa paggawa ng mandal. Una, pumipili ng pook na bahagyang mataas kaysa ibang bahagi ng bukid. Upang kahit umulan ay hindi basta mababas ang paa ng mandal. Nililinis ang nahirang na pook at pinapatag. Ito ang tinatawag na ptyo (mula sa Espanyol na pateo) at sa gitna nit itinatay ang mandal. Ang estruktura ng mandal ay tila dinobleng sipok. May panloob na sipok at tila ubod ng mandal. Pagkaraan, iniikiran ito ng panlabas na halayhay hanggang sa taas na kailangan upang matipon ang lahat ng binigkis. Ang hulng palapag ay tila balikat at nakahalayhay patingala ang mga uhay. Sak pinuputungan ito ng tinatawag na paul. Ang pangwakas na palapag at ang paulo ay garantiya upang hindi makapasok ang tubig sa loob ng mandala kapag umulan at hbang hinihintay ang paglipat ng trilyadora. Ang paggiik ng trilyadora ay isang malaking pangyayari. Karaniwang maghapon at magdamag ang paggiik sa isang mandal. Naiipon ang maraming tao sa patyo sa ganitong pagkakataon. Bukod sa mga trabahador ng trilyadora, tagasahod ng balde, tagapagsako, tagapagkamada ay may mga nagmamasid na magsasaka. May tindahan ng pagkain at inumin. May namamagpag o mga tao na nagtitiis ng gilik sa ginikang ibinubuga ng trilyadora at nililinis ito para sa mga butil na natirang nakakabit pa sa mga uhay. Kung gabit malapit nang matapos ang paggiik at matuos na maganda ang ani ay nagkakaroon ng pagdiriwang. Nagpapainom ang may-ari ng bukid. (DRN) (ed VSA)

Mang
Ang Mang ay varyant ng Mam, pantawag na maglang sa isang hindi nakikillang lalaki, bagaman sa kaso ng Mang ay kailangang kakilla ang tinatawag o tinutukoy dahil kailangang idugtong sa pantawag ang pangalan nit. Halimbawa ng gamit ng Mam, Saan po, Mam, ang daan papunta sa bayan? Halimbawa ng gamit ng Mang, Saan po, Mang Teban, ang daan papunta sa bayan? Katulad ito ng Ale at Aling na pantawag ng pagglang sa babae. Ang una ay ipinantatawag sa sinumang babae na hindi kakilla. Samantala, ang ikalawa ay laging sinusundan ng pangalan ng tinatawag: Aling Rosing, Aling Maria. Maraming ganitong sinaunang pantawag ng pagglang sa nakatatanda. Halimbawa ang Bpa at Ba para sa amain. Nag-iisa ang Bpa, ngunit kasunod ng Ba ang pangalan ng tinawag: Ba Martin, Ba Tomas. Higit na pleksible ang Kak at K dahil maaaring gamitin sa nakatatandang lalaki o babae: Ka Berto, Ka Maria. Huwag ding kalimutan ang Mnong at Mnang mula sa Ilocos. Bukod pa rito ang pantawag na Kya, Dko, Sangk para sa nakatatandang kapatid na lalaki at ang Ate, Dits, Sans para sa nakatatandang kapatid na babae. Ngunit napalitan na ang Mang at Ale ng Mister at Miss ngayon sa dila ng mga modernong tagalungsod. Ang nakatutuwa, para yata hindi masyadong magmukhang matanda, tinatawag na Kuya o Ate ang sinumang nais tukuyin kahit wika ngay gurang na. (EGN) (ed VSA)

mangg
Ang mangg ay isang prutas na kabilang sa genus na Mangifera, na binubuo ng maraming bungang kahoy na tropiko sa pamilya Anacardiaceae. Katutubo ang mangga sa bansang India na pinagmulan nit at kumalat sa buong mundo. Ang Mangifera indica ay ang uri ng mangga na pinakamaraming itinatanim at inaalagaan sa buong tropikong lugar sa mundo. Ang mangga ang pambansang prutas ng Filipinas, India, at Pakistan. Maraming varayti o lahi ng mangga, ibat iba ang kulay ng bunga, at ibat iba rin ang lasa kapag hinog na. Ang mga bunga ay maaaring mahinog sa loob ng 3 hanggang 6 na buwan. Karaniwang matamis at may napakasarap na lasa ang bunga ng hinog na mangga. Lumalaki ang pun ng mangga nang 35-40 metro (115-130 piye) ang taas. Nabubuhay ito nang matagal na panahon. May mga pun ng mangga na namumunga pa kahit na ito ay mahigit nang 300 taon. Ginagamit rin ang mangga sa maraming menu o lutuin. Ang maasim at hilaw na mangga ay ginagamit sa preparasyon ng chutneys, athanu, pickles, o maaaring kainin nang may kaunting asin, sili, at soy sauce. Ang hinog na mangga ay kailangan rin sa preparasyon ng maraming uri ng curry. Sa ibang bansa, pinatutuyo at dinidikdik ang hilaw na mangga upang gumawa ng moramba at amchur. Hihihiwa nang maninipis ang mga pisngi ng hinog na mangga, tutuyuin, at pagkatapos ay ipapakete upang gawing export bilang pinatuyong mangga o dried mangoes. Sa Filipinas, kinakain ang hilaw na mangga kasama ng bagoong, o isasawsaw sa patis o sa asin. Gamit rin ang mangga sa paggawa ng mga nektar, inuming katas, o bilang pampalasa sa sorbetes. Maraming sangkap na halagang nutrisyon ang mangga. Mayaman ito sa mga phytochemicals, bitamina A, C, E, K at B6, at mga mineral tulad ng potassium at copper. Taglay rin ng mangga ang maraming amino acid na kailangan ng ating katawan. Naglalaban sa palengke kung alin ang mas matamis sa mangga mulang Guimaras o mulang Pangasinan o mulang Zambales. (SSC) (ed VSA)

Manila by Night
Pelikula ang Manila By Night (1980) na isinulat at idinirehe ng Pambansang Alagad ng Sining para sa Pelikula Ishmael Bernal. Tampok dito ang mga artistang sina Charito Solis, Gina Alajar, Rio Locsin, Alma Moreno, Bernardo Bernardo, at Cherie Gil. Isang modernong paglalahad ng ibat ibang naratibo ang pelikula, na nagkukrus ng mga landas sa huli upang mailahad ang nakakarimarim na imahen ng Maynila sa loob ng isang gabi. Natipon dito ang ilang personaheng kumakatawan sa buhay-Maynila: isang putang nagkukunwang nars, ang kinakasama niyang taksi drayber, at ang kalaguyo nitng weytress. Sa kabilang band, may isa pang putang kasal sa isang dting pulisat may anak silng nalulong sa droga dahil sa isang signg lesbiyana. Ang lesbiyanang itoy umiibig sa isang bulag na masahista na may dalawang anak sa pagkadalaga. Itong masahista naman ay nangangarap na makarating sa Saudi Arabia. Kontrobersiyal itong pelikulang dahil ipinagbawal na maipalabas ng Board of Censors at ng dting Unang Ginang Imelda Marcos. Upang maipalabas ito, napilitan ang prodyuser na putulan ito ng halos 30 minuto. Pinalitan din ang pamagat nit at naipalabas na City After Dark. Kinikilala ang pelikula bilang isa sa pinakamahusay na likha ni Bernal. (LJS) (ed VSA)

Manila Times
Ang Manila Times (Manla Tayms) ang pinakamatandang diyaryong nakasulat sa Ingles sa Filipinas. Ang unang tagapaglathala nito ay si Thomas Gowan, isang Englishman na may ilang panahon nang naninirahan sa Filipinas, para sa mga sundalong Amerikano sa bansa. Dalawang beses itong pansamantalang nagsara, ngunit muling nagbuks at patuloy na lumalabas. Noong 10 Oktubre 1898, inilabas sa isang boletin na may pamagat na The Manila Times ang unang press cable na natanggap sa Filipinas. Ibinalita nit ang kumperensiya sa Paris upang wakasan ang Digmaang EspanyaEstados Unidos. Nagpatuloy ito ng araw-araw na pagbabalita noong 14 Marso 1930. Ngunit ipinasiya ng mga anak ni Don Alejandro Roces na ipagpatuloy ito. Binili nil ang imprenta ng Tribune-Vanguardia-Taliba at nagtay ng korporasyon, ang The Manila Times Publishing Co., Inc. Naging pinakamalaking peryodikong pambansa ang Manila Times pagkaraan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Muli itong nagsara noong 23 Setyembre 1972 nang ipataw ang batas militar sa Filipinas. Nagbukas na muli ito noong 5 Pebrero 1986, ngunit ibinenta ito kay John Gokongwei. Napilitan si Gokongwei na ibenta ito kay Mark Jimenez nang idemanda ang diyaryo ng noon ay Pangulong Joseph Estrada dahil sa ibinalita nit na ang pangulo ay naging di sinasadyang ninong ng isang maanomalyang transaksiyon. Noong 8 Agosto 2001, pormal nang naup bilang publisher at may-ari ng Manila Times si Dante Ang. (AEB) (ed VSA)

E. Arsenio Manuel

(1909-Disyembre 2003) Espiridion Arsenio Manuel (Espiridyn Arsnyo Manwl) ang buong pangalan ni E. Arsenio Manuel, pangunahing antropologo, at itinuturing na Ama ng Makabagong Pag-aaral ng Polklor sa Filipinas. Ang mahigit kalahating siglong pananaliksik niya ay ginugol sa dokumentasyon ng pangkating lumad sa Gitnang Mindanao, pagrekord at pagsasalin ng tatlong epikong-bayan, at mga saliksik sa kasaysayan, panitikan, at linguwistika. Isinilang si Manuel sa Santo Domingo, Nueva Ecija. Nagtapos siy sa University of Manila noong 1935, nagmaster sa University of the Philippines noong 1954, at nagdoktorado sa University of Chicago noong 1969. Naglingkod siyng propesor sa UP hanggang magretiro. Kabilang sa mga gawad niya niyang tinanggap ang 1989 CCP Gawad para sa Sining, ang 1991 National Social Scientist Award, at ang 2000 Dangal Alab ng Haraya mulang National Commission for Cultrure and the Arts (NCCA). Ipinakilla niya sa madla ang epikong-bayang Tuwaang at Agyu. Bukod sa mga pagsusuring antropolohiko, itinuturing na mahalagang saliksik niya ang apat na bolyum na Dictionary of Philippine Biography (1955-1970), Tayabas Tagalog Fragments from Quezon Province (1958), A Survey of Philippine Folk Epics (1963), A Lexicographic Study of Tayabas Tagalog in Quezon Province (1971), Documenting Philippinesian: An Inquiry into the Ancestry of the Filipino People (1994). Itinaas niya ang pamantayan sa saliksik hinggil sa polklor ng Filipinas. Kay wika ng parangal sa kaniya ng NCCA, kahit ang designasyon sa kaniya bilang Ama ng makabagong Pag-aaral ng Polklor sa Filipinas ay hindi sapat upang itanghal ang esensiya at kabuluhan ng kaniyang mga trabaho. Namatay siy noong 2003. (EGN) (ed VSA)

maratabt
Isang salitng Arabe ang maratabt at pagglang ang ibig sabihin. Sa mga Filipinong Muslim, lalo na sa mga Maranaw at Tausug, katumbas ito pag-iingat sa dangl at mataas na pagpapahalaga sa sarili. May varyant itong malatabt at maatabt sa Magindanaw. Malimit itong maipagmal ng mga di-Muslim sa rdo o pagpapatayan dahil sa higantihan. Totoo na nauuwi sa marami nang pagkakatan ang maratabt sa rdo ngunit hindi dahil kailangan ang rdo para mapairal ang maratabt. Ang maratabt ay isang kodigong moral na gumagabay sa tao kung paano niya dapat tingnan ang sarili, ang kaniyang pamilya, at iba pang tao sa komunidad. Kapag sinunod niya ang tuntuning moral ay maaari niyang asahan na sundin din ito ng iba para sa kaniya. Ngunit kung hindi niya iginlang ang tuntunin ay wala siyng karapatang manghingi ng pagglang sa iba. Nagiging batayan ito ng mabisng pamamalakad sa lipunan at ng katumpakan sa bawat kilos ng tao. Kung hindi mabuti ang pamamalakad ng datu, hindi niya maaasahan ang pagsunod sa kaniya ng sambayanan. Kung hindi iginaglang ng ama ang kaniyang mga tigulang nang anak ay hindi kailangang iglang siy ng mga ito. May kaugnay idn itong konsepto ng tindg o pangangalaga sa wastong posisyon sa lipunan. Sa gayon, may inaasahang pagpapahalaga ang prinsesa mula sa karaniwang tao. Mahigpit din itong kaugnay ng hiy. Kapag napahiy o hindi nasunod ang tindg, kailangang kumilos ang napahiy upang ibangon ang dangal. Ito ang pinagmumulan ng rdo. (EGN) (ed VSA)

Ferdinand E. Marcos

(11 Setyembre 1917-28 Setyembre 1989) Sa ngayon, si Ferdinand E. Marcos (Ferdinnd E Mrkos) ang may pinakamahabng panahon ng panunungkulan bilang pangulo ng Republika ng Filipinas. Nagwagi siyang pangulo sa halalang 1965 at muling nahalal noong 1969. Ngunit bago matapos ang administrasyon niya ay nagdeklara siy ng Batas Militar noong 1972 at nagpairal ng diktadura hanggang 1986. Isinilang si Marcos noong 11 Setyembre 1917 sa Sarrat, Ilocos Norte kina Mariano Marcos at Josefa Edralin. Hinahangaan siy sa katalinuhan. Sa Unibersidad ng Pilipinas siy nagtapos mula mataaas na paaralan hanggang abogasya at lagi siyang nangunguna sa klase. Nagtapos siyng cum laude noong 1939 at nagkamit ng President Quezon Award sa kaniyang tesis. Sumikat din siy bilang magalng na abogado at bayani sa digmaan. Hbang nagrerepaso para sa bar ay ipiniit siy dahil sa hablang pagpatay kay Julio Nalundasan. Siy ang nagtanggol sa sarili sa hukuman. Ang resulta, naabsuwelto siy sa kaso at nanguna pa sa bar. Nagwagi siyang kongresista noong 1949, 1953, at 1957. Sa panahong ito niya nakilla ang Binibining Maynila na si Imelda Romualdez at pinakasalan. Tatlo ang anak nil: sina Imee, Ferdinand Jr. (Bongbong), at Irene at dalawa sa kanila ang aktibo sa politika. Naging senador siy noong 1959 at naging pangulo ng Senado pagkaraan ng eleksiyong 1961. Tinalo niya si Macapagal sa eleksiyong 1965, muling nahalal noong 1969, at nagdeklara ng Batas Militar noong 1972 para diumano supilin ang lumalalang pambansang krisis. Nagpatuloy ang krisis kahit inalis niya ang Batas Militar noong 1981. Noong 21 Agosto 1983, bumalik sa Filipinas si Benigno (Ninoy) Aquino Jr., ang kinikillang pangunahing lider oposisyon, at pinatay sa tarmac ng Manila International Airport (Ninoy Aquino International Airport ngayon). Lumikha ito ng higit na kaguluhan. Napilitang tumawag si Marcos ng halalan noong 7 Pebrero 1986 at nakalaban niya si Corazon (Cory) C. Aquino, biyuda ni Ninoy. Ang malubhang dayaan sa halalan ay sinundan ng isang kudeta noong Pebrero 22 na tinangkilik ng taumbayan at naging tinatawag na People Power sa kahabaan ng EDSA (Epifanio de los Santos highway). Tumakas patungong Hawaii si Marcos at ang pamilya noong Pebrero 25. Doon na siy iginupo ng matagal nang karamdaman noong 28 Setyembre 1989. (VSA)

Maria Clara
Pangunahing tauhang babae sa nobelang Noli me tangere ni Jose Rizal si Maria Clara (Mary Klra). Tawag din ito sa isang estilo ng kasuotang pambabae. Maituturing namang klasika ang Awit ni Maria Clara. Sa nobela, nakapag-aral sa Maynila, kakaiba si Maria Clara sa mga kababatang babae. Ipinamumulseras lamang niya ang rosaryo. Hindi niya nilulubos tapusin ang misa. Minsay hinagkan niya ang rebulto ni San Antonio sa pananabik sa kasintahan. Sa dulo pa ng nobela ay sinunggaban niya ang nobyo sa ulo at tatlong ulit na hinagkan sa lab. Isa ring siyang anak sa pagkakasala, bagaman sa dulo lmang niya nalaman na hindi siy anak ni Kapitan Tiago at sa halip ay anak ni Padre Damaso. Ang kasuotang maria clara ay itinuturing na isa sa mga pambansang kasuotang pambabae. Manipis na tela na gaya ng sedang husi, pinya, at sinamay ang blusa nitng puspos ng pinong borda. May katerno itong kuwadradong panyuwelo na itinupi nang patatsulok, ibinabalabal sa balikat na ang magkabilang duloy pinaglalapat ng alpiler sa dakong dibdib. Ang maluwang na palda ay karaniwang hanggang sakong ang hab at sunod ang dibuho sa pinakahulng moda. Ang Awit ni Maria Clara ay isinulat ni Rizal ang mga titik at inawit ni Maria Clara sa kabanata ng pangingisda sa lawa. Pinaglalaruan nit ang pag-ibig sa ina at pag-ibig sa Inang Bayan.
Kay tamis mabuhay sa sariling bayan At napapangiti ang mata pagtingin. Lahat kaibigan sa silong ng araw, Buhay kahit simoy na buhat sa parang, May ina ka bang nagmahal? Aliw ang mamatay, umibig ay banal. Dahil akoy nalulumbay, Huwag akong hahanapan Ng ina kong akin lamang! May sarili ka bang bayan? Dahil akoy nalulumbay, Kay tamis mamatay kung dahil sa Huwag akong hahanapan bayan, Ng bayan kong akin lamang! Lahat kaibigan sa silong ng araw; Lason kahit simoy para sa sinumang Maalab na halik sa labiy kasaliw Magmula sa dibdib ng ina paggising; Walang bayan, walang inat nagmamahal. Ang hanap ng bisig siya ay yapusin,

Guhit ni Vicente Manansala

Ang siniping salin sa Filipino ay salin ng Pambansang Alagad ng Sining Virgilio S. Almario. (MIM) (ed VSA)

Paz Marquez-Benitez
(3 Marso 1894-10 Nobyembre 1983) Nakatampok na tagumpay ni Paz Marquez-Benitez (Paz Marks Bentes) bilang kuwentista ang Dead Stars na nalathala noong 20 Setyembre 1925 sa Philippines Herald at itinuturing na unang makabagong maikling kuwento sa Ingles. Isa siy sa kauna-unahang babaeng nagtapos sa Unibersidad ng Pilipinas, nagturo ng panitikan sa naturang unibersidad, at naging guro at impluwensiya ng mga kabataang manunulat sa Ingles na gaya nina Manuel E. Arguilla, Salvador Lopez, Paz Latorena, Loreto Paras (Sulit), Bienvenido Santos, Arturo B. Rotor, Francisco Arcellana, at Jose Garcia Villa. Noong 1928, tinipon niya ang mga akda ng kaniyang mga estudyante at pinamatnugutan ang kauna-unahang antolohiya ng mga akdang Filipino sa wikang Ingles, ang Filipino Love Stories. Ipinanganak siy noong 3 Marso 1894 at anak ng mga gurong sina Gregorio Marquez at Maria Jurado ng Tayabas, Quezon. Nagpakasal siya sa isa ring iginagalang na guro, si Dekano Francisco Benitez, at nakaroon sil ng apat na anak. Namatay siy noong 10 Nobyembre 1983. Bukod sa panitikan, kinikilla rin ang ambag niya sa edukasyon at sa usaping pangkababaihan. Naging katuwang na tagapagtatag siy ng Philippine Womens University kasma nina Clara Aragon, Concepcion Aragon, Francisca Tirona Benitez, Carolina Ocampo Palma, Mercedes Rivera, at Socorro Marquez Zaballero. Noong 1919, itinatag niya ang Womans Home Journal ang kauna-unahang magasing pangkababaihan sa bansa. Katuwang rin siy ng kaniyang asawa sa pagbuo ng Philippine Journal of Education, isang magasin na itinatag para sa mga pampublikong guro. Nang mamatay ang kaniyang asawa noong 1951, tumigil siy sa pagtuturo at itinuon ang kaniyang panahon sa pamamahala at pamamatnugot ng nasabing magasin. (JGP) (ed VSA)

19 na Martr ng Aklan
Itinuturing na mga unang bayani ng Aklan sa panahon ng Himagsikang Filipino ang 19 na Martr (1897) na pinatay ng mga Espanyol sa Kalibo noong 23 Marso 1897. Noong Enero 1897, pinabalik ni Andres Bonifacio ang dalawang Katipunero na sina Francisco del Castillo (kilala rin bilang Francisco Castillo) at Candido Iban sa kanilang lalawigan ng Aklan upang magtatag ng unang sangay ng Katipunan sa Bisayas at mangalap ng mga bagong kasapi. Mula Cebu si Castillo samantalang si Iban ay isinilang sa Malinao, Aklan. Nagkakilala ang dalawa sa Australia bilang mga maninisid ng perlas. Dito nagwagi si Iban sa loterya. Ibinigay niya ang bahagi ng premyo sa Katipunan, at ginamit ang salaping ito upang makabili ng imprenta. Kasama si Albino Rabaria ng Batan, Aklan, pinasimulan nina Castillo at Iban ang kilusang mapanghimagsik sa Aklan. Naging sentro ang Lilo-an sa Malinao ng grupo ni Iban. Si Castillo ang namuno sa isang sandugo sa Lagatik (ngayon ay New Washington) noong 3 Marso 1897. Noong 17 Marso 1897, nadakip si Iban at dinala sa Kalibo. Ilang daang Katipunero, sa pamumuno ni Heneral Castillo, ang nagmartsa sa Kalibo at humimpil sa harap ng mansiyon ni kapitan munisipal Juan Azaragal. Hinimok ni Castillo si Azaraga na lumabas ngunit pinaputukan ang heneral at namatay. Umurong ang mga nag-alsa at umakyat sa bundok. Nagpabalita agad si Koronel Ricardo Carnicero Monet, pinun ng puwersang Espanyol sa Bisayas, na patatawarin niya ang mga rebolusyonaryo kung susuko. May limampung sumuko. Ngunit hindi tinupad ni Monet ang pangako. Sa halip, pumili siya ng 19 na inakalang lider, pinahirapan at binaril sa madalingaraw ng Marso 23. Kinaladkad ang mga bangkay nila sa liwasang bayan upang huwag pamarisan. Ang labinsiyam na martir ay sina Roman Aguirre, Tomas Briones, Domingo de la Cruz, Valeriano Dalida, Claro Delgado, Angelo Fernandez, Benito Iban, Candido Iban, Simon Inocencio, Isidro Jimenez, Catalino Mangat, Lamberto Mangat, Valeriano Malinda, Maximo Mationg, Simplicio Reyes, Canuto Segovia, Gabino Sucgang, Francisco Villorente, at Gabino Yonsul. Siyam sa kanila ang mula sa Kalibo, apat mula Malinao, at anim mula Lagatik. (PKJ) (ed VSA)

13 Martr ng Bgumbyan
Ang 13 Martr ng Bgumbyan ay pinatay ng mga Espanyol sa Bagumbayan (bahagi ng Rizal Park ngayon) noong 11 Enero 1897 sa kasagsagan ng Himagsikang Filipino. Magkakaiba ang mga kalagayan nila sa buhay pero itinaguyod nilang lahat ang rebolusyonaryong kilusan sa Filipinas. Sila ay sina Numeriano Adriano, abogado; Domingo Franco, mangangalakal at propagandista; Moises Salvador, propagandista; Francisco L. Roxas, industriyalista; Luis Enciso Villa-Real, industriyalista at lider-sibiko; Jose Dizon, Katipunero; Benedicto Nijaga, tenyente ng hukbong Espanyol at Katipunero; Geronimo Cristobal Medina, kabo sa hukbong Espanyol at Katipunero; Antonio Salazar, mangangalakal; Ramon A. Padilla, empleado at propagandista; Faustino Villaruel, negosyante at Mason; Braulio Rivera, Katipunero; at Eustacio Maalak. Dinakip ang labintatlo pagkaraang sumiklab ang Himagsikan noong Agosto 1896. Marami sa kanila ay mga Mason at mga kasapi ng Katipunan at/o La Liga Filipina. Ikinulong sila, pinahirapan, at inusig ng mga Espanyol sa paratang na pagtataksil at sedisyon. Matapos ang pakunwang paglilitis, hinatulan silang barilin sa Bagumbayan. (PKJ) (ed VSA)

15 Martr ng Bkol
Ang Labinlimng Martr ng Bkol (Quince Martires de Bicol) ang pinagsama at malaking alay ng rehiyon para sa Himagsikang Filipino. Sa labinlima, labing-isa ang binaril sa Bagumbayan (bahagi ng Rizal Park ngayon) noong 4 Enero 1897. Namatay ang apat pa habang nakabilanggo sa Filipinas o destiyero sa isla ng Fernando Po malapit sa Kanlurang Afrika. Ang labinlima ay sina Padre Gabriel Prieto, Padre Severino Diaz, Padre Inocencio Herrera, Manuel Abella, Domingo Abella, Ramon Abella, Camilo Jacob, Tomas Prieto, Florencio Lerma, Macario Valentin, Cornelio Mercado, Mariano Melgarejo, Leon Hernandez, Mariano Araa, at Mariano Ordenanza. May edad 60 ang pinakamatanda sa pangkat (Manuel Abella), samantalang edad 25 naman ang pinakabat (Domingo Abella). Sa pagsiklab ng Himagsikang 1896, lihim na nagpulong ang mga Bikolano upang itaguyod ang Katipunan. Naghigpit sa pamamalakad ang mga Espanyol na nakatalaga sa Bicol. Kasma sa napaghinalaang tumutulong sa Katipunan ang labinlimang Bikolano, na halos lahat ay mga Mason. Dinakip ang mga ito at pinarusahan. Isang bantayog para sa labinlima ang itinay sa plasa ng Lungsod Naga noong 1923. (PKJ) (ed VSA)

13 Martr ng Cavite
Ang 13 Martr ng Cavte (Trece Martires) ay binitay ng mga Espanyol noong 12 Setyembre 1896 sa harap ng Plaza de Armas, malapit sa San Felipe, Lungsod Cavite. Napaghinalaan ang labintatlo na kabilang sa nagbalak ibagsak ang mga Espanyol nang mag-alsa ang mga taga-Cavite sa pamumun ni Heneral Emilio Aguinaldo noong 31 Agosto 1896. Dinakip sil, ikinulong, madaliang nilitis, at hinatulan ng kamatayan. Ipinalalagay na namatay dahil sa makabayang layunin, ang labintatlo ay sina Maximo Inocencio, Jose Lallana, Eugenio Cabezas, Maximo Gregorio, Hugo Perez, Severino Lapidario, Alfonso de Ocampo, Francisco Osorio, Antonio San Agustin, Luis Aguado, Agapito Conchu, Victoriano Luciano, at Feliciano Cabuco. Matapos barilin, sma-smang ibinan ang mga bangkay sa sementeryo ng mga Katoliko sa Caridad, Cavite. Pit sa mga bangkay ang nailipat sa magkakahiwalay na nitso at ang iba ay nanatiling sma-sma sa iisang libingan. Isang monumento ang itinay sa Lungsod Cavite bilang alaala sa kanila. Ipinangalan sa pangkat ang Lungsod Trece Martires, Cavite; ang labintatlong barangay ng bayan ay nakapangalan din sa mga martir. (PKJ) (ed VSA)

Masno Intray
Ipinagkaloob kay Masno Intray at sa Basal and Kulilal Ensemble ng Makagwa Valley, Brookes Point, Palawan ang Gawad Manlilikha ng Bayan noong taong 1993. Kinilala ang kanilang kaalaman sa panitikan at musikang Palawan na patuloy nilang ibinabahagi lalong-lalo na sa mga kasapi ng kanilang komunidad. Magkakawing ang kultura ng Palawan at ang kalikasan. Para sa kanila, walang nagmamay-ari ng lupa, dagat, kalangitan, at ng mga elemento ng kalikasan. Dahil dito, lahat ay ibinabahagi sa buong komunidad. Makikita ito sa tambilaw at tinapay, ang dalawa sa mga pinakamahalaga nilang ritwal. Ang una ang sama-samang pagluluto ng bigas at pagbabahagi ng kanin. Isinasagawa rin dito ang pag-aalay kay Ampot Paray, ang Panginoon ng Palay. Samantala, ang tinapay ay tawag sa seremonya ng paginom ng alak na gawa sa bigas. Sa mga okasyong katulad ng mga nabanggit tinutugtog ang basal o gong ensemble. Ito ang gumigising at nagbibigaybuhay sa magdamagang pagdiriwang ng tinapay. Ang musika rin ng mga gong ang tulay upang makaulayaw ng mga Palawan ang Dakilang Diyos nilang si Ampo at si Ampot Paray. Bukod sa mga instrumentong musikal, bahagi rin ng basal ensemble ang tarak, ang sayaw ng mga dalagang mabilis na pumadyak nang paurong-sulong sa kolon banwa (malaking bahay) habang hawak ang mga dahon ng gabe sa magkabilng kamay. Sa kabilng dako, ang halimbawa ng kanilang panitikan, ang kulilal at bagit, ay naririnig din sa mga pagdiriwang. Lirikong tula tungkol sa marubdob na pag-ibig ang kulilal. Sinasaliwan ito ng kusyapi kung lalaki ang tumutugtog at pagang o kawayang sitara kung babae. Kusyapi rin ang sumasaliw sa bagit, ang instrumental na musikang gumagaya sa ritmo, galaw, at tunog ng mga hayop, insekto, dahon, at iba pang mga bagay na pangkalikasan. Bilang makata at musiko, dalubhasa sa mga nabanggit na sining si Masino. Bukod dito, mahusay din siya sa pagtugtog ng aroding (alpang pambibig) at babarak (plawta), at sa pagbigkas ng kanilang mga tultul (epikongbayan), sudsungit (kuwento), at tuturan (mito at mga turo ng kanilang mga ninuno). Sa pamamagitan ng mga talentong ito, naipapahayag at naituturo niya, kasama ng Basal and Kulilal Ensemble, ang kanilang sining at panitikan sa kanilang komunidad lalong-lalo na sa mga nakababat nilang kasapi. (GB) (ed GSZ)

masjd
Ang masjd, may varyant na masyd sa Magindanaw, ay isang salitng Arabe na nangangahulugang pook ng pagsamba. Mula sa Pranses ay tinawag itong mosque (mosk) sa Ingles. Ito ang bahay dalanginan ng mga Muslim o ang bahay na pinahintulutan ni Allah upang maitay at maparangalan doon ang Kaniyang ngalan. Kinikilala ito bilang natatanging simbolo ng Islam. Ang unang masjid ay itinay sa Mecca, sa lugar na pumapalibot sa Kaaba, ang pinakabanal na lugar ng mga Muslim. Ngunit ang modelo ng pinakaunang masjid ay nagmula sa patyo ng bahay ng Propetang Mohammed sa Medina, na itinay noong 622 AD. Ilang taon matapos ang kamatayan ni Mohammed, naging importanteng simbolo ito at palatandaan na hawak ng mga mananakop na Muslim ang isang pook. Ang mga masjd noon ay simple lmang ang estruktura ngunit nang lumaon ay naging mas malaki at nadagdagan ang mga bahagi nito, kabilang ang minbar at mihrab. (RBT) (ed VSA)

Ang Sultan Hadji Hassanal Bolkiah Masjid sa Lungsod Cotabato

mya
Ang mya (Lonchura atricapilla) ay isang maliit na ibon, 11-12 sentimetro ang hab, na tinatawag na Black-headed Munia o Chestnut Munia sa wikang Ingles. Matatagpuan ang ibong ito sa Filipinas at sa ibang bansa katulad ng Bangladesh, Brunei, Cambodia, Tsina, India, Indonesia, Laos, Malaysia, Burma, Nepal, Singapore, Taiwan, Thailand, Vietnam, at Hawaii. Kilala rin ito sa tawag na myang pul upang makilala ang kaibhan nit sa kayumangging maya o Tree Sparrow. Tinawag na myang pul ang Lonchura atricapilla dahil sa pulng balahibo nit sa likurang ibab ng katawan na makikita lmang kapag ito ay lumilipad. Ang ibong ito ang dating pambansang ibon ng Filipinas bago pinalitan ng banoy o Philippine eagle noong 1995. Langkay-langkay ang mga ito kung lumipad at magkakasama kapag dumapo sa mga punongkahoy. Karaniwang ang pagkain ay mga butil o maliliit na buto ng halaman. Malimit makita ang mga maya sa bukirin, parang at mga damuhan. Gumagawa ito ng pugad na hugis pabilog at yari sa damo, mga talahib o matataas na damo, at nagbibigay ang babaeng mya ng 4 hanggang 7 maliliit na putng itlog. Sa pangkalahatan, maingay ang mya, subalit marami ang naniniwala na umaawit lamang ang mga ito kapag naririnig natin ang maingay na paglipad. Ang mga mya ay mabibilis kung lumipad, ngunit kapag nsa ibab, ay palakad-lakad sa lupa. Ang paglakad na ito ay isang anyo ng panliligaw ng lalaking mya at bahagi ng isang ritwal na kinapapalooban ng pagtaas ng ulo, pagtuwid ng dibdib, pagbukang bahagya ng bagwis, at pagtaas ng buntot. (SSC) (ed VSA)

Maynla sa mga Kuk ng Liwnag


Pelikula ang Maynila sa mga Kuko ng Liwanag (1975) sa direksiyon ni Lino Brocka, iskrip ni Clodualdo del Mundo, at sinematograpiya ni Miguel de Leon. Ilan sa tampok na aktor sa pelikula sina Bembol Roco, Hilda Koronel, Lou Salvador, at Tommy Abuel. Hango ito sa nobelang Sa mga Kuko ng Liwanag ni Edgardo M. Reyes na isinerye sa Liwayway noong 1966 hanggang 1967. Tungkol ang kuwento sa binatang mangingisdang si Julio Madiaga na lumuwas sa Maynila para hanapin ang kasintahang si Ligaya Paraiso na nagtrabaho sa lungsod. Sa kaniyang paghahanap ay naranasan niya ang ibat ibang uri ng kaapihan. Nang matagpuan niya ang kasintahan, nalaman niyang nasangkot ito sa prostitusyon at ngayoy asawa at may anak sa isang Tsino. Malungkot ang kinahinatnan ng kanilang binalak na pagtakas sa sawing kalagayan. Kinikilala ng mga batikang kritiko ang Maynila sa mga Kuko ng Liwanag bilang isa sa pinakamahusay at importanteng pelikulang Filipino. Ilan sa mga nakamit na gantimpala ng Maynila sa mga Kuko ng Liwanag ang Best Picture, Best Director, Best Screenplay, Best Cinematography, Best Actor, at Best Supporting Actor sa FAMAS noong 1976. (YA) (ed VSA)

mestso
Ang salitang mestso (mestizo) ay tumutukoy sa mga anak ng magasawang magkaiba ang lahi. Noong panahon ng Espanyol, ito ang naging taguri sa anak ng Espanyol o Tsino na ama at ng inang Filipina (o India) o ang kabaligtaran nito. Hindi ipinagbabawal ang pagsasama ng magkaibang lahi. Sa katunayan, kinilala ang mga mestiso bilang isang natatanging sektor ng lipunan simula pa noong 1750. Gayunman, higit na mabab pa rin ang tingin sa kanila kompara sa mga anak ng parehong Espanyol o Tsino. Dahil dito, mas iniuugnay ang mga mestiso sa grupo ng mga Filipino o Indio kaysa mga lahing Espanyol o Tsino. Karamihan sa mga mestiso bago ang siglo 19 ay mga Mestizo de Sangley o mga produkto ng ugnayang Tsino at Filipino. Di tulad ng mga mestisong Espanyol, karamihan sa mga mestisong Tsino ay madaling nakakahalubilo sa mga katutubong Filipino. Dumami lamang ang mga mestisong Espanyol pagsapit ng siglo 19 nang buksan ang Filipinas sa pandaigdigang kalakalan at mapadali ang paglalakbay mula sa Espanya matapos buksan ang Kanal Suez. Noong gitnang bahagi ng siglo 19, marami na sa mga mestiso ang yumaman, nagmay-ari ng lupa, nakapag-aral at nagkaroon ng posisyon sa pamahalaan. Dahil sa hangaring tumaas ang pagkilala sa kanila sa lipunan, at bilang pakikiisa sa ibang inaaping sektor, naging aktibo ang mga mestiso sa usapin ng sekularisasyon ng mga parokya, sa Kilusang Propaganda, at sa Himagsikang 1896. Dahil dito, marami sa ating mga bayani, kagaya ni Dr. Jose Rizal, ay nagmula sa mga lahing mestiso. (MBL) (ed GSZ)

Mestizos en traje de fiesta ni Jose Honorato Lozano

misyonro
Tinatawag na misyonro (mula sa Espanyol na misionero) ang kasapi ng orden o korporasyong relihiyoso sa Simbahang Katoliko. Malaki ang ginampanang tungkulin ng mga ito sa pagpapalaganap ng pananampalatayang Kristiyano at pagtatatag at pangangasiwa ng kolonyang Espanyol sa Filipinas. Si Fray Andres de Urdaneta ang nakatuklas ng rutang pabalik mulang Cebu patungong Mexico noong Hunyo-Oktubre 1565. Ito ang sinundan pagkatapos ng mga barkot galeon na na naghatid ng mga tao, sundalo, at materyales para sa pagsakop ng Filipinas. Anim na Agustino (ordeng ipinangalan kay San Agustin) ang unang kasma sa ekspedisyon ni Miguel Lopez de Legazpi noong 1565 at nagpalaganap sa Cebu, Panay, at sa hilaga ng Maynila hanggang Ilocos. Sumunod ang mg Pransiskano (ordeng itinatag ni San Francisco ng Assissi) noong 1577 at nagpalaganap sa mga pook timog ng Maynila hanggang Bicol. Dumating ang mga Heswita (Compaia de Jesus o ordeng itinatag ni San Ignacio de Loyola) noong 1581 at nagpalaganap sa Samar-Leyte, Cebu, Bohol hanggang Mindanao. Dumating ang mga Dominiko (ordeng ipinangalan kay Santo Domingo de Guzman) noong 1587 at ang mga Rekoleto noong 1606. Ang mga unang misyonero ang unang sumulat ng bokabularyo, gramatika, at mga saliksik pangkultura sa kanilang destinong lalawigan o rehiyon. Sil ang nagtay ng mga unang pamayanang kolonyal at ng mga unang simbahan at mga paaralan. Sila din ang nagpasok ng mga kaalamang pang-agham at pang-inhenyeriya mulang Europa. Gayunman, naging kapuna-puna ang lubhang pakikialam ng mga naging kura paroko sa politika at ang hindi pagbibigay ng pantay na karapatan sa mga paring Filipino o paring sekular nitng ika-19 siglo. Nauwi ito sa kilusan para sa sekularisasyon, at isa sa malaking usaping tinuligsa ng mga Propagandista sa pangunguna nina Rizal at Plaridel. (VSA)

Antonio J. Molina
(26 Disyembre 1894-29 Enero 1980) Si Antonio J. Molina (Antnyo Molna) ay isang kompositor, konduktor, violoncellist, guro, at istoryador ng musika. Kinilala siya bilang Dekano ng mga Filipinong Kompositor. Kasama nina Nicanor Abelardo at Francisco Santiago, si Molina ay bahagi ng triumvirate ng mga kompositor na nagtaguyod at naglinang ng musikang Filipino. Kaunaunahan siyng Pambansang Alagad ng Sining sa Musika na ginawaran noong 1973. Bilang kompositor, mahigit 300 ang nilikha ni Molina para sa orkestra, koro, chamber music, solo, instrumental, at sariling bersiyon ng klasikong sonata. Ang malaking bahagi nito ay gumamit ng katutubong musika. Nailathala ang unang komposisyon niya noong 1913 na pinamagatang Lamentos de mi Patria. Ang pinakabantog na komposisyon niya ay ang Hating Gabi, isang harana sa saliw ng biyolin at piyano. Habang nsa UP, nilikha niya ang Era La Penumbra, Kung sa Iyong Gunita, Cantilena Romantica, Ave Maria, Scherzo in D major, Efipania de las Rosa, at No Adayuca. Ngunit hinangaan niya si Claud Debussy at ang impresyonistang estilo nito na ginamit niya sa Pandangguhan noong 1951. Matagal siyng naging guro ng musika sa UP, University of Santo Tomas Conservatory of Music at Centro Escolar University. Nagkamit siy ng sumusunod na pagkilala at karangalan: Honorary Doctorate in law mula sa CEU (1953); Republic Cultural Heritage Award (1965 at 1972), Dean Emeritus, CEU (1970); UP Conservatory Alumni Award; Phi Kappa Beta Award (1972); at Patnubay ng Sining at Kalinangan Award (1979). Isinilang siy noong 26 Disyembre 1894 sa Quiapo, Maynila kina Juan Molina at Simeona Naguit. Ang kaniyang ama ay isang inspektor sa adwana ng gobyernong Espanyol sa Maynila at tagapagtatag ng makasaysayang Molina Orchestra. Nag-aral siy sa San Juan de Letran at nagtapos ng Bastilyer sa Sining noong 1909. Nag-aral siy ng musika at natamo ang diplomang pangguro noong 1923 para sa violoncello sa UP Conservatory of Music. Ikinasal siy kay Pilar Siauinco at nagkaroon ng apat na supling kabilang na sina Antonio Maria Jr. na isa ring kompositor at konduktor, at Exequiel na isang jazz artist at peryodista. Namatay si Pilar noong 1957 at matapos ang walong taon ay muling nag-asawa siya kay Carmen Serrano, dati niyang mag-aaral sa CEU. Namatay siya noong 29 Enero 1980. (RVR) (ed GSZ)

Salnta B. Mnon
Para sa pagpapanatili ng kaakuhan at kasiningan ng mga Bagobo sa pamamagitan ng patuloy niyang paghahabi ng kanilang tradisyonal na telang tinatawag na inabal, nang ang sining na ito ay nanganganib nang maglaho, pinarangalan ng Gawad Manlilikha ng Bayan si Salnta B. Mnon ng Bansalan, Davao del Sur noong taong 1998. Tinagurian siyang pinakahuling tagahabing Bagobo dahil patuloy na naglalaho ang mga katulad niyang gumagawa ng sining na ito. Kinikilala ang kaniyang mga likha dahil sa mataas na kalidad at komplikado nitong mga disenyo. Dala ng kahusayang ito ang kaalaman niyang hindi pa napapantayan ng sinuman. Sinasabing tanging sulyap ang kailangan ni Salinta Monon upang mabatid ang klase ng disenyo at ang identidad ng humabi ng inabal. Matagal at komplikado ang sining na ito, kahit para sa isang katulad ni Salinta Monon. Inaabot siya ng tatlo hanggang apat na buwan bago matapos ang telang may sukat na 3.5 metro x 42 sentimetro o katumbas ng isang paldang yari sa abaka. Sa kabila nito at sa presyong siya na mismo ang nagnagtatakda, hindi nawawalan ng mga nais bumili ng kaniyang mga likha. Isinilang noong 19 Disyembre 1920, maaga siyang natutong humabi. Sa murang edad na 12, hiniling na niya sa inang si Saray Barra na ituro sa kaniya ang sining ng kanilang mga ninuno. Mula noon, ginugol na niya ang buhay sa paghahabi. Hindi naging hadlang ang pag-aasawa sa kaniyang sining. Sa mga pagkakataong kailangan niyang tapusin ang isang produkto, hindi muna siya nakikihalubilo sa kaniyang pamilya. Nang pumanaw ang kaniyang asawa, naiwan sa kaniya at sa lima nilang anak ang lupang sinasaka nito. Ito at ang kinikita niya sa paghahabi ang kanilang ikinabuhay. Kaakibat ng pagkilalang kaniyang tinanggap ang responsabilidad na isalin ang kaniyang kaalaman sa ibang miyembro ng kaniyang komunidad. Pumanaw si Salinta Monon sa edad na 91 noong 4 Hunyo 2009. (GB) (ed GSZ)

monoplyo
Ang monoplyo (mula sa Espanyol na monopolio) ay isang sistemang pang-ekonomiya ng pagkontrol sa isang produkto at palitan ng kalakal sa isang pook. Maaaring isang tao o pangkat ang nabibigyan ng legal at ganap na pribilehiyong masarili ang isang serbisyo o suplay ng kalakal at makinabang dito. Itinuturing itong masamng patakaran sa loob ng ekonomiyang laissez faire o nagpapatupad ng malayang kalakalan. Ipinatupad ang mga monoplyo sa Filipinas noong panahon ni Gobernador Heneral Jose Basco y Vargas ng kolonyalismong Espanyol. Ninais niyang makapagsarili ang pananalapi ng kolonya na hanggang sa panahon niya ay umaasa sa tulong mulang Mexico. Nagpasimula siy ng mga industriyat bagong pananim pang-agrikultura ngunit mahin pa rin ang kita ng gobyerno. Itinatag niya ang monopolyo sa tabako noong 1 Marso 1782 at kinontrol ang sapilitang pagtatanim ng tabako sa Ilocos, Nueva Ecija, at Marinduque. May takdang sakahan para sa tabako at gobyerno ang bumibili ng lahat ng dahong anihin. Nagkaroon din ng monopolyo sa paggawa ng alak, pulbura. at kahit sa paglalaro ng baraha. Gumanda nga ang kita ng gobyerno sa tabako. Dahil ditoy sumikat ang abanong Maynila. Ngunit nagdulot naman ito ng lalong paghihirap ng mga magsasaka, korupsiyon ng mga taong gobyerno, at ismagling. Ipinag-utos mismo ng Hari na ipatigil ang monopolyo sa tabako noong 25 Hunyo 1881 ngunit tumagal nang ilang tan bago ipinatupad sa Filipinas. (GCA) (ed VSA)

Severno Montno
(3 Enero 1915 - 12 Disyembre 1980) Si Severno Montno ay isang mandudula, makata, direktor, aktor, at organisador ng teatro. Siy ang nagtatag at nag-organisa ng Teatrong Arena noong 1953 sa Philippine Normal College (PNC), at pinangunahan ang Kilusang Balik sa Barrio, habang siy ay Dekano para sa Instruksiyon ng PNC noong dekada 70. Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Sining para sa Teatro noong 2001. Ang Teatrong Arena bilang pagtatanghal na lumiligid sa kanayunan ay nakaabot sa mga baryo ng may 47 probinsiya sa Filipinas. Ipinalabas ng Arena ang mga akda ni Montano na Sabina, The Ladies and The Senator, at Parting at Calamba. Nagsanay din ito sa pamamagitan ng programa ni Montano para sa mandudula, direktor, aktor, teknisyan, at tagadisenyo. Ilan sa mga akda ni Montano ay ang The Love of Leonor Rivera (trahedya na may dalawang yugto), My Morning Star (historikal na trahedyang tatlong yugto), But Not My Sons Any Longer (trahedyang dalawang yugto), Gabriela Silang (historikal na trahedyang may tatlong yugto), The Merry Wives of Manila (komedya sa tatlong bahagi), Rock of My Refuge (drama sa tatlong yugto), My Brother Cain (trahedya sa tatlong yugto), The Incorrigible Mother (komedya sa isang yugto), at iba pa. Ipinanganak siy noong 3 Enero 1915 kina Dionisio Montano at Maria Medina sa Laoag, Ilocos Norte. Sa kolehiyo, naging pangulo siy ng UP Dramatic Club noong 1931, at nagtapos ng Batsilyer ng Siyensiya sa Edukasyon, medyor sa Ingles noong 1932. Nagtungo siy sa Estados Unidos noong 1940 para sa iskolarsyip sa Unibersidad ng Yale para sa masterado sa Fine Arts medyor sa pagsulat ng dula. Sinulat niya ang kaniyang dulang Sabina, sa palihan ng mga mandudula ng Yale University. Naging propesor si Montano sa American University sa Washington D.C. na pinagtapusan din niya ng M.A. Economics (1948) at doktorado sa pamamahala at pampublikong administrasyon (1949). Ginawaran si Montano ng Gawad Patnubay ng Kalinangan mula sa Lungsod Maynila (1968), Presidential Award for Merit in Drama and Theater (1961), the Citizens Committee for Mass Media Award (1967 at 1968), at ng Gawad Pamulinawen (1981). (RVR) (ed GSZ)

Miguela Montelibano
(8 Mayo 1874-16 Abril 1969) Sinasabing si Miguela Montelibano (Migla Montelban) ang kaisaisang kilalang babaeng sarsuwelista sa kaniyang panahon. Nakapagsulat siya ng pitng sarsuwela at ilang komedya sa wikang Ilonggo na nailathala sa La Panayana. Nagtay siy ng isang pangkat pandulaan at tuwing taginit, naglilibot ang grupo ni Montelibano sa mga bayan ng Negros upang itanghal ang mga sarsuwela at komedya. Ang mandudula ang siy ring naging direktor ng produksiyon. Ilan sa mga komedya niya ang Santa Genoveva, Locura del Amor at Maria, at La Reina del Bosque. Ilan sa mga sarsuwela ang Cailo nga Tapalan (Kawawang Ipinain), Cusug sang Imul (Ang Lakas ng Mahihirap), Ang Dalanguhanon sang Malalison (Ang Panaginip ng Suwail), Filipinas, Ang Olipon sa Iyo Agalon (Filipinas, Ang Alipin ng Kaniyang Amo), Mainawon (Maawain) at Masubu nga Camatuuran (Ang Malungkot na Katotohanan). Lahat ng mga nasabing sarsuwela ay isinadula, liban sa Filipinas. Sa mga naisulat na sarsuwela ni Miguela Montelibano, makailang beses itinanghal ang Kailo nga Nagtalang (Ang Minalas na Naglayas) sa mga plasa ng Negros Occidental. Sa nasabing sarsuwela, naghiwalay ang magasawang Elena at Francisco dahil napatunayang tama ang hinala ni Elena na may ibang babae si Francisco. Pinalayas ni Elena si Francisco sa bahay at pumunta si Francisco sa bahay ni Rosita, ang kaniyang kabit. Nang malaman ni Rosita na may pamilya siyng nasira dahil sa pakikiapid, nagsumamo siyng balikan ng lalaki ang kaniyang asawa at iniwan din niya ang lalaki. Sinabi ni Vidal, kaibigan ni Francisco, kay Elena na nag-iisa na sa bhay si Francisco at maysakt. Sa simulay hindi pinansin ni Elena ang sinabi ngunit nagbago ang kaniyang loob at pinatawad si Francisco bago ito namatay. Ipinanganak si Miguela Montelibano sa Silay, Negros Occidental noong 8 Mayo 1874. Nakapag-aral siy sa Colegio de Sta. Ana sa Iloilo bago pumunta sa Jordan, Guimaras upang pangasiwaan ang asyendang naiwan ng kaniyang ama. Nang 25 tang gulang na siy, nagpakasal siy kay Isabelo Segura, isang mestiso na isang kawani ng gobyerno at may-ari ng isang maliit na negosyo. Namatay si Miguela Montelibano noong 16 Abril 1969. (SJ) (ed VSA)

Monumnto
Ang Andres Bonifacio National Monumentmas kilal bilang Monumntoang pangunahing palatandaan at simbolo ng Lungsod Kalookan at matatagpuan sa hilagang dulo ng Epifanio de los Santos Avenue (EDSA) at ng Abenida Rizal. Ang dambana para sa pambansang bayani at tagapagtatag at Supremo ng Katipunan na si Andres Bonifacio ang obra maestra ng Pambansang Alagad ng Sining para sa Sining Biswal Guillermo Tolentino. Noong 1930, itinaguyod ang isang timpalak para sa disenyo ng monumento ni Bonifacio. Ang likha ni Tolentino ang nahirang na nagwagi. Pinasinayaan ang Monumnto noong 30 Nobyembre 1933 sa pagdiriwang ng ika-70 anibersaryo ng kapanganakan ni Bonifacio. May taas na 45 talampakan ang pylon o tore ng Monumento. Nakahpon sa tuktok ang may-bagwis na pigura ng tagumpay. Kinakatawan ng oktagonong paanan ng pylon ang unang walong lalawigang nag-aklas laban sa pamahalaang Espanyol, at para na rin sa walong sinag sa watawat ng Filipinas. Ligid ang pylon ng 23 estatwang gawa sa tanso. Ilan sa mga pigura ang kina Bonifacio, Emilio Jacinto (Utak ng Katipunan), at Gomburza (Padre Gomez, Padre Burgos, Padre Zamora), pati na rin ang sa ilang di-kilalng Katipunerong sumisimbolo ng Sigaw ng Pugadlawin. (PKJ) (ed VSA)

Monumntong Legzpi at rdanta


Bantayog ng paggunita kina Miguel Lopez de Legazpi (Migl Lpez de Legzpi) at Andres de Urdaneta (Andrs de rdanta) na matatagpuan sa gilid ng Intramuros sa Manuel A. Roxas Boulevard, Maynila. Ang dalawa ay mga manlalakbay na Espanyol na magkasamang naglayag sa ekspedisyon patungong Filipinas noong 1564. Ang paglalakbay na ito ang nagbukas sa kapuluan sa pananakop ng mga Espanyol at sa pagtuklas sa pinakamahusay na ruta sa Karagatang Pasipiko pabalik sa kanluran. May hawak na nakabalumbong dokumento si Legazpi at may hawak na krus ang paring si Urdaneta at sumasagisag na magkatulong na gawain ng estado at ng simbahan sa pagsakop ng mga Espanyol sa Filipinas. Nakatuntong ang dalawa sa isang angkla, ang sagisag ng ginawa nilang pagtawid ng karagatan. Itinay ang monumento noong 1912 at gawa sa bronse at granito. Nang bombahin ang Intramuros noong 1945 ay himalang hindi napinsala ang monmento. (VSA)

moriones
Ang morines (morynes) ay isang paraan ng pagdiriwang tuwing Mahal na Araw sa Marinduque. Ang morynes ay mga lalaki at babae na nakasuot ng maskarat helmet at damit na katulad ng mga sundalong Romano noong panahon ni Kristo. Bilang dula, ang morynes ay isang komdya hinggil sa paghahanap, pagdakip, at pagpugot ng ulo kay Longhno. Buong linggo ng Mahal na Araw, ang moryones ay pumaparada paikot-ikot sa poblasyon upang kunway hanapin siy. Si Longhino ay isang Romanong centurion na bulg ang isang mat. Ayon sa alamat, sinibat ni Longhino ang tagiliran ni Hesus hbang nakapak sa Krus. Ang dugo mula sa tagiliran ni Hesus ay tumalsik sa kaniyang bulg na mat at naibalik nit ang kaniyang paningin. Pinaniniwalaan din na dahil ditoy nagbago ang pananaw ni Longhino bilang isang Romano at naging Kristiyano. Tuwing Linggo ng Pagkabhay, isinasadula sa mga bayan ng Boac, Gasan, Santa Cruz, Buenavista, at Mogpog sa Marinduque ang pagpugot sa ulo ni Longhino. Ang morion ay tawag sa helmet na may mataas na palamuting balahibo ng mga sundalong Europeo noong ika-16 siglo. (IPC) (ed VSA)

Mro
Karaniwang tawag ang Mro sa mga Muslim sa Filipinas. Bunga ito ng gayong pagtawag sa kanila ng mga Espanyol sa panahon ng kolonyalismo. Nagmula naman ito sa pangalan ng pangkating Muslim na sumakop sa Espanya at iba pang pook sa Europa noong 711. Mro ang pangkalahatang itinawag ng mga Espanyol sa ang totooy mga Berber, pinaghalng mga Itim at mga Arabe mulang Hilagang Aprika. Ang pangalang Mro ay nagmula sa isang maliit na kahariang Maure sa Aprika, tinawag na Maurisi ng mga Griyego at Mauri ng mga Romano. Nagmula naman sa Mro ang mga pang-uring morno para sa kutis na medyo maitim at morsco para sa kakaibang katangian ng kulturang iniwan ng mga Muslim sa Granada. Unti-unti lmang nabawi ng mga Kristiyano ang mga lupaing Espanyol sa kampanyang tinawag na Reconquista. Noong 1212, nabawi ng koalisyon ng mga Kristiyanong hari ang Gitnang Iberia. Ngunit nanatili ang kahariang Mro sa Granada hanggang noong 1492 na magwagi ang hukbo ng magasawang Fernando II ng Aragon at Isabela I ng Castiliaang unang hari at reyna ng nabuong Espanya. Taglay ng pagtawag na Mro sa mga Muslim sa Filipinas ang prehuwisyong Espanyol sa dati nilng mananakop. Itinuturing naman itong sagisag ng hindi pagsuko sa kapangyarihang kolonyal lalo ng kilusang nag-aadhika para sa isang Bangsa Mro sa Mindanao at Sulu. (EGN) (ed VSA)
Mga Morong Tausug (1900)

mulwin
Ang mulwin ay isang uri ng malaki at matigas na punongkahoy na liks sa Filipinas, Indonesia, at Malaysia. Vitex parviflora ang siyentipikong pangalan nit. Kasama ang punng ito sa pamilya Verbenaceae. Malapit na kamag-anak ito ng lagundi (Vitex negundo). Tinatawag rin itong molave (na isang korupsiyon sa pangalang mulawin noong panahon ng Espanyol) o tugas. Nabubuhay ang punng ito kahit sa tuyong lugar. Ang katamtamang sukat ang pun nit ay 120 piye ang taas. Napakatigas at mabigat ang kahoy. Murng dilaw hanggang matingkad na pul at kayumanggi ang kulay ng kahoy nit. Dahil sa tigas ng kahoy nit, ginagamit ito sa mga mahahalagang konstruksiyon, paggawa ng barko, muwebles, kabinet, kahoy sa pag-ukit, at bilang pansahig sa bahay. Sa probinsiya ng Sarangani, dalawa ang liks na uri ng mulwin. Ang isa ay kilal sa tawag na tugas babae at ang pangalawa ay tinatawag na tugas lanhan na ang ibig sabihin ay malangis. Ang tugas babae ay may malalapad na dahon at may tuwid na pun, samantalang ang tugas lanhan ay may maliliit na mga dahon at may nakabaluktot o palikulikong mga sanga. Ang una ay karaniwan nang matatagpuan sa hilagang bahagi ng probinsiya, at ng hul ay marami sa katimugang Sarangani. (SSC) (ed VSA)

mult
Mula sa salitang Espanyol na muerto na nangangahulugang patay, ang mult ay pinaniniwalaang kalululuwa ng tong namatay na muling nagbabalik at nagpaparamdam sa mundo ng mga buhay. Ilan sa mga dahilan ng pagbabalik ng kaluluwa ay upang makapaghiganti, maghatid ng mensahe, at upang tapusin ang mga hindi naisagawang misyon noong nabubuhay pa lalot kung ang nagmumulto ay dumanas ng biglaan at di makatarungang pagkamatay tulad ng aksidente, pagkakasakit, pagpatay o pagpapakamatay. Maraming nabuo at lumaganap na kuwentong may kaugnayan sa multo. Karaniwang ginagamit ang mga kuwentong multo bilang panakot sa mga batng ayaw sumunod sa tagubilin ng magulang. Sa konteksto ng kulturang popular, tulad ng mga panooring nakakatakot sa telebisyon at pelikula, nagsisilbi rin itong anyo ng pang-aliw at negosyo. Ilan sa mga popular na larawan ng multong ipinapalabas sa telebisyon ang mga kaluluwang duguan, madreng nakalutang, katawan ng isang taong pugot ang ulo, white lady, at iba pa. Laganap din ang mga kuwentong multo o katatakutan tuwing panahon ng UndasAraw ng mga Patay atAraw ng mga Kaluluwa. Napagkukuwentuhan ng mga pami-pamilya at magkakaibigan kung paanong nagparamdam sa kanila ang kaluluwa ng mga pumanaw nang mahal sa buhay. Bukod sa konsepto ng kaluluwang nagbabalik, nagsisilbi ring isang ekspresyon ang multo upang tukuyin ang hindi kanais-nais na karanasan o kasaysayan ng isang indibidwal o lipunan gaya halimbawa sa pariralang multo ng nakaraan. (SABP) (ed GSZ)

F del Mundo

(27 Nobyembre 1911-6 Agosto 2011) Si Fe del Mundo (Fe del Mndo) ang tinaguriang Dakilang Lakambini ng Pedyatriyang Filipino. Dahil sa kaniyang walang pagod na pagsisikap, naitatag sa bansa ang ibat ibang institusyon at ospital na nangangalaga sa kalusugan ng mga batng Filipino. Naging batayang panuntunan rin ang kaniyang mga pag-aaral sa pagpapalaganap ng pagbabakuna sa sanggol upang maiwasan ang mga nakamamatay na sakit. Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Agham noong 1980. Unang sinaliksik ni del Mundo ang mga sakt na polio-myelitis, rubella, rubeola, at varicella. Noong dekada 50, wala pang mabisang lunas sa mga sakt na ito sa Filipinas. Ang resulta ng kaniyang mga pananaliksik ang naging batayang panuntunan upang ipatupad ang malawakang pagbabakuna sa mga kabataang Filipino. Bukod sa pananaliksik, nangampanya din siy upang paunlarin ang pagbibigay ng kalingang pangkalusugan sa mga komunidad. Pinangunahan niya ang pagsasanay ng mga hilot at manggagawang pangkalusugan sa komunidad. Inimbento rin ni del Mundo ang isang katutubong incubator na gawa sa kawayan. Malaki ang naitulong nito sa pagligtas sa mga sanggol na isinilang na kulang sa buwan at mga batng may jaundice. Upang matupad ang pangarap para sa isang modernong ospital ng mga bat, ipinagbili niya ang kaniyang mga ari-arian at ipinatay ang Childrens Medical Center, ang kauna-unahang ospital ng mga bat sa Filipinas. Nagturo din siy ng pedyatriya sa Far Eastern University at University of Santo Tomas. Ang kaniyang aklat na Textbook on Pediatrics ay batayang aklat at ginagamit hanggang sa kasalukuyan. Isinilang si Fe del Mundo noong 27 Nobyembre 1911 sa Maynila at anak nina Bernardo at Paz del Mundo. Naging valedictorian siy ng Kolehiyo ng Medisina sa UP at nagpatuloy ng mataas na pag-aaral sa Estados Unidos sa tulong ng iskolarship na ibinigay ni Pangulong Manuel Quezon. Natapos niya ang masterado sa Bakterolohiya sa Boston University hbang nagsasanay sa Harvard Medical School at Massachusetts Institute of Technology. Ipinagluksa ng marami ang kaniyang pagyao noong 6 Agosto 2011. (SMP) (ed VSA)

munispyo
Tumutukoy ang munispyo (mula sa Espanyol na municipio) sa pamahalaang bayan o sa tanggapang panggobyerno ng isang munisipalidad. Noong panahon ng Espanyol unang ipinakilla ang munisipyo at mauugat ang kasaysayan nit sa pagsisikap na maitatag ang isang sistema ng pamamahala mula sa maliliit na barangay o nayon hanggang pamahalaang pambansa. Bawat kalipunan ng magkakadikit na nayon noon ay inoorganisa sa isang pueblo o bayan. Ang matatag at mapayapang pueblo ang naging munisipalidd at pinangasiwaan mula sa isang gusali na tinatawag na munispyo sa ilalim ng isang gobernadorsilyo. Malimit na ang gusali ng pamahalaan at ang pamahalaang lokal mismo ay tinatawag na munispyo. Ang munisipyo bilang espasyong arkitektural o gusali ng pamahalaan ay may mga opisina para sa ibat ibang sangay ng pamamahala. Dito makakukuha ng mga legal na sertipikot lisensiya na may kinalaman sa pagiging residente sa munisipalidad na kinabibilangan. Dito rin isinasagawa ang mahahalagang funsiyon ng pamamahalamulang pagdedesisyon sa malalaking isyung-pambayan hanggang sa mga sibil na kasal. Sinasabing maaaring ang pinakamatandang munisipalidad sa buong Filipinas ay ang Unisan sa Quezon, na itinatag noong 1591. Ang munispyo ayon sa Local Government Code ng 1991 ay isa sa mahahalagang sangay ng pamamahalang bayan na pinahahalagahan ang awtonomiyaang tatlo pa ay ang barangay, probinsiya, at lungsod. Sa nasabi ring batas itinadhana ang mga halal na pinun ng bayan: Mayor (myor) o alkalde ang may pinakamataas na katungkulan at katuwang niya ang Vice Mayor (vays myor) o bise alkalde. Karaniwang may Sangguniang Bayan ang isang munisipyo, binubuo ng mga halal na konsehal, at katuwang sa paggawa ng mga tuntunin at batas ang mga opisyal ng barangay at Sangguniang Kabataan. Mayroon ding anim na uri ng munisipalidad sang-ayon sa pangkabuuang kita ng mga ito. (LJS) (ed VSA)

msang
Ang msang (sa Ingles: civet, civet cat) ay maliit na mammal na madalng mahutok ang katawan o may malambot at magaang na indayog ng katawan. Karamihan sa mga hayop na ito ay may pagkakahawig sa pusa na arboryal o naninirahan sa mga punongkahoy, at katutubo sa mga tropikong pook ng Aprika at Asya. Nakalilikha ang msang ng halimuyak na tanging nagmumula sa kanila. Nokturnal ang hayop na ito. Tumitimbang ang msang ng 1.4-4.5 kilo (3-10 libra, at may sukat na 17-28 pulgada (43-71 sentimetro) ang hab ng katawan (hindi kasama ang mahabng buntot). Ang pinakakilalng msang ay ang African civet (Civettictis civetta) na ayon sa nakatalng kasaysayan ay pinagkukunan ng halilmuyak na ginagamit sa komersiyal na produksyon ng pabango. Ang babae at lalaking msang ay kapuwa nakakapaglabas nit mula sa kanilang perineal gland. Matatagpuan ito sa pagitan ng anus at vulva sa babae o sa pagitan ng anus at scrotum sa lalaki. Upang makuha ang mahalimuyak na likidong ito, kailangang patayin ang msang at alisin ang gland, o kay ay kayurin ang halimuyak mula sa gland ng isang buhy na hayop. Ang hulng paraan ng koleksiyon ang malimit gawin ngayon. Nabahala ang mga grupong nagtatanggol sa mga karapatan ng hayop, tulad ng World Society for the Protection of Animals, dahil sa pagkolekta ng halimuyak sa musang. Itinuring nila na isang kalupitan ito sa mga hayop. Sa ngayon, nabawasan na ang pagpatay ng musang upang makuha ang halimuyak.May natuklasan ding pamalit na sintetiko sa mahalimuyak na likidong ito. Sa Sri Lanka, ang Asian palm civet ay tinatawag na Uguduwa o Kalawedda. Ang Kopi Luwak, na kilala rin sa pangalang caphe cut chon (fox-dung coffee) sa Vietnam at kape alamid sa Filipinas, ay isang uri ng kape na ginawa mula sa mga seresa ng kape (coffee cherries) na kinain at bahagya nang natunaw sa sistemang pantunaw ng Asian Palm Civet. Kinokolekta ito mula sa mga dumi o tae ng musang. Tinutunaw ng musang ang laman ng mga seresa ng kape, ang buto ay nahahaluan ng mga ensaym sa tiyan, na nagpapabuti ng amoy at lasa ng kapeng ito. May 1000 libra lmang ng kape alamid ang nakakarating sa mga pamilihan taon-taon. Ang isang libra (0.45 kilo) ay nagkakahalaga ng $600, o $100 kada isang tasa ng kape sa ibang panig ng mundo. (SSC) (ed VSA)

msikng bumbng
Ang musiko o propesyonal na manunugtog ng instrumentong pangmusika ay kilalang grupo sa ibat ibang Kristiyanong lugar sa kapuluan noong panahon ng Espanyol. Sa katunayan, ang banda de metal (brass band) ay pinagkakapitaganang pag-aari ng ibang fraile. Sa pagtatangka ng mga katutubo na isa-Filipino ang mga institusyong pinamamahalaan ng mga mananakop, gaya ng simbahan, gobyerno, wika, at sarili, sinikap nilang bumuo ng isang grupong pangmusika na magpapakita ng husay ng mga katutubo sa pagtugtog. Dito isinilang ang msikng bumbng na pinasimulan ng mga makabayang rebolusyonaryong Filipino noong siglo 19 sa pagsisimula ng labanang Filipino-Espanyol. Sa pagtatatag ng musikong bumbong, sinikap na lumikha ng mga instrumentong yari sa pinakasaganang halaman na ginagamit na rin bilang instrumentong pangmusika bago pa man dumating ang mga Espanyol ang kawayan. Mula sa kawayan ay hinubog ang mga instrumentong katulad ng trumpeta, plawta at tambol. Maaaring hindi nito matutularan ang lakas at taginting ng tunog ng tunay na banda de metal, ngunit sa pagbuo ng musikong bumbong ay napatunayan ng mga Filipino ang kanilang pagkamalikhain sa pag-angkin ng konseptong kanluranin tungo sa makabayang layunin. Matingkad itong pinapatunayan ng kanilang pangunahing piyesaang martsang Veteranos de la revolucion. Sinasabing ang mga miyembro ng St. Anthony Original Bamboo Band ng Tonsuya, Malabon ng Rizal ang ikaapat na henerasyon ng musikong Katipunero na nagtatag ng musikong bumbong noong 1896. Malayo man ang panahong pinagmulan, nabubuhay ang tradisyon dahil sa patuloy na pagsisikap ng mga musikong kaanak ng pasimuno ng pangkat. (RCN) (ed GSZ)

Eduardo Mutuc
Ipinagkaloob kay Eduardo Mutuc (Edwrdo Mtuk) ng Apalit, Pampanga ang Gawad Manlilikha ng Bayan noong taong 2005. Para sa paglalaan niya ng kaniyang buong buhay sa paglilok ng mga retablo, altar, karosa, at iba pang mga relihiyoso o sekular na likhang-sining gamit ang pilak at kahoy. Sa mga bahay at simbahan matatagpuan ang kaniyang mga likha. May maliliit tulad ng mga kerubin at mayroong umaabot nang 40 talampakan. Isa sa mga una niyang nililok ang tabernakulo sa parokya ng Fairview sa Lungsod Quezon na ipinagawa ni Monsignor Fidelis Limcauco. Edad 29 nang magpasiya si Mutuc na maglilok. Isa siyang magsasaka noon na nais maragdagan ang kaniyang kinikita dahil sa lumalaking pamilya. Dahil batid niyang hindi marami ang oportunidad para sa isang nakapagtapos lamang ng elementarya, nagsumikap siya sa napiling sining bagaman batid niyang tatlong piso lamang ang karagdagang maiuuwi niya sa pamilya araw-araw. Isang taon siyang sumailalim sa gabay ng mga dalubhasa sa paglililok. Pagsapit ng kaniyang ikalimang taon, isang kaibigan ang nagturo sa kaniya ng silver plating. Isa itong sining ng pagguguhit ng disenyo, paglililok ng molde nito sa kahoy, paghuhulma ng nagawang disenyo sa plantsang metal, at pagtutubog sa disenyo sa kumukulong pilak. Karaniwang ginagamit ang silver plating sa paglikha ng mga dahon na pilak at ginto upang magsilbing dekorasyon sa mga santo at iba pang mga palamuti sa simbahan noong panahon ng mga Espanyol. Nilisan niya ang pagawaan ng muwebles nang matutuhan ang bagong sining. Kasama ng isa pang kaibigan, nagpatay sila ng sariling pagawaan. (GB) (ed GSZ)

muty
Ang salitang muty ay mayroong ilang pakahulugan: (1) perlas, (2) ang pinakatatangi o musa, sinta o irog, at (3) anting-anting. Sa unang pakahulugan, ang orihinal na kahulugan ng mutya. Ito ang ibig sabihin ng pagtawag sa Filipinas bilang Mutya ng Silangan. Higit na naging karaniwan ang pangalawang pakahuluganang mutya bilang pinakatatangi, sinta, o irog. Sa ganitong diwa, ikinakabit ang mutya sa imahen ng babaeng minamahal. Sa tula o awit ng isang mangingibig, ang mutya ay sinusuyo, hinaharana, dinadambana. Ngunit maaari rin itong tumukoy sa babaeng pinagkaitan ng tunay na pagibig o bayang tinanggalan ng kalayaan gaya ng nangyari sa kundimang Mutya ng Pasig na kinatha ni Deogracias Rosario sa musika ng kompositor na si Nicanor Abelardo. Ang naturang awitin ay naging inspirasyon naman ng pelikulang may gayunding pamagat. Nauwi sa kasawian ang kapalaran ng karakter na si Chedeng, ang mutya (reyna ng pista) sa kanilang bayan. Bagaman sa pelikula ay nalunod sa Ilog Pasig si Chedeng dahil sa kalupitan ng kaniyang asawa, nananatiling buhay ang kaniyang kaluluwa. Siyay nagmulto upang iparinig ang hinagpis sa kaniyang malulungkot na awitin gaya na mahihiwatigan sa sumusunod na saknong: Ang lakas ko ay nalipat, Sa pusot dibdib ng lahat; Kung nais ninyong akoy mabuhay, Pag-ibig koy inyong ibigay. Ginagamit din ang salitang mutya bilang taguri sa diwata o diyosa ng mga bukal, ilog, lawa, at karagatan o di kayay tagapangalaga ng isang lunan. Ang mga diwatang ito ay maaaring magbigay ng anting-anting sa masuwerteng nilikha. Ang ganitong anting-anting ay tinatawag ding mutya. (SABP) (ed GSZ)

nga
Ang nga (Pterocarpus indicus) ay isang napakahalagang punongkahoy sa Filipinas dahil sa tibay, bigat, at mataas na kalidad nit. Kilal rin ito sa pangalang asan, o angsan, bagaman nakalulungkot na naging popular sa binaluktot na bigkas na nrra noong panahon ng Espanyol. Ito ang pambansang punongkahoy ng Filipinas at ang panlalawigang punongkahoy ng Chonburi at Phuket sa bansang Thailand. Matatagpuan ito sa maraming lugar sa ating bansa, kadalasan sa mga pangunahing kagubatan at kapatagan. Malaki itong punongkahoy, maaaring tumaas nang 25 metro o higit pa. Ang mga dahon ay may 15 hanggang 30 sentimetro ang hab, may mababangong bulaklak na kulay dilaw at may 1.5 sentimetro ang hab. Mula Pebrero hanggang Mayo ang pamumulaklak ng nga sa Filipinas, Borneo, at Malay peninsula. Itinuturing na napakahalaga ng nga dahil sa magandang kahoy na karaniwan nang ginagamit sa konstruksiyon at paggawa ng mga muwebles. Ang mahahalagang bahagi ng marimba, isang instrumentong pangmusika, ay gawa sa kahoy na naga. Hindi gaanong inaanay at binubukbok ang kahoy nit na tila amoy rosas. Nagbibigay rin ang kahoy nit ng mga tina o sangkap pangkulay tulad ng narrin at santalin na ginagamit pangkulay ng mga katutubo. Ang mga bulaklak ay kinukunan ng pulut-pukyutan (honey), samantalang ang magulang na dahon ay maaaring gamitin bilang gugo o shampoo. Ginagamit din ang mga murang dahon nit sa pagpapagaling ng ulcer, bungang araw, at sa pagpapahinog ng pigsa. Mayroong kemikal sa nakukuha sa Pterocarpus indicus. Ito ay ang kino, isang bagay na parang pandikit. Kilalang-kilala ang kino sa kultura ng Malay bilang gamot sa pagtatae at disinterya. Puwede rin itong gamitin bilang astringent para sa proteksiyon ng balt at mga panloob na bahagi ng katawan. (SSC) (ed VSA)

Jose Ma. Nava


(31 Hulyo 189114 Enero 1954) Kilal si Jose Ma. Nava (Hos Ma Nva) hindi lmang bilang pangunahing sarsuwelista sa wikang Ilonggo at peryodista kung hindi maging sa kilusang manggagawa sa Kanlurang Bisayas. Labintatlong gulang pa lmang ay binuo niya ang Progreso Infantil, isang organisasyong nagsasadula ng mga bodabil sa wikang Espanyol. Sa tan ding iyon, kasma ang kaniyang kapatid na si Mariano, sumali sil sa Sociedad Lirico-Dramatica. Naging aktor siy at kasma sina Antonio Salvador at Narciso Bantegui, binuo nil ang NaSalBanti Company na umikot upang magtanghal sa mga bayan ng Negros Occidental. Ilan sa mga sarsuwelang naisulat ni Nava ay ang Si Luding, Si Datu Palaw, Carnaval, Anak sang Yawa (Anak ng Demonyo), Ang Kulintas nga Saway (Ang Tansong Kuwintas), Pasion ni Cristo, at Buhi nga Bangkay (Buhy na Bangkay). Nagsimula ang buhay-peryodista ni Nava nang maging manunulat siy sa El Tiempo, isang lokal na diyaryo sa wikang Espanyol at kalaunan ay naging patnugot. Nang magsara ang El Tiempo noong 1922, sinimulan niya ang sariling pahayagang La Prensa Libre sa tan ding iyon. Kasma si Vicente Ibiernas, kababat ni Nava, itinatag nil ang unang organisasyong pangmanggagawa na Union Obrera de Iloilo noong 1917. Matapos ang 11 taon, itinatag at pinamunuan niya ang Federacion Obrera Filipina noong 1928 na nagkaroon ng mahigit sa 200,000 miyembro. Isinilang si Jose Ma. Nava sa Lungsod Iloilo at anak nina Mariano Nava, tubng-Binondo, at Estefa Nual na isang Ilonggo. Nag-aral siy sa Iloilo Central School, Iloilo High School at sa Iloilo Normal School bago siy nag-aral ng peryodismo sa Unibersidad ng Pilipinas hbang nag-aaral din ng fine arts sa naturang institusyon. Naging asawa niya ang soprano ng grupong NaSalBanti na si Adela Caraeta. Nang mamatay si Caraeta hbang ipinapanganak ang kanilang ika-11 anak, nag-asawang muli si Nava kay Adelina Aldeguer at nagkaroon ng siyam na anak. Namatay si Nava sa sakit sa puso sa Manila Sanitarium noong 14 Enero 1954. (SJ) (ed VSA)

Calle Real, Lungsod Iloilo

Marcel M. Navarra
(2 Hunyo 1914-28 Marso 1984) Tinagurian si Marcel M. Navarra (Mar-sl Na-v-ra) na Ama ng Modernong Maikling Kuwentong Sebwano. Ipinanganak siy noong 2 Hunyo 1914 sa isang mahirap na pamilya sa Tuyom, Carcar, Cebu ngunit matiyagang binsa ang anumang babasahn hanggang matutong sumulat. Umaabot diumano sa sandaan ang maikling kuwento naisulat niya. Una siyng nakilla nang magwagi sa timpalak sa magasing Bisaya ang kuwentong Ug Gianod Ako (At Inaanod ako) noong 1937. Bago ito, nalathala sa Cebu Advertizers ang kaniyang unang tula noong 1930 hbang nilathala naman sa Nasud ang kaniyang unang kuwento noong 1931. Kinikilala rin ang kaniyang kuwentong Paingon sa Bag-ong Kalibutan (1947, Tungo sa Bagong Mundo) at Ang Hunsoy Sunsungan Usab (1954, Ang Hungkag na Hunsoy). Sinikap niyang mamuhay sa pamamagitan ng pagsulat. Naging editor siy ng Bisaya sa Maynila sa mga tang 1938-1941. Bumalik siy sa Cebu sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Naging patnugot siy ng Lamdag noong 1947, naging bahagi ng Bulak noong 1948, at ng Republic Daily noong 1948-1952. Bumalik siy sa Maynila at naging editor muli ng Bisaya hanggang 1972. Namatay siya noong 28 Marso 1984 sa bayang kaniyang sinilangan. (JGP) (ed VSA)

Jerimias Elizalde Navarro


(22 Mayo 1924-10 Hunyo 1999) Si Jerimias Elizalde Navarro (Dyerimyas Elizlde Navro) ay itinanghal na Pambansang Alagad ng Sining para sa Sining Biswal noong 1999. Isa siyang pintor, eskultor, dibuhista, ilustrador, tagadisenyong grapiko, manlilikha ng print, collage, at iba pang mixed media. Bahagi siya ng kilusang modernismo at kapanabayan nina Vicente Manansala, H.R. Ocampo, Arturo Luz, at ng kaniyang dating maestro na si Carlos Francisco. Una siyang nagtanghal ng solong eksibisyon noong 1954 sa Philippine Art Gallery. Noong 1995, itinanghal naman sa Metropolitan Museum ng Maynila ang retrospektibo ng kaniyang mga likha sa loob ng 45 taon. Masusulyapan sa eksibisyong ito ang saklaw at pagkakaiba-iba ng kaniyang mga likha, at natatanging husay niya sa napakaraming disiplina ng sining biswal. Ang paglalangkap ng inspirasyong Asyano sa kaniyang mga likha ay paglihis sa karaniwang paghalaw mula sa kanluraning estetika ng maraming Filipinong manlilikha. Karaniwang mababanaag ang sining at kulturang Balinese at estilong Shibui ng mga Hapones sa ilan niyang obra. Kinikilalang pangunahin sa kaniyang mga likhang mixed media ang Im Sorry Jesus, I Cant Attend Christmas This Year (1965), Homage to Dodjie Laruel (1969, koleksiyon ng Ateneo Arts Gallery), A Flying Contraption for Mr. Icarus (1984, Lopez Museum). Ang The Four Seasons (1992, koleksiyon ng Prudential Bank), isa pang pangunahing obrang oleong abstrak na may apat na panel, ay mahalagang halimbawa ng paggamit niya ng kulay na sagad ang igting at hitik sa mga hugis. Kinatawan ni Navarro ang Filipinas sa Sao Paolo Biennale sa Brazil noong 1969 at 1971. Nagkamit ng Unang Gantimpala ang kanyang Baguio sa ikalawang Watercolor Exhibition ng Art Association of the Philippines noong 1952. Isinilang siya sa Antique noong 22 Mayo 1924 sa mag-asawang sina Emiliano Navaro at Paz Elizalde. Napangasawa niya ang alagad ng sining ding si Virginia Ty. Nagtapos siya sa Unibersidad ng Santo Tomas (UST) ng batsilyer ng fine arts noong 1951 at nag-aral sa Arts Students League sa New York, Estados Unidos noong 1953. Naging guro rin siya sa UST at sa Randwick University sa Sydney, Australia. (RVR) (ed GSZ)

Nazarno
Ang Nazarno ay tumutukoy sa tagasiyudad ng Nazaret, sa Galilea o sa imahen ni Hesukristong may suot na kulay moradong damit. Ngunit sa Filipinas, tumutukoy ito sa pista ng Itm na Nazarno sa Quiapo, Maynila tuwing ika-9 ng Enero. Libo-libo ang debotong lumalahok sa prusisyon ng imahen dahil sa pinaniniwalaang himala nit. Ang imahen ay kasinlaki ng tao at mula Mexico. Dinala ito ng mga pari ng Ordeng Recoletos sa simbahan sa Bagumbayan at inilipat sa Intramuros. Noong 1787, ipinag-utos ni Basilio Sanco Junta y Rufina, Arsobispo ng Maynila, ang paglilipat ng imahen mula Intramuros patungo sa simbahan sa Quiapo. Ilang kalamidad na rin ang nalagpasan ng imahen ng Itim na Nazareno. Naisalba ito nang masnog ang simbahan ng Quiapo noong 1791 at 1929; nakaligtas ito nang bombahin ang Maynila noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Dahil sa pinsalang dulot ng mga kalamidad sa imahen, isang replika ang ginagamit sa mga prusisyon. (IPC) (ed VSA)

Fr. Bienvenido F. Nebres


(15 Marso 1940) Si Fr. Bienvenido F.Nebres (Bynvendo Ef Nbres) ay kinikillang mahusay na alagad ng matematika, edukador, at administrador. Makabuluhan ang kaniyang naging ambag sa pagpapaunlad ng pag-aaral ng matematika at inhenyeriya sa Filipinas. Dahil sa kaniyang walang sawng pagsusulong ng repormang pang-edukasyon at pagsisikap na maiangat ang kalidad ng pag-aaral ng matematika at agham, iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Agham noong 27 Hulyo 2011. Isang tanyag na matematisyan si Nebres at ang tanging Filipinong dalubhasa sa Lohika ng Matematika. Ang kaniyang mga pananaliksik ay tumatalakay sa kahalagahan ng pagpapaunlad ng pag-aaral sa matematika. Nilinang niya ang mga teorya ng infinitary logics at inilapat ito sa praktikal na aplikasyon ng pagsusuri at alhebra. Pinamunuan ni Nebres ang pagtatatag ng Mathematical Society of the Philippines, Southeast Asian Mathematical Society, at ang Engineering and Science Education Project ng Kagawaran ng Agham at Teknolohiya. Tumulong siy sa pagtatay ng Philippine Council for Industry, Energy, and Emerging Technology Research and Development at itinulak ang pag-oorganisa ng PhD Consortium sa ibat ibang pamantasan. Bilang isang edukador, pinamunuan niya ang pagtatay ng Ateneo Center for Educational Development, Pathways to Higher Education, at Synergeia Foundation. Ang mga institusyong ito ay kasalukuyang nakikipagtulungan sa mga lokal na pamahalaan at sa Kagawaran ng Edukasyon upang paunlarin ang kalidad ng pag-aaral sa pampublikong paaralan sa mga lalawigan. Isinilang si Nebres sa Lungsod Baguio noong 15 Marso 1940 at lumaki sa Bacnotan, La Union. Nag-aral siy ng pagpapari sa San Jose Seminary ng Vigan at sa Sacred Heart Novitiate sa Novaliches. Nagtapos siy ng Batsilyer sa Arte at Master sa Pilosopiya sa Berchmans College, Jesuit Scholasticate. Nagpatuloy siy ng pag-aaral sa Stanford University mula 1965 hanggang 1970 at nakapagtapos ng master sa Siyensiya at doktorado sa Matematika. Bumalik siy sa Filipinas upang magturo, nanungkulang dekano ng Paaralan ng Arte at Agham sa Ateneo de Manila University (1973-1980), rektor ng Loyola House of Studies (1980-1982), superyor ng mga Heswita sa Filipinas (1983-1989), pangulo ng Xavier University (1990-1993), at pangulo ng Ateneo de Manila University sa loob ng labingwalong taon (1993-2011). (SMP) (ed VSA)

Jose Nepomuceno

(15 Mayo 1893-1 Disyembre 1959) Madalas bansagan si Jose Nepomuceno (Hos Nepomusno) bilang Ama ng Pelikulang Filipino sapagkat siy ang kauna-unahang prodyuser ng mga pelikulang Tagalog. Siy ang prodyuser, direktor, sinematograper, at manunulat ng kauna-unahang pelikulang Filipino na may ganap na hab, ang Dalagang Bukid, na kauna-unahan ding silent film sa bansa at ipinalabas noong 1919. Batay ang pelikula sa sarsuwelang may gayunding pamagat nina Hermogenes Ilagan at Leon Ignacio. Dalawa pa sa mahahalagang pelikulang ginawa ni Nepomuceno ang Ang Tatlong Hambog (1926), na nagpalabas ang kauna-unahang halikan sa pinilakang tabing; at Ang Punyal na Ginto (1933), ang unang Tagalog na talkie o pelikulang nilapatan o may kasmang tunog. Bukod sa paggawa ng pelikula, si Nepomuceno rin ang nakatuklas at nagsanay sa maraming artista, direktor, at teknisyan sa nagsisimulang industriya ng pelikulang Filipino. Isinilang siy noong 15 Mayo 1893 sa Quiapo, Maynila, nag-aral sa San Beda College at nagtapos ng Painting at Electrical Engineer. Naging retratista muna siy sa sariling aral at sikap at binuksan niya ang isa sa mga tanyag na estudyo noon, ang Electro-Photo Studio Parhelio. Siy rin ang unang retratistang Filipino ng kumuha ng retrato sa gabi. Sinimulan ni Nepomuceno ang kaniyang karera sa pelikula noong 1917. Noong 1940, siy ang kauna-unahang prodyuser ng mga komersiyal para sa sine. Pagkatapos ng ilang dekada ng pangunguna sa industriya, naglakbay siya pa-Estados Unidos upang pag-aralan ang color film, ngunit inatake sa puso at isinakay sa barkong ospital. Pumanaw siy noong 1 Disyembre 1959 bago naipamahagi sa Filipinas ang mga napulot na kaalaman. (PKJ) (ed VSA)

Rafael Paeng Nepomuceno


(30 Enero 1957) Si Rafael Nepomuceno (Rafal Nepomusno) ay maituturing na pinakamagaling na manlalaro ng bowling hindi lamang sa Filipinas kundi sa buong mundo. Siya rin ang nag-iisang atleta sa bowling sa buong mundo na tumanggap ng prestihiyosong International Olympic Committee (IOC) Presidents Trophy. Nanalo na rin siya ng mahigit sa 100 torneo, kasama na ang apat na World Cup of Bowling (1976, 1980, 1992, at 1996), gayundin ng dalawang pandaigdigang tituloang Worlds Invitational Tournament noong 1984 at World Tenpin Masters Championship noong 1996at ng gintong medalya ng Asiad. Mas kilala sa pangalang Paeng, si Nepomuceno ay napabilang sa Guinness Book of World Records dahil sa pagkapanalo ng pinakamaraming Bowling World Cup at bowling tournament e (118 kampeonato), at pagiging pinakabatng nanalo ng Bowling World Cup sa gulang na 19. Siya rin ang tanging atleta na nagawaran ng mga titulo sa Amerika, Europa, Asya, Middle East, at Africa. Si Paeng din ang atletang Filipino na binigyan ng pinakamatataas na gawad ng tatlong presidente ng Filipinas: Presidential Medal of Merit (1984) mula kay Pangulong Ferdinand E. Marcos; Philippine Legion of Honor (1999) mula kay Pangulong Joseph E. Estrada, at Order of Lakandula with Class of Champion for Life (2008) mula kay Pangulong Gloria MacapagalArroyo. Isinilang si Paeng noong 30 Enero 1957. Anim na talampakan at dalawang pulgada ang kaniyang taas at kaliwete kung magpagulong ng bola. Pangalawa siya sa pitong anak nina Angel Nepomuceno at Teresita Villareal (dating Bb. Pilipinas noong 1951-1952). Kasal siya kay Saira R. Puyat, tagapangasiwang direktor ng AMF Puyat Bowling Center sa buong Filipinas. Isa si Paeng sa matatagumpay na atletang naglagay sa Filipinas sa mapa ng larong bowling at ng palakasan sa mundo. Patuloy pa rin siyang aktibo sa paglalaro, pagtuturo at pagpapalaganap ng bowling hanggang sa kasalukuyan. (RGA) (ed GSZ)

ngang
Ang ngang ay nguying karaniwang binubuo ng byo (na bunga ng punng palmang Areca catechu) at apog (na madalas na nanggagaling sa tahong) na binalot sa ikmo (Piper betel) o dahon ng litlit (Piper retrofactum). Pinaniniwalaan ng mga sinaunang mandirigma na nakapagpapalakas ang pagnganganga. Mahalagang bahagi rin ito ng ugnayang pangkomunidad at panlipunan sa bayang Filipino sapagkat ang pag-aalay nit sa ibang tao ay ginagawa sa importanteng mga okasyong gaya ng pagsilang ng sanggol, panliligaw, kasal, pagpapagaling ng maysakit, at kamatayan. Marami rin sa mga Filipinong naninirahan sa kabundukan ng Cordillera ang ngumunguya ng nganga dahil nakapagpapainit ito ng katawan. Kay naman hindi nakapagtatakang karaniwang may espesyal na sisidlan pa sila para sa bitbit na nganga na kadalasan ay nakasabit sa kanilang baywang. Sa mga Maranaw, Magindanaw, Bagobo, at Tausug naman sa Mindanao, kapuwa ginagamit ang nganga bilang bahagi ng pang-araw-araw na pamumuhay at sangkap ng mahahalagang ritwal. Pinakalaganap sa bansa ang pagnganganga noong bago matapos ang panahon ng pananakop ng mga Espanyol. Noon, itinuturing na kabutihangasal ang mag-alok ng buyo sa mga bisita sa bahay, o magbigay nito bilang regalo o pabon sa mga bibiyahe. Nailarawan pa ni Jose Rizal sa Noli Me Tangere ang alok na sigarilyo at buyo sa mga tong papasok sa bahay ni Kapitan Tiago. Gayunman, ang mahalagang papel ng nganga sa mga epikong-bayan (hal., sa Hudhud ng mga Ifugaw at Ullalim ng mga Kalinga), kuwentong-bayan, at alamat ang magpapaalala ng malalim na ugat nito sa kalinangan ng bansa. Kilala rin ang nganga sa tawag na hits sa Sebwano at Bikol, malm-on sa Hiligaynon, mman sa Kapampangan, mm-on sa Waray, ggaln sa Pangasinan, at bam sa Maranaw. (GAC) (ed GSZ)

nlad
Ang nlad ay isang halamang palumpong na 3 metro (10 talampakan) ang taas na malimit matagpuan sa mga aplayang mabuhangin o sa mga lugar na maraming bakawan. Kilal rin ito sa tawag na nila sa Malay o chengam sa Singapore. Ang pangalang siyentipiko ay Scyphiphora hydrophyllacea. Ang mga dahon ay malalapad na may hugis patak at mayroong magkasalungat na ayos ng mga ugat. Balt ng animo barnis ang mga bko at mga murng dahon. Hugis tbo o pahab ang mga bulaklak ng nilad na may apat na umbok na kulay rosas. Nakakumpol ang mga ito nang makapal o siksikan. Ang mga bunga ay hugis patambilog (elliptic) at may malalim na guhit o tagaytay (ridge) na magiging kayumanggi ang kulay at gumagaan ang timbang kapag hinog na. Ang matingkad na kulay kayumangging pun ng nilad ay maaaring gamitin sa pagbubuo ng maliliit na gamit na yari sa kahoy. Gamot sa sakt ng tiyan ang katas na gling sa dahon nito. Ang mga bulaklak ay maaaring gamitin bilang panlinis at pampaput ng mga damit. Hango sa salitng nilad ang Maynila, ang kapital na lungsod ng Filipinas. Ayon sa kasaysayan, ang pampang ng Look Maynila ay nababalot ng napakaraming nilad noong unang panahon. Ang lugar ay tinawag na Maynila na ang ibig sabihin ay mayroong nilad. Ang pangalan ng halaman naman ay gling sa salitng Sanskrit na ang ibig sabihin ay pun ng indigo. (SSC) (ed VSA)

nnang, nnong
Mula sa pinaikling Espanyol na madrina/padrino, tinatawag na nnang o nnong ang tao na nahilingang kinatawan ng isang bibinyagan, kukumpilan, o ikakasal sa simbahang Katoliko. Nagiging tila pangalawang ina o ama ng bininyagan, kinumpilan, o ikinasal ang kaniyang nnang o nnong. Kay tinatawag ding inaama o iniina. Inaasahan sa isang responsableng nnang o nnong ang pagbibigay ng patnubay sa inaanak, pagtulong kung kailangan, at lalo na kung maulila sa mga magulang. Dahil dito, kaugalian noon na hilinging maging nnang o nnang ang isang kamag-anak o totoong kaibigan ng magulang. Bahagi ito, ayon sa mga sosyologo, ng sistemang kumpadre o compadrazgo na umiral sa panahon ng kolonyalismong Espanyol. Ang pagiging magkumpadre o magkumadre ay isang paraan ng pagpapalawak sa ugnayang magkamag-anak. Kapag naging matalik ang ugnayang magkumpadre ay halos magturingan silng magkapamilya. Sa politika, isang paraan naman ito ng paglikom ng kapangyarihang pampolitika sa isang bayan o lalawigan. Naging palatandaan ng korupsiyon sa naturang kaugalian ang paghiling na nnang o nnong ang isang mayaman o makapangyarihan, kahit hindi kakilla, o ang pag-imbita sa napakaraming nnang at nnong sa isang binyagan o kasalan. (GCA) (ed VSA)
Retrato ng isang binyagan.

niyg
Ang niyg (Cocos nucifera) ay punongkahoy na miyembro ng pamilya Arecaceae (palm family). Ito lmang ang tanggap na species sa genus na Cocos. Ang terminolohiya ay maaaring tumukoy sa buong halaman o sa bunga. Kilal ang niyog na isang halaman na maraming gamit kay tinawag na Tree of Life dahil nagagamit ng tao ang ibat ibang bahagi nit. Bahagi ng pang-araw-araw na pagkain ang niyog. Ang endosperm na kilalng laman na nakakain ay maaaring tuyuin upang maging kopra. Puwedeng gamiting pamprito ang langis ng niyog, o maaari namang sangkap sa paggawa ng sabon at kosmetik. May mga pananaliksk sa Unibersidad ng Pilipinas Los Baos na nagpapatunay na ang langis ng niyog ay magagamit sa isang angkop na proseso upang maging virgin coconut oil. Nagtataglay ito ng maraming katangiang medisinal. Ang tubig ng niyg ay ginagamit bilang isang inumin. Dito sa Filipinas at maging sa ibang bansa, popular na ang pagpoproseso nit bilang inumin at itinuturing na napakabuting pampalit sa sopdrink. Puwede rin itong iproseso para maging alkohol. Pinapaasim ang tubig ng niyog sa pamamagitan ng permentasyon upang maging nata de coco. Ang bunt at mga dahon ay gamit sa ibat ibang dekorasyon at adorno, sa paggawa ng basket, lubid, sombrero, at walis, sa mga kagamitang pangkusinang tulad ng mangkok, sandok, at iba pa. Maaari ring gamitin ang mga bao ng niyog pagkatapos na magamit na ang laman bilang direktang panggatong o gawing uling. Ang gat ng niyog ay ginagamit sa ibat ibang preperasyon ng pagkain, tulad ng laing, ginataan, bibingka, ube halaya, pitsi-pitsi, palitaw, buko tan. Nabubhay ang niyog sa mabuhanging lugar, at kahit sa mga lugar pie, at marami pang iba. Gumagamit ang coconut jam ng gata at asukal na na malapit sa tubig tabsing. Kailangan nit ang matingkad na skat ng muscovado. Ang isang uri o variety ng niyog na tinatawag na makapun araw, regular na pag-ulan, at mataas na halumigmig. (SSC) (ed VSA) ay gamit sa paggawa ng isang popular at masarap na minatamis. Sa rehiyon ng Ilocos, pinupun ang magkabaak na bao ng diket (minatamis na kanin) at nilalagyan ng liningta nga itlog (kalahating nilagang itlog) ang ibabaw. Ang ritwal na ito ay tinatawag na niniyogan, isang pag-aalay na ginagawa para sa mga namatay ng mga kamag-anak at ninuno. Kasama rin dito ang palagip, isang panalangin para sa mga yumao. Bukod sa Filipinas, nagtatanim ng niyog sa mahigit na 80 bansa sa mundo. Ang kabuuang produksiyon ay tinatyang nsa 61 milyong tonelada kada

nobla
Mula sa Italyanong novella, inimbentong anyong pampanitikan sa tuluyan ang nobla na karaniwang isang mahab at masalimuot na salaysay ng mga magkakaugnay na pangyayari. Umusbong ito sa Filipinas noong hulng bahagi ng ika-19 na dantaon ngunit namulaklak sa unang hati ng ika-20 dantaon. Tinatawag itong nobla sa Tagalog, Bikol, Iluko, at Kapampangan, kung minsan, kathng-bhay, at sugilnon naman sa Ilonggo at Sebwano . Bagaman banyagang anyo, mauugat ito sa katutubo at pasalitng panitikan, lalo na sa mga pikng-byan, at sa mga didaktikot moralistang salaysay na dinal ng mga Espanyol na gaya ng pasyn at ng mga mtrik romnse. May mahabt matimyas na na pantasyat kababalaghan mula sa mga alamat at kuwento ng mga bayaning-bayan hanggang sa pakikipagsapalaran ng mga prinsipet prinsesa ng mga awit at korido. Marikit na halimbawa naman ng didaktikong akdang tuluyan ang Urbana at Feliza (1864) at Si Tandang Basio Macunat (1865). May espiritung realista na ang nobla nang lumitaw alinsunod sa Ninay ni Pedro Paterno noong 1885, at lalo na sa mga dakilang Noli me tangere (1887) at El filibusterismo (1891) ni Jose Rizal. Ang halimbawang ito sa realismo ang ituturing na higit na makabuluhang paraan ng pagnonobla sa nakaraang mahigit sansiglo. Sa ganito ibinubukod ng mga kritiko ang pagsulat ng gaya nina Lope K. Santos, Faustino Aguilar, Iigo Ed. Regalado, Lazaro Francisco, Stevan Javellana, Juan C. Laya, Ramon Muzones, Macario Pineda, Amado V. Hernandez, Nick Joaquin, Bienvenido Santos, Kerima Polotan, Andres Cristobal Cruz, Liwayway E. Arceo, Rosario Guzman-Lingat, Benjamin C. Pascual, Wilfrido Nolledo, Constante C. Casabar, Edgardo M. Reyes, Efren Reyes Abueg, Rogelio Sikat, Lualhati Bautista, Jun Cruz Reyes, Abdon Balde Jr., at marami pa. (VSA)

nobna
Mula sa Espanyol na novena o pagsisiyam, ang nobna ay isang panatang Kristiyano na kailangang gawin nang ulit-ulit sa loob ng siyam na araw. Malimit na isinasagawa ito sa paraan ng pagrorosaryo, pag-eestasyon, o pagsisimba nang siyam na araw. Ang nobna ay isang sakripisyo para sa katuparan ng isang kahilingan o isang paraan ng pasasalamat sa tinamong magandang kapalaran. May nobena ng preparasyon, tulad ng Simbang Gabi na paghahanda sa Pasko. Mula dito ang nobenryo (may baryant na lubinryo) at tumutukoy naman sa siyam na araw na paghahanda para sa isang pista ng patron. Karaniwang ginagawa ang nobenryo sa pamamagitan ng misa araw-araw. Sa ibang pook na mariwasa, nagdaraos ng mga programat paligsahan sa naturang siyam na araw upang magkaroon ng pinakamalaking pagtatapos sa kapistahan. Bakit siyam na araw? Sinasabing mula ito sa Banal na Kasulatan, may impluwensiya ng kaugalian ng maririwasang Griyego-Romano na ipagluksa ang namatay nang siyam na araw bago magdiwang. Sinasabi rin sa Bagong Tipan na matapos mamatay si Kristo ay nagdasal si Maria at mga apostoles nang siyam na araw at nagtapos sa pagbab ng Espiritu Santo. May pasiyam din ang mga Filipino pagkatapos ilibing ang patay. Sinauna ba ito o Kristiyano? (EGN) (ed VSA)

Noli me tangere
Nobelang isinulat ni Jose Rizal ang Noli me tangere at nalathala noong 1887 sa Berlin, Germany. Ang pamagat ay salitng Latin na nangangahulugang Huwag akong hawakan (Juan 20-17). Tinutukoy nit ang tila kanser na sakt ng pamahalaan at simbahan na makirot munting di-masalng. Ipinahahayag nit ang doktrina ng nasyonalismong Filipino at pagbabanyuhay ng sambayanang Filipino. Sa nobela, nagbalik sa Filipinas ng pangunahing tauhang si Juan Crisostomo Ibarra mula sa kaniyang pag-aaral sa Europa at naisip magbuks ng makabagong paaralan sa bayan ng San Diego. Kaugnay nit ang pagbuhay sa pag-ibig sa kababatng si Maria Clara at pag-aalaga sa libingan ng ama. Binigo siy ng magkasanib na lakas ni Padre Damaso, ang lihim na ama ni Maria Clara at lihim na nagpakana upang mamatay sa piitan ang ama ni Ibarra, at ni Padre Salvi, na may lihim na pagnanasa kay Maria Clara. Sinikap ni Padre Damaso na ipakasal si Maria Clara sa isang Europeo. Nagtatag naman ng isang kunwa-kunwariang pag-aalsa si Padre Salvi at ipinasigaw na lider nit si Ibarra upang mapiit sa Maynila. Kaugnay nit, nilikha ni Rizal ang ibang tauhang biktima ng korupsiyon at kawalang-katarungan, gaya nina Pilosopong Tasio, Sisa at mga anak, ang guro, ang mga tulisan, at Elias, gayundin ang mga karikatura ng kasipang kolonyal na gaya ni Donya Victorina at Donya Consolacion, at labis na relihiyosidad na gaya nina Hermana Rufa at Hermana Penchang. Si Elias ang naging tagapagligtas ni Ibarra sa mga panganib. Sa dulo, itinakas si Ibarra ni Elias sa piitan ngunit hinabol sil ng patrulya sa lawa. Tinamaan si Elias at inakalang si Ibarra ang nahulog sa lawa. Dahil sa pangyayari, pinil ni Maria Clara na magkulong sa kumbento. Ang nobelang ito at ang karugtong na El filibusterismo (1891) ay nagpaalab sa damdaming makabayan at naging mitsa ng Himagsikang Filipino. Sa kabilng dako, pinatindi nit ang poot kay Rizal ng mga fraile at sanhi ng pagdakip sa kaniya, pagpapatapon, at pagbitay. (MIM) (ed VSA)

Ramn A. Obsan

(16 Hunyo 1938-21 Disyembre 2006) Si Ramn A. Obsan ay itinanghal na Pambansang Alagad ng Sining sa Sayaw noong 2006. Isa siyng koreograpo, mananayaw, artistikong direktor, at iskolar ng sayaw. Malawakan at malalimang sinaliksik at itinala ni Obusan ang mga katutubong kultura ng mga etnikong pangkat sa Filipinas. Naglakbay siy sa buong Filipinas upang mabatid, unawain at pag-aralan hindi lmang ang kanilang mga ritwal at kaugalian, awit, musika at sayaw, kundi maging ang buhay ng mga tong nagsasagawa ng mga ito. Sinikap niyang maging higit na makatotohanan ang mga pagtatanghal ng katutubong sayaw sa pamamagitan ng paggamit ng mga tunay na kasuotan, awtentikong musika at aktuwal na mga galaw, sa entablado o saanmang espasyo nagtatanghal. Gumawa rin siy ng koreograpiya at nagdirihe ng mahigit sa 100 malikhaing produksiyon sa telebisyon, pista ng sining, pelikula, natatanging pagtatanghal, parada at paligsahan. Noong 1971, itinatag niya ang Ramon Obusan Folkloric Group (ROFG) na nakalahok at nagwagi sa maraming internasyonal na pagtatanghal at paligsahan. Sa kaniyang mga likha, pinakanatatangi ang mga ganap na pagtatanghal gaya ng Kayaw (1968 at 1974), isang makatotohanang paglalarawan sa mga ritwal ng mga tribu sa Kordilyera sa pamamagitan ng sayaw at musika; Vamos a Belen (1998-2004), antolohiya ng mga tumutugtog, umaawit at sumasayaw na mga pastol patungo sa sanggol na si Hesus; at Noon Po sa Amin, isang tableaux ng kasaysayan ng Filipinas gamit ang awit, sayaw at drama. Isinilang siy noong 16 Hunyo 1938 sa Legaspi, Albay kina Praxedes Obusan at Josefina Arevalo. Nagtapos siy ng kursong marine biology at cultural anthropology mula sa Unibersidad ng Pilipinas. Ang kaniyang bahay sa Lungsod Pasay ay nagsilbi ring isang museong naglalaman ng malawak na koleksiyon ng mga artifak, katutubong instrumentong pangmusika at iba pang sagisag pangkultura. Nagsisilbi rin itong lagakan ng mga kagamitan at kasuotan sa produksiyon, at sanayan at tirahan ng mga kasapi ng ROFG at maging ng mga kasapi ng iba pang pangkat ng sayaw. Namatay siy noong 21 Disyembre 2006. (RVR) (ed GSZ)

Geminiano T. de Ocampo
(16 Setyembre 1907-2 Setyembre 1987) Si Geminiano T. de Ocampo (Hemnyno Ti de Okmpo) ang tinaguriang Ama ng Makabagong Optalmolohiya sa Filipinas. Kilal siy bilang isa sa pinakamahusay na optalmologo ng bansa, mananaliksik, imbentor, manunulat, at lider sibiko. Pinangunahan niya ang pagtatatag ng kaunaunahang ospital ng mat sa Filipinas at naging susi sa pag-oorganisa ng Philippine Ophthalmological Society at Philippine Eye Research Institute. Bilang isang imbentor, nagdisenyo siy ng bagong instrumento na tinaguriang de Ocampo corneal dissector. Siy rin ang unang siruhano na nagpasimula ng corneal transplantation sa Filipinas. Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Agham noong 1982. Isa sa pinakamahalagang saliksik na kaniyang pinamunuan ay ang Case Report on Neovasculogenesis of the Retina, Perivasculitis, and Plevitis Retina na nalathala noong 1944. Sinulat rin siy ng isang komprehensibong ulat na pinamagatang Blindness During the Japanese Occupation in the Philippines. Pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, nagtungo si de Ocampo sa Estados Unidos upang ipagpatuloy ang mas mataas na pagsasanay. Dito niya natutuhan ang makabagong paraan ng corneal transplantation at sinimulang gamitin sa Filipinas. Inimbento rin niya ang de Ocampo corneal dissector na nagpadal ng proseso ng pagtitistis sa mat. Pinasimulan niya ang pagtatay ng De Ocampo Eye Hospital noong 1952, ang kauna-unahang ospital ng mat sa Filipinas. Malaki rin ang naging kontribusyon niya sa pagsususog ng Republic Act 343 upang mapalakas ang mga patakaran sa pagbibigay ng mat ng mga yumao na. Dahil sa batas na ito, maraming Filipino ang nailigtas mula sa tuwirang pagkabulag. Isinilang si de Ocampo noong16 Setyembre 1907 sa Malolos, Bulacan at anak nina Juan de Ocampo at Vicenta Tiongson. Nakatapos siy ng Medisina sa Unibersidad ng Pilipinas noong 1932 at nagpakadalubhasa sa optalmolohiya. Hbang naglilingkod sa ibat ibang ospital sa Maynila ay nagtuturo rin siy sa unbersidad. Napakaraming karangalan at pagkilala ang iginawad sa kaniya ng gobyerno ng Filipinas at mga pribadong institusyon, kabilang ang Republic Heritage and Cultural Award for Science (1961), Distinguished Service Medal (1965), Jose Rizal Award for Excellence (1968), Distinguished Medical Alumnus ng UP (1971), Ayala Award for Medical Science (1974) bago yumao noong 2 Setyembre 1987. (SMP) (ed VSA)

Hernando R. Ocampo

(28 Abril 1911-28 Disyembre 1978) Isa si Hernando R. Ocampo (Ernndo Ar. Okmpo) sa mga radikal na Modernistang pintor ng Filipinas. Noong bago magkadigma, miyembro siy ng 13 Moderns na itinatag ni Victorio Edades, at naging sikat na katrio ng reo-realistang sina Vicente S. Manansala at Cesar Legazpi na naging mga Pambansang Alagad ng Sining lahat. Ipinahayag din siyng Pambansang Alagad ng Sining (postumo) noong 1991. Nagsimula siy sa pagtatanghal ng mapapait na larawan ng lipunang Filipino sa matitingkad na kulay. Pagkuwan, nakadevelop siy ng isang uri ng abstraksiyon na mistulang liwanag, bituin, at ulan sa kumikilos at maningning na kulay. May nagsabing ang kaniyang sining ay mga abstraktong komposisyon ng mga anyong biyolohiko na tila kumikislot, kumikinig, lumiliyab, at nagsasanga-sanga. Ipinanganak si Ocampo noong 28 Abril 1911 sa Sta. Cruz, Maynila kina Emilio Ocampo at Delfina Ruiz, na kapuwa ilustrado. Luimipat sil sa Maypajo, Kalookan. Nag-aral siy ng abogasya, sa amuki ng ama, ngunit nahilig sa malikhaing pagsulat. Kasma siy sa Veronicans ng mga manunulat sa Ingles. Ngunit nagsulat din siy sa Filipino at malimit malimbag sa antolohiya ang kaniyang kuwentong Bakya. Gayunman, higit siyng pinarangalan bilang pintor. Noong 1948, kinatawan niya ang Filipinas sa Sports Art Exhibition sa Victoria at Albert Museum sa London. Noong 1950, inalok siyng maging iskolar sa sining Pranses sa Paris at noong sumunod na taon ng grant ng Smith-Mundt sa Estados Unidos, ngunit kapuwa niya tinanggihan ang mga ito. Kabilang sa mahalagang pintura niya ang Ina ng Balon, Calvary, Slum Dwellers, Nude with Candle and Flower, Man and Carabao, Fiesta, Easter Sunday, at pinakapopular ang Genesis na naging huwaran ng disenyo sa telon ng Cultural Center of the Philippines Main Theater. Naitanghal ang kaniyang pintura sa Washington, New York, London, at Tokyo. Nagawaran naman siy ng Republic Cultural Award noong 1965, Patnubay ng Sining at Kalinangan noong 1969, Diwa ng Lahi noong 1976. Namatay siy sa sakit sa puso noong 28 Disyembre 1978. (EGN) (ed VSA)

OFW
OFW (oefdobolyu) ang pinaikling tawag sa mga Overseas Filipino Workers, mga manggagawang Filipino na nagpupunta sa ibang bansa upang doon magtrabaho. Sil ang tinaguriang mga bagong bayani ng bansa. Umaabot na sa mahigit siyam na milyon ang bilang nil na nakakalat sa ibat ibang panig ng mundo at nagtatrabaho bilang mga domestic helper (DH) o kasambahay, mga manggagawa sa konstruksiyon, mga propesyonal na ineempleo sa mga ospital, barko, hotel at restoran, eskuwelahan, at sa mga kompanyang nsa serbisyo, impormasyon, at teknolohiya. Ayon sa Bangko Sentral ng Pilipinas at National Statistics Office, noong 2008 ay nakapagtala ng 16.4 bilyong dolyar ang naipadalng remitans ng mga OFW na pumasok sa bansa. Kumakatawan ito sa 11.4% ng gross domestic product (GDP) ng bansa, kay ang taguri sa kanilang mga bagong bayani ay pagkilala sa malaki nilng kontribusyon sa ekonomiya ng Filipinas. Karamihan sa mga OFW ay mga propesyonal na walang makuhang trabaho sa loob ng Filipinas o mga nagtatrabaho na pero maliit lmang ang tinatanggap na kita. Kadalasang tumatagal ang kontrata ng trabaho sa pagitan ng tatlong buwan hanggang dalawang taon o higit pa. Tinatayang nsa 10 porsiyento ng kabuuang bilang ng mga OFW ang mga undocumented o ilegal na nagtatrabaho sa ibang bansa. Pumapasok sil sa isang bansa bilang mga turista at doon naghahanap ng trabaho. Sa ganitong sitwasyon, dumarami ang mga manggagawang Filipino na nagiging biktima ng mga pang-aabuso ng mga amo nil. Nagsimula ang labor export program (LEP) ng gobyernong Filipinas noong panahon ni Pangulong Ferdinand Marcos upang makontrol ang panlipunang kaguluhan at bahagi ng mga pagbabagong idinidikta ng gobyernong Amerikano sa estruktura ng ekonomiya ng bansa. Layunin nit na maibsan ang problema ng kawalan ng trabaho at mabawasan ang pangungutang ng gobyernong Filipinas. Nagresulta ito sa maramihang paglikas ng mga manggagawa, propesyonal man o bihasang manggagawa, papuntang ibayong-dagat lalo na sa mga bansa sa Gitnang Silangan at mga karatig bansa sa Asia. Napakalaki ngayon ng konsentrasyon ng mga OFW nasa Saudi Arabia. (AMP) (ed VSA)

kir
Salitng Maranaw ang kir (may varyant na kkir) para sa kit at tinatawag ding kkil ng mga Tausug. Tinutukoy nit ang makurba at malantik na mga disenyo sa paglilok ng kahoy, na binabarnisan o pinipintahan sa sarisaring kulay. Nililikha din ang naturang disenyo sa tanso. Pangunahing mga disenyo ng kir ang anyo ng sarimank, nga, at pko rbong. Ang sarimank ay estilisadong anyo ng isang ibon na may imahen ng isda sa tuk. Ang nga ay estilisadong anyo ng mitikong ahas o dragon. Ang pako rabong ay tila abstraksiyon ng sumisibol na pak. Ang mga naturang disenyo ay iniuukit sa panlong, ang nakaungos na tahilan ng sahig ng torgan, gayundin sa iba pang panloob na tahilan at poste. Ang naturang disenyo ng kir ay ginagamit din sa paghabi ng tela, sa mga inukit na pantanda sa puntod, mga kahoy at tansong kahon, at sa puluhan ng mga patalim.(LJS) (ed VSA)

Simeon Ola

(2 Setyembre 1865-14 Pebrero 1952) Si Simeon Arboleda Ola (Simyn Arbolda la) ay magiting na lider ng mga rebolusyonaryo sa Bikol noong panahon ng Espanyol at Amerikano, at isa sa mga hulng sumuko. Isinilang siy noong 2 Setyembre 1865 sa Guinobatan, Albay kina Vicente Ola at Apolonia Arboleda. Pumasok siy sa seminaryo upang mag-aral ng pilosopiya, ngunit nang sumiklab ang rebolusyon noong 1896, tumigil siy ng pag-aaral at lumahok sa Katipunan. Naging pinun siy ng mga rebelde sa kaniyang bayan. Dahil sa kaniyang matagumpay na pananambang sa mga kaaway, hinirang siyng kapitan ni Heneral Vito Belarmino, ang pangkalahatang pinun sa Bicol. Nang dumating ang mga Amerikano, ipinagpatuloy niya ang pakikipaglaban sa kabila ng pagsuko ni Heneral Belarmino noong 1901. Namundok siy, tinipon ang natitirang mga kawal na Filipino na hindi sumuko, at naging pinakamataas na pinun sa Bicol. Nagkasakit siy sa bundok at nahimok ng mga kamag-anak at kaibigang sumuko noong 25 Setyembre 1903 kay Koronel Harry H. Bandholtz. Dalawang buwan pagkaraan, nilitis siy at hinatulang mabilanggo nang 30 taon. Nakalaya lmang siy nang bigyan ng amnestiya ni Gobernador Heneral William Howard Taft ang lahat ng bilanggong politikal. Naging presidente (alkalde ngayon) siy ng Guinobatan mula 1910 hanggang 1917 at nagsagawa ng maraming pagbabago sa kaniyang bayang sinilangan. Namatay siy noong 14 Pebrero 1952 at inilibing sa Guinobatan. Isang monumento ang inialay kay Ola sa Lungsod Legazpi, at ipinangalan din sa kaniya ang tanggapang rehiyonal ng kapulisan. (PKJ) (ed VSA)

Luz Olivros-Belrdo
(3 Nobyembre 1906-12 Disyembre 1999) Si Luz Olivros-Belrdo ang natatanging alagad ng pytho-chemistry sa Filipinas. Ang kaniyang mga pag-aaral hinggil sa kemikal na komposisyon ng mga katutubong halaman sa bansa ay nagbigay daan sa paglikha ng mga medisinang herbal, natural na pampalasa, pabango, pestisidyo, at panggatong na langis. Siy ang tumuklas ng 40 bagong mahahalagang langis mula sa katas ng mga halaman. Nagsagawa rin siy ng masinsing pag-aaral kung paano magagamit ang enzymes ng papaya bilang botanikal na gamot. Ipinakita niya na maaaring gumawa ng natural na sabon gamit ang langis ng niyog. Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Agham noong 1987. Napukaw ang interes ni Belardo sa mga halamang gamot dahil sa obserbasyon niya sa ginagawang panggagamot ng mga albularyo. Napansin niya na halaman ang pangunahing ginagamit ng mga ito. Una niyang pinag-aralan ang mga kemikal at parmasiyutikal na katangian ng halamang tanglad. Nadiskubre niya na nagtataglay ito ng mahalagang kemikal na may kakayahang labanan ang pagtaas ng presyon ng dugo. Mula noon, sunod-sunod na ang ginawa niyang pananaliksik sa ibat ibang halamang gamot sa Filipinas. Siy ang unang siyentista sa Timog Silangang Asia na nagsagawa ng kemikal na pag-aaral sa halamang sitsirika. Natuklasan niya na mayaman ito sa alkaloid, fatty acid, at mahalagang langis na maaaring gamiting panglunas sa maraming uri ng sakit. Isinilang si Luz Olivares Belardo noong 3 Nobyembre 1906 sa Navotas, Rizal at anak nina Aurelio Oliveros at Elisa Belarmino. Natapos niya ang batsilyer sa Siyensiya sa Parmasya sa Unibersidad ng Pilipinas noong 1929 at master sa Parmasiyutikong Kemistri noong 1933. Nakuha niya ang doktorado sa Parmasiyutikong Kemistri sa University of Connecticut noong 1954. Bumalik kaagad siy sa Filipinas upang ipagpatuloy ang pagtuturo sa Philippine Womens University at magsagawa ng mga pananaliksik. Noong 1995 ay natuklasan niya na ang katas ng langis mula sa dahon ng halamang papua ay mabisng panlaban sa peste. Nagamit ito ng mga lokal na kompanya ng pestisidyo upang lumikha ng natural na pamatay peste. Yumao siy noong 12 Disyembre 1999. (SMP) (ed VSA)

OPM - Original Pilipino Music


Ang Original Pilipino Music o OPM ay isinilang sa panahon ng Batas Militar. Noong dekada 1970, ang industriya ng musika ay hindi pumapabor sa mga lokal na musiko at higit na pinapaboran ang pagsasahimpapawid ng popular na musikang dayuhan. Ang musikong nagbigay-daan para sa pagkilala sa OPM ay ang bandang Juan de la Cruz, na binubuo nina Joey Pepe Smith, Mike Hanopol, at Wally Gonzales. Nakilala sil lalo na sa kanilang awit na Ang Himig Natin. Ang titik ng awit ay paglalarawan sa kalagayan at mithiin ng musikong Filipino sa panahong iyon at paghamong magkaisa upang maitanghal ang kakayahan ng mga lokal na musiko. Sa panahon ding ito, tinangkang palaganapin ang kamalayang pangkultura ng mamamayang Filipino. Itinayo ang Folk Arts Theater, Makiling High School for the Arts, Philippine International Convention Center, at mas nauna pa rito, ang Cultural Center of the Philippines. Noong 1975, ang Broadcast Media Council na B75-31 ay naglabas ng isang resolusyong nag-uutos sa lahat ng estasyong panradyo na may programang pangmusika na magpatugtog ng isang musikang Filipino bawat oras. Sa panahong ito, nagsimula nang bumenta ang OPM na kinabibilangan ng musika nina Sharon Cuneta, Rico J. Puno, Nonoy Zuiga, Leah Navarro, Celeste Legaspi, Florante, Mike Hanopol, at mga grupong Apo Hiking Society, Hotdog, VST & Co. Noong 1978, nagsimula rin ang Metro Manila Popular Music Festival o Metropop, isang tagisan ng husay sa paglikha ng kanta na naglalayong iangat ang musikang Filipino. Dito nagwagi ang Anak ni Freddie Aguilar na kinilala hindi lmang sa Filipinas kundi sa Asia at Europa. Sa Metropop din isinilang ang bagong henerasyon ng kompositorsina Ryan Cayabyab, Vehnee Saturno, Louie Ocampo, Odette Quesada, Heber Bartolome, Gary Granada at iba pa. Sa panahon ng OPM ay umusbong ang ibat ibang genre ng musikang Filipino. Kabilang dito ang Pinoy folk, na kinakatawan ng grupong Asin; disco music tulad ng Annie Batungbakal at Bongga ka Day! rock tulad ng Laki sa Layaw at Nosi Balasi; at inspirational gaya ng Lift Up Your Hands, at Lead Me Lord. (RCN) (ed GSZ)

orasyn
Mula sa Espanyol na oracion na maaaring tumukoy sa talumpati o dasal, ang orasyn ay isang kaugaliang Kristiyano na huminto sa ginagawa pagsapit ng takipsilim, lumuhod o humarap sa gawing simbahan, para manalangin. Inihuhudyat ito ng mabagal na pagtugtog ng batingaw sa simbahan pagsapit ng ikaanim ng gabi. Ang tugtog ng kampana at ang oras ng pagtugtog ay tinatawag ding orasyn. Ang panalangin ay karaniwang nauukol sa pagpapasalamat sa tinamong biyaya sa nagdaang maghpon. Pagkatapos magdasal, nagsisipagmano ang nakababat sa mga nakatatanda sa paligid. May matandang paniwala na kahit ang mga butiking bahay ay sumasamba sa orasyn. Bunga ito ng pangyayaring totoong bumabab sa lupa ang mga butiki at tila humahalik sa lupa kapag sumisimsim ng lamig o hamog. Orasyn din ang tawag sa maikling dasal na pinaniniwalang mahiwaga dahil nakapagpapagalng sa maysakit o nakapagliligtas sa panganib. Isa itong kasangkapan sa panggagamot ng albularyo at ibinubulong-bulong kapag may ginagamot. Inuusal din itong tila agimat kapag inaakalang nsa bingit ng panganib. Walang nakaiintindi sa orasyn sapagkat malimit na pinaghal-halng salitng Latin, Espanyol, at katutubo. Ipinamamana naman ito ng matanda sa pinilng kabataan. Nag-ugat diumano ito sa mga pariralang Latin sa pasyon at sa mga sermon noon ng pari sa wikang Latin at Espanyol na tinatandaan ngunit di-naiintindihan ng mga Filipino. May pinaniniwalaang sinambit ni Kristo at kay walang katulad ang ibinibigay na bis. Isang halimbawa ang sumusunod:Jesucristo maria bedreno et curo tenaman, Amen na ginagamit upang manghin ang kaaway. Gayunman, may iba pang ritwal itong kailangang gawin upang maging epektibo. Sinasabi ring may kontraorasyn sa bawat orasyn. (LJS) (ed VSA)

Orasyon ni Carlos V. Francisco

Orgnong Kawyan ng Las Pias


Ang Orgnong Kawyan ng Las Pias o Las Pias Bamboo Organ ay idineklara ng Museong Pambansa ng Filipinas bilang Pambansang Kayamanang Pangkultura noong 11 Marso 2004. Sinimulang buuin ito hbang ginagawa ang simbahan ng Las Pias sa pagitan ng 1816 hanggang 1821. Itinanghal din ang obrang ito ni Padre Diego Cera bilang kaunaunahang organo sa buong mundo na yari sa kawayan (85 porsiyento ang kawayan at 15 porsiyento ang bakal). Gumamit din si Padre Cera ng naga, kamagong, at mulawin bilang kahon at para sa pagbuo ng mekanismo at suporta ng instrumento. May kabuuan itong 1,031 tbo, bagaman hindi lahat ay tumutunog, at 129 sa mga ito ay gawa sa metal. Ang mga tbong nangangailangan ng tunog ng trumpeta ngunit hindi kyang gawin ng kawayan ay ginamitan ng metal na may taginting at tunog ng trumpeta. Nahirapan si Padre Cera sa paggamit ng kawayan. Para tumibay ang kawayan, mahigit isang taon niyang ibinaban sa buhanginan sa pampang ng dagat ang mga kawayang napili. Maraming pinagdaanang kalamidad ang organo. Sa lindol noong 1829, bumagsak ang bubong ng simbahan ng Las Pias at nabasa ng ulang ang instrumento. Noong 1863, dahil sa malakas na lindol, labindalawang tbo nit ang nasira at kalahati nit ay hindi na maaaring komponehin. Noong 1863 at 1872, pinalitan ang mga nasirang tbo ng organo. Noong 1880, pumutok ang Bulkang Taal at kasmang niyanig ang simbahan ng Las Pias. Isang malakas na bagyo ang bumayo sa Kamaynilaan noong 1882 at muling nadamay ang organo. Ang isa sa mga malakihang pagsisikap na isaaayos ang organo ay nangyari noong 1973 hanggang 1975. Dinala ito sa Germany noon, sa gawaang Klais Orgel-bau sa siyudad ng Bonn. Ang pagbabalik sa Filipinas ng organo ay naging malaking pagdiriwang bilang pagbabalik ng makasaysayang artifact ng bansa. Naging sentro ito ng taunang pagdiriwang na tinatawag na International Bamboo Organ Festival. Dito, dumadalo ang mga tanyag na organista mula sa ibat ibang panig ng mundo, gayundin ng iba pang lokal na musiko upang magtanghal ng mga likhang ginagamitan ng organo. (RCN) (ed GSZ)

ro, plta, mta


Isang pamahiin sa pagtatayo ng bahay na may hagdan ang ro, plta, mta na nangangahulugang ginto, pilak, kamatayan. Ayon dito, maaaring itakda ang kapalaran ng bahay at ng mga mananahan dito sa pamamagitan ng bilang ng mga baitang ng hadgan. Kailangan umanong bilangin ang bawat baitang, mula itaas patungong ibab, gamit ang mga salitng ito (unang baitang: oro, pangalawang baitang: plata, pangatlong baitang: mata, pang-apat na baitang: oro, hanggang sa maubos ang mga baitang). Sinasabi ng pamahiin na magdadala ng labis na suwerte kung sa oro tatapat ang huling baitang. Sapat na pamumuhay naman ang kumakatawan umano sa plata. Samantala, dapat daw iwasan ang mata sapagkat nangangahulugan ito ng kamatayan o kayy kamalasan sa pamilya. May mga gumagamit din ng oro, plata, mata sa pagbibilang naman ng hakbang patungo sa isang espasyo o lugar. Sa paglalakad, halimbawa, pinapayuhang magdasal ang mga batng natatapos sa mata ang huling hakbang upang makontra ang kamalasang maaari umanong idulot nit. Ang Oro, Plata, Mata ay tumutukoy din sa isang klasikong pelikulang Filipino na idinirihe ni Peque Gallaga noong 1982. Tungkol ito sa dalawang elitistang pamilya at sa dahan-dahang pagkawasak nit sa ilalim ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Sa gitna ng hidwaan, ang mga pamilyang ito ay nakikidigma rin sa sari-sarili nilang konsepto ng nakasanayang pamumuhay. Ayaw nilang tanggapin ang di-maiiwasang pagkawala ng kanilang kayamanan kay lumipat sil sa isang liblib na asyenda at doon namuhay sa paraang nakaugalian nila. Ngunit dahil sa tindi ng giyera, napilitan din nilang iwan ang asyenda at magtungo sa bundok. Dito, dinanas nila ang marahas na paghihiganti ng isa sa mga dati nilang napagmalupitang utusan. Ang pagbabago sa estado ng buhay ng dalawang pamilya ay nakapadron sa prinsipyo ng oro, plata, matapamumuhay sa luho, pagkawala ng mga ito, at paghihirap. (BVN) (ed GSZ)

Leonor Luna Orosa-Goquinco


(24 Hulyo 1917-15 Hulyo 2005) Isang baylerina, koreograpo, at manunulat si Leonor Luna OrosaGoquinco (Leonr Lna Orsa-Gokngko). Kinilala sa pagdudulot niya ng pagbabago sa katutubong sayawang pagsasma-sma ng samotsaring anyo at elemento ng sayaw sa iisang malikhaing pagtatanghal. Pinaikli, pinabilis, at pinag-ibayo niya ang mga katutubong sayaw at sa proseso, ang sayaw na dati-rati ay itinatanghal lmang sa malalaking buks na lugar ay maaari nang maitanghal sa entablado ng teatro. Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Sining sa Sayaw noong 1976. Itinatag ni Orosa-Goquingco ang Filipinesca Dance Company noong 1958. Ang obrang Filipinescas: Philippine Life, Legend, and Lore in Dance (1960) ay kalipunan ng mga sayaw na pumapaksa sa mga kaugaliang Filipino noong panahong bago dumating ang mga Espanyol hanggang sa kontemparaneo. Hinangaan ito di lmang ng mga manonood at kritiko sa Filipinas kundi maging ng daigdig. Isang epikong sayaw ito, pagsasma ang musika, kasaysayan at kultura. Ang ilan pa sa kaniyang mahahalagang obra ay ang Vinta! (1940), The Magic Garden (1958), The Clowns (1957), Balet Variations (1982), at Aubade (1986). Nagsulat din siy sa sagisag-panulat na Cristina Luna. Sinulat niya ang kasaysayan ng sayaw sa Filipinas, A Great Philippine Heritage: Dances of the Emerald Isles (Ben-Lor Publishers, 1980), at ang isang dulang may isang yugto, Her Son, Jose Rizal: a Theater Piece (New Day Publishing, 1991). Kablang sa mga parangal niya ang Patnubay ng Sining at Kalinangan Award (1961); Rizal Centennial Award (1962); Patnubay ng Sining at Kalinangan Award at Republic Cultural Heritage Award (1964); Presidential Award of Merit (1970). Isinilang siy noong 24 Hulyo 1917 sa Jolo, Sulu kina Sixto Orosa at Severina Luna, kapuwa doktor. Nakatatandang kapatid siy ng kritikong si Rosalinda Orosa. Ikinasal siy kay Benjamin Goquingco na isang inhenyero at biniyayaan ng tatlong anak, dalawa ay mga mananayaw. Nagtapos siy na summa cum laude sa Batsilyer ng Siyensiya sa Edukasyon sa St. Scholasticas College at kumuha ng karagdagang pag-aaral sa teatro, drama, at musika sa Columbia University at Teachers College sa New York, USA. Namatay siy noong 15 July 2005 sa cardiac arrest. (RVR) (ed GSZ)

Sergio S. Osmea

(9 Setyembre 1878-19 Oktubre 1961) Nanungkulang pangulo ng Komonwelt si Sergio S. Osmea (Serhiy Is Osmnya) nang mamatay si Pangulong Manuel L. Quezon sa Estados Unidos at hanggang mapalaya ang Filipinas sa wakas ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ang pangyayaring ito ay itinuturing na bahagi ng malungkot na kapalaran ni Osmea sa politika. Isa siyng matagumpay na lider mulang Cebu, matalinong abogado, mahusay na estadista, ngunit kung bakit laging nauunahan sa posisyon ni Quezon. Naging magkamag-aral sil ni Quezon sa Letran. Pagkatapos ng Digmaang Filipino-Amerikano, nakatagpo niyang muli si Quezon nang mag-aral siy ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas. Kapuwa sil pumas sa bar noong 1903 at siy ang pinakamataas sa pagsusulit. Sa Asamblea, nahigitan niya si Quezon at siy ang nahalal na ispiker, ang unang lider Filipino na humawak ng gayong mataas na tungkulin. Hinawakan niya ang tungkulin sa loob ng 15 taon (1907-1922). Ngunit nang itay ang Lehislatura at magkaroon ng Senado o Mataas na Kapulungan, si Quezon ang naging pangulo nit. Isinilang si Osmea sa Cebu noong 9 Setyembre 1878. Sa buong pagaaral niya sa kolehiyo ng Seminario de San Carlos ay nangunguna siy hanggang magtapos ng gawaing sekundarya. Sa panahon ng Digmaang Filipino-Amerikano ay nagtay siy ng isang peryodikong naging bantog sa pagtalakay ng mga usaping makabansa. Nahirang siyng piskal ng Cebu noong 1903, nagwaging gobernador noong eleksiyon ng 1906, at nagbitiw upang kumandidato sa Asamblea. Kasma niya si Quezon sa itinayng Partido Nacionalista at naging mayorya sa Asamblea. Una niyang maybahay si Estefania Chiong Veloso at nang mamatay ito ay muli siyng napakasal kay Esperanza Limjap. Anak niya sa unang asawa si Sergio Osmea Jr. na naging isang pambansang politiko din. Sa Liberation, kasma siy sa hukbo ni Hen. Douglas MacArthur na dumaong sa Leyte noong 20 Oktubre 1944. Si Osmea ang nag-asikaso sa rekonstruksiyong pambansa pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Noong eleksiyong 23 Abril 1946, tinlo siy ni Manuel A. Roxas sa pagkapangulo. Umuwi siy sa Cebu at doon binawian ng bhay noong 19 Oktubre 1961. (VSA)

oyyi
Ang oyyi ay awit pampatulog ng bat o sanggol. Isa ito sa pinakamatandang halimbawa ng awit ng mga Filipino. Mayaman ang tradisyon ng ganitong awit sa Filipinas. Patunay nit ang ibat ibang tiyak na halimbawa ng oyayi sa maraming etnolingguwistikong pangkat sa bansa. Kabilang dito ang Hili na (Tagalog), Huluna (Tagalog), Caturug, Caturug (Bikol), Duayya (Iloko), Tambayo na Ogao (Pangasinan), Anak nga Walay Palad (Sebuwano), Tingkatulog (Boholano), Katurog na Entoy (Waray), Pamuwa sa Bata (Bukidnon), Lingon (Bilaan), at iba pa. Ngunit bukod sa pagiging awit na pampatulog sa sanggol, mahihiwatigan din sa oyayi ang karanasan at kaugalian ng ibat ibang mamamayan sa Filipinas. Halimbawa, sa Angngiddue ng mga Gaddang, makikita ang pagsisikap ng ina hindi lmang sa pag-aalaga ng kaniyang anak, kundi sa paghahanap ng ikaubuhay nit: Aru, aru maturog caadua Se inang namamaet Imam so idang nga Battung Take si macaalap si isira iadung. (Aru, aru, humele ka na nagpunta sa ilog ang iyong ina para manghuli ng isda na ipapakain sa kanyang mga anak). Gayundin ang ipinahihiwatig ng mas popular na oyayi ng mga Sebuwano, ang Ili-ili, Tulog Anay. (RCN) (ed GSZ)
Mag-ina sa Tabi ng Duyan ni Nestor Leynes

paaraln
Mula sa salitng-ugat na ral, na nangangahulugang pagkatuto o pagkaalam sa isang bagay, ang paaraln ay pook o gusali na pinapasukan ng mga bat at kabataan upang matuto ng ibat ibang kaalaman at kasanayan. Karaniwang inilalarawan ito na mababng gusali na may bandilang nakawagayway. Bunga ang simbolo ng pangyayari na kapag sinabing paaraln, karaniwang ang tinutukoy ay batayang edukasyon, o ang mababng paaralan at mataas na paaralan na karaniwang tumatagal nang 10 tan sa sistema ng paaralang publiko na pinasimulan ng mga Amerikano. Kolehiy (colegio) ang tawag kapag ang tinutukoy ay mga kursong maghahanda sa estudyante sa isang propesyon. Noong panahon ng mga Espanyol, ang paaraln ay tinawag na sa Espanyol na escuela o ang Filipino nitng eskuwelahan. Lumitaw ang anyong Filipino dahil ang Espanyol na escuela ay kapuwa tumutukoy sa paaralan at sa mag-aaral. Ang panimulang pag-aaral ay karaniwang sa isang kuwarto sa parokya ng simbahan na pinamahalaan ng kura paroko. Pitng tan ang edad ng batang nagsisimula ng pag-aaral, na tatanggapin lamang kapag naipakitang naaabot niya ng kanang kamay na nakapatong sa ulo ang kaniyang kaliwang tainga. Espanyol ang wikang panturo at pribado ang mga paaralan noon. Nang lumaon, nagkaroon ng mga colegio na nagbibigay ng batayang edukasyon hanggang sekundarya. Sa programang K-12, na inilunsad nitng Hunyo 2011, sinisimulan ang batayang edukasyon sa kindergarten. Sa antas na ito tinuturuang magbasa, magsulat, at magkuwenta ang mga bat na inaasahang nakakabsa na pagtuntong ng unang baitang. Dinaragdagan din ng dalawang tan ang mataas na paaralan upang makaagapay sa pandaigdigang pamantayan ng batayang edukasyon. (AEB) (ed VSA)

Paaralng Gabaldn
Tumutukoy ang Paaralng Gabaldn sa mga gusaling pampaaralan na itinay noong rehimeng Amerikano at may disenyong maaliwalas at angkop sa tropikong klimamay tig-iisang palapag, bahagyang nakaangat sa lupa, maluwag na silong, gawa sa kahoy at kongkreto, matataas ang kisame, may mga silid-aralang nakahilera sa isang panig ng bukas na galeriya, may mga bubong na gawa sa nipa, at may malalaking bintanang nilapatan ng kapis at nagbibigay ng mainam na bentilasyon para sa mga silid. Ipinangalan itong uri ng gusali kay Assemblyman Isauro Gabaldon ng Nueva Ecija, ang sumulat ng Act No. 1801 ng 1907, mas kilal bilang Gabaldon Act, na naglaan ng isang milyong piso sa pagpapatay ng mga gusaling pampaaralan sa buong arkipelago. Naghanda ang pamahalaan ng mga disenyong tutularan ng mga ipatatayng gusali, likha ng Amerikanong si William Parsons, isang arkitektong tumutulong noon sa Bureau of Public Works. Bago matapos ang 1916, halos limandaang paaralang Gabaldon ang naitay na sa bansa, at nakapag-ambag ang mga ito ng halos dalawang libong silid-aralan para sa paglago ng pampublikong edukasyon ng mga Filipino. Daan-daan pa ang naitay hanggang Ikalawang Digmaang Pandaigdig at pagtatapos ng panahon ng mga Amerikano. Kinikilla ngayon ang mga paaralang Gabaldon bilang pamana ng lahi, at nitng nakaraang dekada ay inilunsad ng ilang sangay at yunit ng pamahalaan ang kampanya upang pangalagaan at ibalik sa dting anyo ang natitira sa mga gusali. (PKJ) (ed VSA)

Mariano Proceso Byron Pabalan


(2 Hulyo 1862-1 Enero 1904) Itinuturing na Ama ng Sarsuwelang Kapampangan si Mariano Proceso Byron Pabalan (Maryno Prosso Byron Pabaln) at higit sa lahat, dahil sa Ing Managpe (Ang Tagatagpi o ang so sa dula ni si Managpe), ang itinuturing na unang sarsuwela sa Kapampangan at sa anumang wikang katutubo sa Filipinas. Itinanghal ito sa Teatro Sabina sa Bacolor noong 13 Setyembre 1900, may musika ni Amado Guetierrez David, at isinaaklat ni Cornelio Pabalan Byron noong Mayo 1909. Sa Ing Managpe, iniisip ni Juana na hiwalayan ang asawang si Diego dahil sa suspetsang may ibang babae ito. Pruweba niya ang isang panyong natagpuan sa ilalim ng sopa. Dumating si Sianang, ang kasambahay ng mag-asawa at sinabing kaniya ito at nangakong aayusin (o tatagpian) ang gulo ng mag-asawa. Nang umalis na si Juana, dumating si Pablo, isa ring kasambahay at lihim na kasintahan ni Sianang. Hbang nagpapalitan sil ng matatamis na salit ay dumating bigla si Diego at nagtago sa ilalim sopa si Pablo. Nang itanong ni Diego kung ano ang sanhi ng kaluskos sa bahay, sinabi ni Sianang na ang song si Managpe ang sanhi. Ngunit, biglang nabahing si Pablo at nabisto ang magkasintahan. Hbang pinagagalitan ni Diego ang mga kasambahay, umuwi si Juana at siy namang napagalitan ni Don Diego dahil sa kawalan ng kaayusan sa bahay sanhi ng pagseselos nit. Natapos ang dula na humihingi ang mga tauhan ng paumanhin sa magulong kinahinatnan ng kanilang bhay. Isinilang sa Bacolor, Pampanga si Mariano Pabalan noong 2 Hulyo 1862, anak nina Potenciano Pabalan at Dorotea Byron, at namatay noong 1 Enero 1904. Nag-aral siy sa Unibersidad ng Santo Tomas at nang bumalik sa kaniyang bayan ay nagtay ng paaralan at nagturo ng Espanyol, Latin at Ingles. Naging bahagi rin siya ng mga unang diyaryong Kapampangan at naging Katipunero. Si Ambrosia Linagco ang kaniyang naging asawa na taga-Bacolor din. Nakasentro sa problemang pampamilya at kaugalian ng mga Kapampangan ang karamihan ng mga akda ni Pabalan maliban sa Ing Bakulud Kanitang Ya Ing Junio 4, 1898 (Ang mga Naganap sa Bacolor noong Hunyo 4, 1898). Sa mga sarsuwelang Alang Utang a e Sana Mibayaran (Walang Utang na Hindi Nabayaran) at Ding Amazonas (Ang mga Amasona) ay siy mismo ang naglapat ng musika. (SJ) (ed VSA)
Tagpo sa isang sarsuwela

pabtin
Ang pabtin ay isang tradisyonal na larong pambat sa mga pista at pagdiriwang. Karaniwang yari ito sa kawayang pinagsalit-salit upang makabuo ng isang malaking parisukat at nagsisilbing sabitan ng mga bagay o premyong maaaring makamtan ng mga batng lalahok sa laro. Ang parisukat ay ibinibitin ngunit may tali na hinihila ng isang tao pataas at pabab. Sa laro, tinitipon ang mga bat sa ilalim ng pabtin upang magunahang hablutin ang mga nakasabit na salapi, pagkain, o laruan. Itinataas o ibinabab naman ang pabitin upang sabikin ang mga naglulundagan pang kalahok. Paramihan at pagalingan sa paghablot ng mga nakabitin ang mga bat hbang nagpapalakpakan at naghahalakhakan ang mga magulang na nanonood. (IPC) (ed VSA)

pge
Isang isda ang pge na maiuugnay ang katangian sa pating. Matatagpuan ito sa mga karagatang Atlantiko, Pasipiko, at Indian. Matatagpuan ang kilalng uri nit na kabilang sa pamilya Dasyatidae, tulad ng Neotrygon kuhlii at Pastinachus sephen sa Filipinas. Karamihang may isa o higit pa sa isang matinik na tusok o kagat sa buntot ang isang pge na ginagamit nitng pananggalang sa mga kaaway. Medyo pip ang katawan ng isang pge na may mga mat sa ibabaw at isang bibig na nsa tagiliran. Ginagamit ng pge ang pang-amoy sa paghahanap ng pagkain. Humihinga ang isdang ito sa pamamagitan ng isang maliit na butas sa likod ng mat at ipinansasalok ito ng tubig na ibinubuga naman mula sa hasang. Walang palikpik sa buntot ng pge pero mahab ito at hawig sa isang latigo. Nagdudulot ng matinding sakit sa sinumang tamaan ang buntot ng page dahil sa tusok nito sa buntot na binabalutan ng manipis na balt na pun ng lason. Ang pinakamalaking naital ay may hab at lapad na apat na metro. Sa lahat ng mga pge, kakaiba ang Neotrygon kuhlii dahil sa mamulmulng kayumanggi nitng balt at may mga mat sa likod na matitingkad na asul sa gitna at mga nakakalat na itim na batik. Maput ang tiyan nit samantalang ang nguso ay maikli at malapad. May kapansin-pansing blog na kulay itim at put sa may buntot na kasinlaki ng katawan nit. (MA) (ed VSA)

pagmamno
Nakaugat ang pagmamno sa Espanyol na mno o kamay, at tumutukoy sa kaugaliang humalik sa kamay ng iginaglang o minamahal. Sa mga pamilyang Kristiyano, inaasahan itong maging ugali ng isang kabataan o nakababat kapag nakatagpo ang magulang o nakatatandang kamaganak. Isinasagawa rin ang ganitong pagbibigay-glang sa pari at mataas na opisyal sa komunidad. May panahong humahalik din ang binata sa kamay ng kasintahan o kahit sa napupusuan pa lmang, bagaman ang ganitong paraan ng paghalik ay higit na kauri ng pagsamba sa Birhen kaysa pagmamano sa iginaglang. Ang totoo, ang paghalik sa kamay ay hindi lmang pagbat at kailangang may kalakip na paghingi ng bendisyon. Sa gayon, sinasagot ito ng pari ng pagbabasbas ng tanda ng krus o ng karaniwang Kaawaan ka ng Diyos. Ang ganitong paghingi ng bendisyon ay nagaganap din kapag paalis para sa isang paglalakbay ang isang kabataang miyembro ng pamilya o sa katulad na okasyon. Sa kasalukuyan, higit na karaniwang pagpapahayag ng pagglang ang pagyukod. Sinasabing pinairal ng mga kura ang pagmamno upang patingkarin ang kanilang awtoridad sa mga sakop. Gayunman, may palatandaan na isa itong sinaunang paraan ng pagbibigay-glang sa Filipinas. Sa matatalik at modernong magkaibigan o magkamag-anak, nauso na ang bso-bso (mula sa Espanyol na bso o halik) o pagdidiit ng mga pisngi, isang gawaing tiyak na mula sa Kanluran. (YA)(ed VSA)

Guhit ni Joanne de Leon

pagda
Pagda ang karaniwang tawag sa matayog na templong Tsino. Sa Filipinas, ang pagda ay pataas na estrukturang isinasakay sa pinagdatig na mga bangka upang iprusisyon sa ilog. Nakatampok sa pagda ang krus o imahen ng birhen ng pagdiriwang. Sa Bocaue, Bulacan, halimbawa, ginaganap tuwing unang Linggo ng Hulyo ang pagda bilang pag-alaala sa Mahl na Krus sa Waw na natagpuan diumanong lumulutang sa Ilog ng Bocaue dalawandaang tan na ang nakakaraan. Bahagi ng pagdiriwang ang siyam na araw na pagnonobena. Sa kapistahan, isinasadula ang pagkatagpo sa Krus mula sa Ilog at isinasakay ito sa pagoda kasunod ang prusisyon ng makukulay na bangka. Isa rin sa mga katangian ng pagdiriwang ang pagbabasaan ng mga tao sa gitna ng prusisyon. Noong 2 Hulyo 1993, mahigit sa 300 tao ang nalunod sa isang trahedya nang lumubog ang sinasakyang pagoda ng mga debotong summa sa parada. Lumubog ang pagoda sapagkat masyadong maraming tao ang sakay. Iniligtas naman ni Sajid Bulig ang apat na batng nalulunod kapalit ang kaniyang bhay. Siy ay naging bayani at inspirasyon sa maraming kabataan. Dahil sa trahedya ay natigil ang pagpuprusisyon sa ilog mula 1994 hanggang 1999. (IPC) (ed VSA)

Fluvial Procession ni Dominador Castaeda

Pagng at Matsng
Isang napakapopular na kuwentong pambata ang Ang Pagong at ang Matsing mula sa isang popular ding bersiyon nito sa panitikang bayan. Una itong nalathala noong 1889 sa Trubners Oriental Record sa London at isinulat sa Ingles ni Jose Rizal. Bago ito, noong 1885, isinulat ito ni Rizal sa Espanyol sa album ni Paz de Tavera at may kasamang mga ilustrasyon. Nagsimula ang kuwento sa pagkakatagpo ng pagong at ng matsing ng isang punng saging sa may ilog. Pinaghatian nila ito at itinanim ang kani-kaniyang bahagi. Napunta ang bahaging may ugat sa pagong at ang bahaging may dahon sa matsing. Ngunit dahil ang bahaging walang ugat ang napunta sa matsing, madali itong namatay. Ang itinanim naman ng pagong ay nabuhay at nagkabunga. Ngunit hindi kyang akyatin ng pagong ang punng saging. Nag-alok ang unggoy na akyatin ang pun para sa matsing. Ngunit pagkaakyat sa pun, mag-isang kinain ng matsing ang bunga ng saging. Nagalit ang pagong at para makaganti, nilagyan niya ng tinik at susong paitan ang pun ng saging. Nang bumaba ang matsing sa pun ay natusok siya at nagkasugat. Umupo siya sa isang bao ng niyog na pinagtataguan pala ng pagong. Galit na nagbantang papatayin ng matsing ang pagong. Una, nagbanta itong itatapon sa apoy ang pagong. Kunwaring natuwa ang pagong dahil magiging mapula raw siya. Kay hindi iyon itinuloy ng matsing. Pangalawa, nagbanta itong pipitpitin ang pagong. Muling nagkunwaring natuwa ang pagong dahil dadami raw siya. Kay hindi na naman iyon itinuloy ng matsing. Pangatlo, nagbanta itong itatapon ang pagong sa ilog. Nagkunwaring takot ang pagong. Malulunod daw siya at mamamatay. Sa gayon, tuluyan na ngang itinapon ng matsing ang pagong sa ilog. Gaya nang inaasahan, lumangoy lamang ang pagong sa ilog dahil doon siya nakatira at namumuhay. (GSZ)

Isa sa mga guhit ni Rizal.

pahiys
Ang pahiys ay isang uri ng palamuti sa pista ni San Isidro Labrador tuwing ika-15 ng Mayo sa bayan ng Lucban, Quezon. Naging tawag na rin ito sa naturang pagdiriwang. Si San Isidro Labrador ay patron ng mga magsasak kay pasalamat sa isang masaganang ani ang mga dekorasyong prutas, gulay, at pak sa harapang dingding. Pangunahing pang-akit na palamuti ang kping o pagkaing gawa sa giniling na bigas, hinuhubog na malalaking dahon at bulaklak, kinukulayan, at isinasabit sa paligid ng harapang bintana ng mga tahanan. Nagkakaroon din ng parada ng mga kalabaw na may hilang kareta o kariton ng mga ani ng magsasak. Sa Pulilan, Bulacan ang pista ni San Isidro ay tinatampukan ng parada ng mga kalabaw na may mga palamuting bulaklak, tunay man o gawa sa papel de-hapn. May mga kalabaw na tinuturuang lumuhod at nagiging pang-akit ng madlat turista ang pagluhod ng mga ito sa gitna ng patyo ng simbahan. (IPC) (ed VSA)

pakbt
Tinatawag kung minsan ang Kailukuhan na bayan ng pinakbet. Dahil tiyak na lutuing Ilokano ang pakbt o pinakbt, isang lutuing gulay na katulad ng bulanglang bagaman may tatak ng saluyot, malunggay, at katuray, at ng timplang bagoong. Ngunit ang pakbt ay sari-sari na sang-ayon sa hilig kahit ng mga Ilokano. Isang dayuhan sa Laoag ang nag-ulat sa mga sumusunod na sahog: mga murng talong, mga murng ampalaya, bulaklak ng kalabasa, katuray, okra, luya, kamatis, mga piraso ng bagnet, at bagoong monamon. Unang inihalayhay sa pusod ng mataas na palayok ang bagnet, kamatis, at luya. Pagkaraan, ipinatong ang mga gulay. Sak binuhusan ng kalahating boteng bagoong, tinakpan ang palayok, at nilakasan ang init ng apoy sa loob ng 10 minuto. Napansin din niyang naglabas ng alak na duhat sa hapunang insarabsab (inihaw na liyempo) at pakbt. Klas! Gayunman, mahalaga ang kaniyang payo na huwag hahaluin ang gulay hbang niluluto. Sa halip, dalawang beses inaalog ang palayok para magkasundo ang mga sahog sa loob. Kailangan diumanong hindi masira ang lasa ng gulay at huwag sumobra ang luto. Kung bag sa Italyano, nais ng mga Ilokano ang kanilang pakbt al dente. (DRN) (ed VSA)

pakikisma
Napakasaklap mapagsabihang walang pakikisma. Parang napakasam mong tao. Ang pakikisma, sa gayon, ay isang mabigat na hlaghang moral at nagpapataw ng malaking tungkulin sa isang tao upang maging katanggap-tanggap sa kaniyang lipunan. Itinuturing itong halos kakambal ng pakikipagkapuw at nagiging batayang pamantayan sa pagpapakatao. Ang ibig sabihin, nasuskat ang halaga o katangian ng isang tao alinsunod sa husay niyang makismaang paggamit ng angkop na ugali, wika, at kilos upang maging mahusay na kapatid, kamag-anak, kaibigan, kapitbahay, kanayon, o kamag-aral, katrabaho, at kababayan. Sa pamantayan ng pakikisma ay walang puwang ang pagiging indibidwalista at pagtatrabahong mag-isa, dahil maaaring mapagkamalang mayabang, suplado, o sir ang ulo. Dahil sa unlaping ka- sa mga pinakikisamhan, sinasabing ang hlaghang ito ay nakaugat sa wastong pagglang sa kapuw o sa pagtuturing sa ibang tao na kapantay at bahagi ng sarili. Sa gayon, hindi dapat sumalungat ang lunggati at pangarap ng tao sa karapatan at kalayaan ng kapuw. Sa halip, nakadaram lmang siy ng dalisay na kaligayahan at tagumpay kapag naibabahagi niya ito at nagiging kaligayahan at tagumpay din ng iba. Ngunit isang magandang halimbawa ang pakikisma hinggil sa wastong pagtimbang sa tradisyonal na hlaghan. Hindi ito absoluto. Manapa, nalalakipan lagi ng pasubali at hanggahan. Kay ang bulg na pagsunod ay kapahamakan. Higit na kailangan ang maingat na pagtimbang sa sitwasyon at sa paggamit ng nararapat na hlaghan o ng angkop na pagpapahalaga sa isang hlaghang panlipunan. Wika ng isang salawikain: Ang pagsasabi nang tapat/Ay pagsasmang maluwat. Isang paliwanag ito sa halaga ng katapatan lalo na sa kaibigan. Ngunit payo din ng isa pang tula: Sa bulag ka magtiwala;/ Mag-ingat din sa may dila. Tinutukoy naman nit ang kahinaan ng maraming tao, lalo na ang hinggil sa pag-iingat ng personal na lihim. Ang ibig sabihin, kailangang maging napakaingat din sa pagpil ng kaibigan. Maraming nagaganap na krimen dahil sa hindi wastong pakikisma. Nagiging sanhi din ito ng nepotismo at pandaraya. May marunong makisma na ginagamit ito para sa pansariling interes at pakinabang. (EGN) (ed VSA)

pak
Ang pak, tagbas, eltso, o kaliskis-ahas (fern sa Ingles) ay isang klase ng halaman na may ibat ibang kaurian. Nabubhay ito sa tabi ng ilog at sap. Ginagamit sa ngayon ang tagabas para sa pag-aayos ng mga bulaklak para sa kasalan at iba pang pagdiriwang. May isang uri ng tagabas na nakakain at kilala rin ito sa tawag na pak na karaniwang ginagawang ensalada o talbos sa ginataang isda, suso o kuhol. Kabilang ang pak sa 12,000 species ng halaman sa ilalim ng grupong Pteridophyta. Kaiba sa lumot, mayroong xylem at phloem ang pak. Mayroon itong mga dahon, katawan, at mga ugat. Nakapagpaparami ito sa pamamagitan ng mga spores dahil wala itong mga buto at bulaklak. Nakadepende ang bhay ng pak sa mycorrhizal fungi. Maraming pak ang inaalagaan para sa halamang pandekorasyon, bilang kasama ng ibang pinagputol-putol na sanga ng ibang halaman, at ang iba ay sadyang bilang halamang pambahay. Ang ibang species ng pak ay ginagamit na panlinis sa mga lupang may kontaminasyon. Napatunayan na magaling na gamitin ang pak upang alisin ang mga kemikal na tulad ng arseniko sa lupa. Maraming pananaliksik upang tuklasin pa ang kapasidad ng pak na linisin ang mga polusyon galing sa mga kemikal sa hangin. (SSC) (ed VSA)

pko rbong
Isang sinaunat katutubong anyo ng artistikong disenyo ng mga Maranaw ang pko rbong. Tumutukoy ang pak, o piyako, sa marikit na motif sa ukit na kinopya ang salimbayan-pilipit na disenyo ng dahon ng nasabing halaman. Literal na kahulugan ang pako rabong ang sumisibol o yumayabong na pak. Madalas na katulad ng disenyo nit ang tila umiikid na usbong at kumikiwal na tangkay ng dahon ng pak. Madalas na ginagamit ang pako rabong sa mga bordadong damit at mga telang inilaladlad bilang palamuti sa loob ng bahay. Idinidesenyo rin ito sa mga ginto at pilak na alahas. Sa kulturang Maranaw, sinasabing kalalakihan ang madalas na umuukit ng pako rabong, dahil mga heometrikong disenyo ang nakamihasnang idinidisenyo ng kababaihan. (LJS) (ed VSA)

paksw
Paksw o pinaksw ang isang lutuin upang magtagal nang kahit sanlinggo ang pagkain. Sa isda, pinakukuluan ito sa palayok na may suk, luya, at siling hab (siling pansigang). Kahit anong isda, malakit maliit, ay puwedeng ipaksw. Kung malaki, gaya ng tambakol at tanige o tanggingge, maaaring putol-putulin bago isilid sa palayok. Tatlong putol malimit ang bangus: may parteng buntot, may parteng ulo, at parteng gitna na gusto ng marami dahil may tiyang matab. Para mas pakinabangan ang paksw na ayungin, payo ng tula ni Jose F. Lacaba ay huwag munang lantakan ang maliit na lamn ng isda: Ganito ang pagkain ng paksw na ayungin: bunutin ang palikpik (para sa pusa iyan at ang matirang tinik) at ilapit sa labi ang ulo, at sipsipin ang mga matng dilt; pagkatapos ay mismong ang ulo ang sipsipin hanggang sa maubos ang katas nit. Gayunman, kung umuulan, talagang napakasarap kumain ng paksw, katerno ng ginisang munggo, at may sawsawang patis. Sa Angono, espesyal na paksw ang dinilawang kanduli. Pinapaksiw muna ang kanduli sa suk, luya, at paminta. Ngunit hindi ito kinakain agad. Itinatago nang ilang araw para higit na lumasa. Kapag nakaup na para kumain ang lahat ay sak iginigisa ang kanduli sa bawang, sibuyas, kamatis, talong, sitaw, at dahon ng alagaw. Kung sa bagay, pinatatanda din ang paksiw na letson para higit na lumambot at sumarap. (LJS)(ed VSA)

pakyw
Ang salitng pakyw ay pakyw sa mga wikang Bikol, Hiligaynon, Iluko, Pangasinan, Sebwano, Tagalog, Tausug, at Waray at may iisang kahulugan. Tumutukoy ito sa komersiyo ng pagbili o pagbibili nang maramihan o lahatan. Paky ito sa Kapampangan, at tinatawag ding tingb sa Sebwano at Hiligaynon, tigd sa Waray, at lanskan sa Tagalog. Ngunit mula ang pakyw sa pak kaw ng wikang Tsino: ang pak ay pagtali-taliin o pagsam-samhin at kaw ay dalhin o ideliver. Ang pakyw ang kabaligtaran ng ting. Ang namamakyawtawag sa bumibili nang pakywanay may layuning tumub nang malaki sa pamamagitan ng pagkontrol sa suplay ng isang produkto. Halimbawa, may namamakyaw ng mangga at pinipresyuhan na ang ani ng isang manggahan kapag maliit pa ang mga bunga sa punongkahoy. Bahagi ng panganib sa ganitong negosyo ang posibleng pagdating ng bagyo o peste. May pamamakyaw namang maituturing na hoardingang bawal na pagiimbak ng kailangang produkto. Namamakyaw ang namamakyaw ng palay sa anihan ngunit sa napakamrang halaga dahil kailangang-kailangan ng mga magsasaka ang salapi. Itinatago sa kamalig o bodega ang pinakyaw na palay at inilalabas kapag tag-ulan at napakataas na ang presyo ng bigas. (GCA) (ed VSA)

play
Isang halamang damo ang play (oryza sativa) at may bungang butil na pangunahing pagkain sa Filipinas. Pangwalo sa pinakamalaking prodyuser ng play san buong mundo ang Filipinas bagaman isa din ito sa pinakamalaking importer ng bigas. Naital ng bansa noong 1973 ang rekord na ani dahil nakapag-export ito ng 90,000 tonelada ng bigas at may tatlong-buwang reserba sa bodega. Isa sa pinakamatandang halaman ang play. Ang pag-aalaga nit ay itinuturing na isang mahalagang hakbang sa pagslong ng bhay ng tao. Kinain ito ng higit na maraming tao kaysa alinmang halaman sa kasaysayan. May dalawang espisi ito: ang Oryza sativa na itinatanim sa buong mundo, at ang Oryza glaberrima na itinatanim sa Kanlurang Aprika. Sinasabing umaabot sa 112,000 ang uri ng binhi ng play at nakaimbak ang pinakamalaking koleksiyon nit sa International Rice Research Institute (IRRI) na nsa Los Baos, Laguna. May dalawang paraan ng pagtatanim ng play sa Filipinas. Pinakamabis ang paglilinng. Pinatutubigan ang bukid, inaararo, sinusuyod, hbang pinalalaki ang binhi sa punlaan na inililipat sa linang sa akmang panahon. Ikalawa ang pagbabakl na ginagamit sa bakod o mataas na lupain. Nililinis ang gagawing bukid, nagtutundos sa lupa sa pamamagitan ng matulis na kahoy at tinatawag na pambakl, at inihuhulog ang binhi sa bawat butas. Itinuturing na isa sa kagila-gilalas na inhinyeriya ang pyyo o paywbukiring inukit at paakyat sa kabundukanna matatagpuan sa Cordillera. Ang aning butil ng play ay binabayo upang lumabas ang putng laman o bigs. Ang bigas ay iniluluto upang maging knin. Gayunman, ginigiling din ang bigas upang maging likidong galapng at ginagawang kakann. Maraming pto at sman na gawa sa bigas. May alak-bigas din, gaya ng tpuy. Bukod dito ang mga produktong panggatong, pataba, gawgaw at arina, lubid, walis, banig, sako, at pagkain ng hayop. Ang balt ng butil o ip ay nagagamit na panggatong at pataba. Ang balt na pino ang pagkadurog sa kiskisan ay nagiging dark at pagkain ng baboy at ibang alagang hayop. Ang daymi o natuyong uhay ng play ay tinitipon bilang pagkain ng kalabaw at bka bukod sa ginagawang papel at ibang gamit na pang-industriya. (SSC) (ed VSA)

palayk
Ang palayk ang pinakapopular at katutubong likhang-kamay sa paghubog ng luad. Pangkalahatang tawag ito sa sisidlang bilg ang tiyan, may leeg na higit na maliit sa katawan, at may bibig na bahagyang nakausli palabas. May pantakip ito na lpat na lpat sa bibig ng palayk, at kailangang gayon upang makulob nang husto ang init sa loob kapag ginagamit sa pagluluto. Ang palayk ay katibayan na ang pottery o paghubog ng luad ay isang sinaunang Gawain sa Filipinas. Ang mga piraso ng palayk sa mga Yungib Tabon sa Palawan at sa mga Yungib Kalanay sa Masbate ay napakatatanda na at tinatayng ginawa sa pagitan ng ikalawang milenyo B.C. at 1,000 A.D. Napansin din ng mga arkeologo ang natatanging mga marka sa rabaw ng ilang piraso at nangangahulugang ninanais na ng sinaunang magpapalayk na gamitan ito ng sining at gamiting pandekorasyon at panritwal. Isang magandang halimbawa nit ang Palayk Calatagn. Naging limitado ang gamit ng palayk sa panahon ng kaldero at higit na matibay na gamit sa pagluluto. Gayunman, may tradisyonal na mga kusinerang higit na nagtitiwala sa linamnam ng niluto sa palayk. Bukod sa sinaing, higit diumanong napananatili ng luad ang sarap ng mga sangkap, lalo na sa sinigng, paksw, bulanglng, lasw, at pinakbt. (YA) (ed VSA)

Palayk Calatagn
Ang Palayk Calatagn (Palayok Kalatagan) ay isang kakaibat sinaunang palayok na nahukay sa isang pook arkeolohiko sa Talisay, Calatagan, Batangas noong 1960. Parang karaniwang palayok ito na may taas na 12 sm at lapad na 20.2 sm, at may pabilog na hugis, ngunit naiiba dahil sa iniukit na mga titik baybayin sa palibot ng balikat nit malapit sa bibig. Umaabot sa 39 ang iniukit na sinaunang titik. Hindi pa natatapos ang pagbsa sa kahulugan ng nakasulat sa palayok. May mga iskolar na naniniwalang ito ay dasal o pag-aalay at ginamit ang palayok upang sunugin sa loob nit ang isang bagay na hindi pa rin natutukoy. Ayon naman kay Juan R. Francisco, na nag-aral tungkol sa Palayok Calatagan, mahirap matukoy kung saan nagsisimula at nagtatapos ang teksto dahil tuloy-tuloy ito sa palibot ng palayok. May pagkakatulad ang nsa palayok sa katutubong mga titik sa pagsulat ng mga Mangyan at Tagbanwa. Gayunman, kailangan pa ng mas masusing pag-aaral upang lubusang maunawaan ang kahulugan ng nakasulat. Mahalaga ang pagkakatuklas sa Palayok Calatagan kasama ng iba pang kagamitang seramiko mula sa Thailand at Tsina na nakarating sa Filipinas noong ika-15 siglo. Isa itong materyal na patunay na maunlad na ang sistema ng pagsulat ng mga katutubo bago pa man dumating ang mga Espanyol. Sa katunayan, sa obserbasyon ng mga dayuhang sina Fray Pedro Chirino at Fray Francisco Colin noong umpisa hanggang kalagitnaang bahagi ng 1600, halos lahat ng mga mamamayan sa Maynila ay marunong sumulat at bumsa sa baybayin. Napalitan ang katutubong baybayin ng alpabetong Romano na ipinagamit sa panahon ng kolonyalismong Espanyol. Gayunman, ang mga relikyang katulad ng Palayok Calatagan ay nagpapaalaala sa atin sa ating sinaunang kabihasnan. (JM) (ed VSA)

palngke
Pook o sentro ng kalakalan at pamilihan ang palngke para sa pamamahagi ng pagkain at iba pang produktong kinokonsumo at kailangan ng mga tao. Mula ito sa salitng Mehikano na palenque at kasingkahulugan ng Espanyol na mercado o pamilihan. Sa buong bansa, may makikitang pampublikong palengke sa bawat bayan na karaniwang pinangangasiwaan ng mga lokal na pamahalaan na siyng nagpapaupa ng mga puwesto sa mga tindera at komersiyante. Karaniwan itong natatagpuan sa gitna ng poblasyon at nagsisilbing panghikayat sa pagtatatag ng tindahan at kalakalang pribado sa pali-paligid. Isa sa pinakamalaking palengke sa bansa ay makikita sa Divisoria Nasasakop nit ang tatlong lugar sa Maynila, ang Binondo, Tundo, at San Nicolas. Nagsimulang maging sentro ito ng kalakalan noong panahon ng pananakop ng mga Espanyol. Dahil sa pagbabawal sa mga diKristiyanong Tsino na manirahan at magnegosyo sa Intramuros, nagtay ang mga komersiyanteng Tsino ng sarili nilng lugar para makapagtinda sa Binondo hanggang umabot ito sa kabuuan ng Divisoria. Naging masigla ang kalakalan dito dahil nandirito ang estasyon ng tren, ang Tutuban Central Station, na pangunahing nagiging bagsakan ng mga produktong gling sa ibat ibang bahagi ng bansa. May panahon ding sa Divisoria ang mga estasyon ng bus patungong mga probinsiya sa hilaga at timog ng Maynila. Bilang pagkilla sa malaking kontribusyon ng mga lokal na pamilihan sa ekonomiya ng bansa, idineklara ang ikatlong linggo ng Mayo bilang National Public Market Week sa pamamagitan ng Proklamasyon Bilang 175. Nababago ngayon ang tradisyonal na kahulugan ng palengke dahil sa pagbubuks ng mga naglalakihang supermarket at groseri na pinapatakbo ng mga malaking negosyante. (AMP) (ed VSA)

palosbo
Ang palosbo ay isa sa pinakakaraniwang laro tuwing may pista o may espesyal na pagdiriwang sa isang bayan sa Filipinas. Ang palosebo ay hango sa dalawang salitang Espanyolpalo o poste at sebo o grasa. Sa larong ito, bawat kalahok na karaniway mga batang lalaki ay nagtatangkang akyatin ang tuktok ng tagdang kawayan upang makuha ang gantimpala. Bago itayo ang mahabng kawayan, isang maliit na sisidlan ang itinatali sa dulo na karaniwang naglalaman ng laruan o salapi. Kung minsan, isang banderita ang isinasabit sa dulo at ang makakukuha nito ang magkakamit ng gantimpala. Bukod sa paglalagay ng premyo, may iba pang paghahandang ginagawa sa kawayan. Pinakikinis ito para hindi masaktan ang aakyat dito. At pinapahiran din ito ng mantika o iba pang padulas. Dahil dito, lalong humihirap at nagiging hmon para sa kalahok ang pag-akyat at pag-abot sa pinakamataas na dulo ng kawayan. Maaaring nagsimula ang larong ito noong panahon ng mga Espanyol, nang ipakilala ng mga mananakop sa kulturang Filipino ang pagdiriwang ng pista para sa mga patron. Sa larong ito, nasusubok ang husay sa pag-akyat at lakas ng mga kamay, bisig, binti, paa, at halos ang buong katawan ng kalahok. Kailangan din ng tiyaga, pagiging maparaan, at determinasyon sa larong ito. (GB) (ed GSZ)

Guhit ni Robert Alejandro

pamahalan
Ang pamahalan ay isang organisasyon na daluyan ng pamamahala at kapangyarihan ng estado. Kilal rin ito sa tawag na gobyrno (gobierno) mulang Espanyol at government mulang Ingles. May dalawang pangunahing uri ng pamahalaan: Pambansa at Lokal. Ang kapangyarihan ng isang pambansang pamahalaan ay sumasaklaw sa buong teritoryo ng estado samantalang ang kapangyarihan ng lokal na gobyerno ay nalilimitahan ng umiiral na batas. Maaari lmang itong mamahala at tumupad ng kapangyarihan sa mga naitalagang seksiyon o dibisyon ng pambansang teritoryo kagaya ng lalawigan, munisipalidad, lungsod, barangay, at iba pang dibisyon na maaaring itakda ng batas. Dahil ang kapangyarihan ng mamamayan ang nananaig sa isang demokratikong estado, ang buong pamahalaan ay may absolutong pananagutan sa mamamayan. Kaiba ito sa mga awtokratikong pamahalaan na nagpapatupad ng kapangyarihan batay sa nais ng pinun o grupo ng mga pinun at walang pananagutan sa mamamayan. Sa mga demokratikong lipunan, nagkakaroon ng ibat ibang anyo at sistema ang pamahalan. Maaari itong maging pampanguluhan o parlamentaryo. Sa pampanguluhang sistema ng gobyerno, ang pamamahala at kapangyarihan ay dumadaloy mula sa opisina ng pangulo katuwang ng kaniyang administratibong gabinete. Sa parlamentaryong sistema, ang direktang pamamahala ay ipinatutupad ng parlamento. Bumubuo ang batasan ng isang pamahalaang gabinete upang magsilbing tagapagpaganap. Naging makiling sa sistemang pampanguluhan ang mga pamahalaang pambansa ng Filipinas mula sa Republikang Malolos at hanggang kasalukuyan. Halos ganap ang kapangyarihang ibinigay kay Pangulong Emilio Aguinaldo ng Konstitusyong Malolos. Ang kasalukuyang sistema ay nabuo mula sa pamahalaang Komonwelt na itinatag ng mga Amerikano. Naghahati sa kapangyarihan ang tatlong pambansang sangay ng pamahalaan sa pangunguna ng Pangulo ng Filipinas, Kongreso, at Kataas-taasang Hukuman. (SMP) (ed VSA)

pamahin
Ang pamahin ay kalipunan ng mga paniniwalang ginagamit ng maraming tao bilang gabay hindi lamang sa mga pang-araw-araw na gawain kundi maging sa mahahalagang pasiya. Ang mga paniniwalang ito ay maaaring nakasalig sa kaugalian, relihiyon, at palagay ng mga grupo ng tao, o kay naman ay bunga ng simpleng pagkakatan, at maaari rin namang nakabatay sa siyentipikong tuklas. Kay naman ayon sa mga pag-aaral sa pamahiin, kadalasan ay masasalamin sa mga paniniwalang ito kung ano ang pinahahalagahan ng mga Filipino, gayundin kung paano tayo nakaaangkop sa mga bagay na hindi natin agad na maipaliwanag. Kadalasan din itong tinatawag na superstisyon o kay naman ay paniniwalang-bayan (folk belief). Tinatawag itong arya at mantal sa Kapampangan, isnn, pahim, at tagalh sa sinaunang Tagalog. Samantala, bilang pagpapatunay sa pagsandig natin sa sinaunang paniniwala, tinatawag ring anto ang pamahiin sa Bikol, Hiligaynon, Ilokano, at Tagalog. Iba-iba ang sakop ng pamahiin sa bansa. Narito ang ilang halimbawa. Hinggil sa pag-ibig: Huwag magregalo ng panyo dahil ikaiiyak lamang niya ito; hinggil sa pagkain: May bibisitang babae sa tahanan kapag may nalaglag na kutsara, lalaki naman kapag tenedor ang nalaglag; hinggil sa bat: Hindi tatangkad ang batang palaging nalulundagan; hinggil sa pagbubuntis: Ibigay sa isang buntis ang anumang nais upang hindi malaglag ang bata; hinggil sa sakit: Huwag matulog nang bas ang buhok dahil maaaring ikabaliw; hinggil sa pera: May darating na pera sa tuwing makakakita ng malaking gagamba sa loob ng tahanan; hinggil sa tahanan: Maiging magsimulang magpatay ng bahay sa kabilugan ng buwan; hinggil sa kulay: Lapitin ng aksidente ang mga pulang kotse; hinggil sa numero: Malas ang numerong 13; at hinggil sa hayop: masamng babala kapag may tumawid na itim na pusa sa daraanan . (GAC) (ed GSZ)

pamanhkan
Isang matandang kaugalian ang pamanhkan hinggil sa paghingi ng pahintulot na makasal ang magkasintahan. Sa isang itinakdang araw, isinasma ng lalaki ang kaniyang magulang sa tahanan ng kasintahan upang mamanhik o makiusap sa magulang ng babae na pahintulutan silng makasal. Sa okasyong ito ay pinag-uusapang mabuti ang lahat ng kailangang ihanda kapag sumang-ayon ang magulang ng babae, mula sa takdang araw ng kasal, dote kung hilingin, mga ninong at ninang, kasuotan, at kahit ang pagkaing ihahanda. Ngunit inaasahan o bahagi ng tradisyon na hindi agad sumang-ayon ang magulang ng babae. Bahagi din ng tradisyon na hindi tahasang manghingi ng pahintulot ang magulang ng lalaki. Nagkakaroon muna ng mapagpahiwatig na mga palitan ng pahayag upang maiwasan ang pagkapahiy, lalo na kung inaakalang estrikto ang magulang ng babae o ayaw pa ng mga ito na magasawa ang anak. Sa gayon, malimit na nagsasma ang partido ng lalaki ng tagapamagitanisang tao na iginaglang sa komunidad, halimbaway ang kapitan ng barangay, o isang matalik na kaibigan ng ama ng babae. Ang igting ng nabanggit na suliranin sa pamanhkan ay naisadula ni Macario Pineda sa kuwentong Kung Bag sa Pamumulaklak. Nag-usap ang magkabilng panig hinggil sa pamumulaklak at pagpitas ng mangga ngunit hinggil sa paghingi ng kamay ng babae ang tunay na tinutukoy. Sa isang pangkatin sa Mindanao, ang pamanhkan ay isang ritwal na pinanonood ng komunidad. Umaarkila ng mga makata ang magkabilng pamilya at ang mga makata, sa pamamagitan ng makukulay na taludtod, ang nagtatawaran sa kaukulang dote at handaan na dapat pagkagastusan sa kasalan. (EGN) (ed VSA)
retrato nina Marie Casas at JP dela Torre

Pambansng Akltan
Ang Pambansng Akltan o The National Library (TNL) ay nagsisilbi sa mga mag-aaral, iskolar, at mananaliksik. Nagtataglay ito ng mahigit isat kalahating milyon ng koleksiyong libro, manuskrito, mga magasin at pahayagan, disertasyon, mga lathalain ng pamahalaan, ibat ibang mapa, at mga retrato. Layunin ng pambansang aklatan na payabungin ang intelektuwal na pag-unlad ng mga Filipino sa pamamagitan ng pagbabas. Pinangangasiwaan nit ang lahat ng pampublikong aklatan sa buong bansa. Tungkulin ng Pambansng Akltan ang pagtitipon at pangangalaga sa mga babasahn at iba pang materyales na Filipiniana at paunlarin ang serbisyo ng mga aklatan sa Filipinas. Tinutulungan ng pambansang aklatan ang mga lokal na pamahalaan na maisaayos ang sistema ng aklatan at pagbibigay ng impormasyon. Nagsasagawa rin ito ng tuloy-tuloy na pananaliksik upang maitaas ang kalidad ng pamamahala sa mga aklatan. Ang Museo-Biblioteca de Filipinas na itinatag ng mga Espanyol noong 1891 ang maituturing na kauna-unahang aklatang pambans subalit binuwag ito nang sakupin ng Estados Unidos ang Filipinas. Ang kalakhan ng koleksiyon ng Biblioteca ang nagsilbing batayan sa pagtatay ng seksiyong Filipiniana ng aklatang pambans noong panahon ng pamamahala ng mga Amerikano. Ang kasalukuyang pambansang aklatan ay itinatatag noong 5 Marso 1901 mula sa ipinagkaloob na koleksiyon ng American Circulating Library. Sa bis ng Batas Pampubliko Blg. 1935, pinag-isa at pinagsma ang lahat ng aklatan ng pamahalaan sa tinatawag na Philippine Library. Ang institusyong ito ay naging Philippine Library and Museum noong 1916 subalit pinaghiwalay ang aklatan at ang museo noong 1928. May gusali ang Pambansng Aklatan sa Kalye T. Kalaw, katabi ng Rizal Park, Maynila. (SMP) (ed VSA)

Pambansng wit
Ang musika ng Pambansng wit ng Filipnas ay nilikha ni Julian Felipe at may orihinal na pamagat na Marcha Filipina Magdalo. Nang hirangin ang awit bilang opisyal na himno ng Republika ay pinalitan ito ng pamagat at ginawang Marcha Nacional Filipina. Wala itong titik nang gamitin sa okasyon ng pagdedeklara ng Unang Republika ng Filipinas noong 12 Hunyo 1898 sa Kawit, Cavite. Ang bnda ng San Francisco de Malabon ang inatasang tumugtog nito sa pagkomps ni Felipe. Ang musika ay nasa batayang komps na 2/4 at nasa tunugang C Mayor. Noong 1924, ang orihinal na manuskrito ng musika ay opisyal na binili ng gobyerno mula kay Felipe sa halagang apat na libong piso. Ang mga titik naman ng Pambansang Awit ng Filipinas ay nagsimula bilang isang tula sa Espanyol na isinulat ni Jose Palma. May pamagat itong Filipinas at inilathala sa unang anibersaryo ng La Independencia noong 3 Setyembre 1899. Nang lumaon, ginawa na itong opisyal na titik ng himno. Noong dekada 20 unang nagkaroon ng salin sa wikang Ingles at ginawa nina Camilo Osias at Mary Lane at may titulong Philippine Hymn. Inilimbag ang salin at musika sa 1924 edisyon ng Progressive Music Series na pinamatnugutan ni Horatio Parker. Noong dekada 40, lumitaw ang diiilang salin sa Tagalog ng titik ng himno. Noong panahon ng pananakop ng Hapon sa Filipinas, opisyal na isinalin ang titik sa Tagalog sa titulong Diwa ng Bayan. Matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, nagkaroon ng hiwa-hiwalay na pagsasalin sina Julian Cruz Balmaceda, Ildefonso Santos at Francisco Carballo at naging batayan ng pinalaganap na bersiyong naging popular sa tawag na O Sintang Lupa. Noong 26 Mayo 1956, bumuo ng isang komite para lumikha ng isang bagong bersiyon ng awit sa wikang Filipino. Nasa komite ang mga kinatawan ng Pangasiwaan ng Edukasyon, Kawanihan ng Publikong Paaralan, Kawanihan ng Pribadong Paaralan, Unibersidad ng Pilipinas, mga samahang pampanitikan, at Philippine Constabulary Band. Sa pangangasiwa ng Direktor ng Surian ng Wikang Pambansa. Ang resulta ay inilabas sa Executive Order No. 60 noong 19 Disyembre 1963. Dito, ang awit na may pamagat na Lupang Hinirang ay ipinaturo sa mga paaralan at ipinagamit sa mga gawain ng pamahalaan. (RCN) (ed GSZ)

Pambansng Komisyn pra sa Kultra at mga Sining


Ang Pambansng Komisyn pra sa Kultra at mga Sining o National Commission for Culture and the Arts (NCCA) ang pangkalahatang ahensiya para sa paggawa ng patakaran, pag-uugnayan, at paggagawad ng tulong tungo sa pag-iingat, pagpapaunlad, at pagpapalaganap ng mga sining at kultura ng Filipinas. Nagsimula ito bilang Presidential Commission on Culture and the Arts na itinatag noong 1987 ni Pangulong Corazon C. Aquino. Naging NCCA ito noong 1992 nang pagtibayin ng Kongreso ng Filipinas ang Batas Republika 7356. Pangunahing tungkulin ng NCCA na magbalangkas ng mga patakaran na magpapaunlad ng sining at kultura sa bansa. May apat na subkomisyon ito na binubuo ng mga boluntaryong manggagawa at alagad ng sining sa ibat ibang larang ng mga sining, pamnang pangkultura, at disimenasyon. Pinag-uugnay din nit ang mga ahensiyang pangkultura sa pamamagitan ng isang Kalupunan ng mga Komisyoner, na kinabibilangan ng mga kinatawan ng Kagawaran ng Batayang Edukasyon, Kagawaran ng Turismo, Mabab at Mataas na Kapulungan ng Kongreso, National Archives, National Library, National Museum, National Historical Commission of the Philippines, Komisyon sa Wikang Filipino, Cultural Center of the Philippines. Nagdudulot ito ng mga grant at tangkilik bilang tagapangasiwa ng National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA). Sinasalamin ng sagisag ng NCCA ang muling pamumulaklak ng kultura at sining sa Filipinas. Ang Alab ng Haraya na kinakatawan ng apoy at insensaryo ay nagsisilbing sagisag ng kadakilaan ng katutubong kultura ng bansa. Bilang pagtalima sa mga pangunahing tungkulin nito, naglulunsad ang ahensiya ng mga proyekto para sa ibat ibang disiplina ng sining. Tinutulungan din nito ang mga organisasyong pangkultura, lokal na gobyerno, pribadong sektor, at ibang ahensiya ng pamahalaan na makapaglunsad ng proyektong pangkultura. Itinataguyod ng NCCA ang paglalathala ng mga aklat at publikasyong pangkultura upang mapaunlad ang kamalayang makasining. Ang NCCA ay isang nagsasariling ahensiya ng gobyerno sa ilalim ng Opisina ng Pangulo ng Filipinas. Direkta itong nagbibigay ng ulat sa Pangulo at sa Kongreso ng Filipinas. (SMP) (ed VSA)

Pambansng Komisyng Pngkasaysyan ng Filipnas


Ang Pambansng Komisyng Pngkasaysyan ng Filipinas o National Historical Commission of the Philippines ang sangay ng gobyerno na nagpapanatili at nangangalaga sa mga makasaysayang pamna ng lahing Filipino. Itinataguyod nito ang paglinang at pagpapalaganap ng kasaysayan ng Filipinas at mga pangkulturang pamana. Upang makamit ang mga layunin, nagpapatupad ang komisyon ng mga proyektong pananaliksik at pinangangasiwaan nito ang mga makasaysayang lugar. Isa sa pangunahing tungkulin nito ang paglalathala ng mga sulatin ng mga pambansang bayani at iba pang dakilang Filipino. Ang pinakaunang ahensiya sa Filipinas na nangalaga sa mga makasaysayang pamna ay ang Philippine Historical Research and Markers Committee (PHRMC). Itinatag ito noong 23 Oktubre 1933 sa bis ng Kautusang Tagapagpaganap Blg. 451. Marami pang mga komite at komisyong pangkasaysayan ang naitatag mula 1937 hanggang 1962. Kablang sa mga ito ang The Philippine Historical Committee (1937), The Jose Rizal National Centennial Commission (1954), Rizal Presidential Committee (1962), at ang National Heroes Commission (1962). Itinatag ang Pambansang Komisyong Pangkasaysayan o National Historical Commission noong 1965 sa bisa ng Batas Republika Blg. 4368. Binuwag ng batas na ito ang Pangkasaysayang Komite sa Filipinas at Pambansang Komisyon ng Bayani upang makonsolida ang isang komisyong mangangalaga at magtataguyod ng kasaysayan ng bansa. Noong 24 Setyembre 1972, nilikha ang National Historical Institute sa bisa ng Pampanguluhang Kautusan Blg. 1. Sa kasalukuyan, sa bisa ng Batas Republika Blg. 10086 noong 12 Mayo 2010, ang National Historical Institute ay binigyan ng dagdag na kapangyarihan, binago ang komposisyon ng kalupunan, at ginawang National Historical Commission of the Philippines. (SMP) (ed VSA)

Pambansng Muso ng Filipinas


Itinatag ang Pambansng Muso ng Filipinas o National Museum of the Philippines noong 1901 upang magsilbing tagapangalaga ng kasaysayang kultural, liks na agham, at agham panlipunan ng bansa. Ang neoklasikong gusali ng lumang Kongreso sa Kalye Padre Burgos sa tabi ng Liwasang Rizal, malapit sa Intramuros, Lungsod Maynila ang nagsisilbing pangunahing gusali ng Pambansang Museo. Sa gusaling ito matatagpuan ang National Art Gallery, samantalang matatagpuan ang Museo ng Lahing Pilipino (mga dibisyon ng antropolohiya at arkeolohiya ng Pambansang Museo) sa katabing gusali sa Agrifina Circle na dting opisina tahanan ng Kagawaran ng Pananalapi. Bahagi ang dalawang gusali sa disenyo ng arkitektong Amerikanong si Daniel Burnham para sa kapitolyo ng Maynila. Sinimulang ipatay ang gusali ng lumang Kongreso noong 1918 ayon sa disenyo nina Ralph Harrington Doane at Antonio Toledo upang maging tahanan ng Pambansang Aklatan ng Filipinas. Noong 1926, pinagpasiyahang gawin itong gusali ng lehislatura ayon sa pagbabago sa plano ni Juan Arellano. Nasira ang gusali noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, at nang maayos ay nagsilbing tanggapan ng Kongreso, Pangalawang Pangulo, Senado, Sandiganbayan, at Ombudsman. Inilipat ito sa Pambansang Museo noong 1998 at ipinahayag bilang Pambansang Palatandaang Pangkasaysayan (National Historical Landmark) noong 2010. Ilan lamang sa mga pag-aaring yaman ng Pambansang Museo ang bantog na pinturang Spoliarium ni Juan Luna, ang Tapayang Manunggul, at ang mga artifact na naiahon mula sa lumubog na galeong San Diego. Bilang isang organisasyon, ang Pambansang Museo ay pinangangasiwaan ng isang direktor na nsa ilalim ng Kalupunan ng mga Gobernador (Board og Governors) at ulo ng isang network ng mga museo sa buong Filipinas. Nangangasiwa din sa mga paghukay na arkeolohiko at ibang eksplorasyon sa ibat ibang pook ng bansa. (PKJ) (ed VSA)

Pambansng Prke ng Hundred Islands


Ang Pambansng Prke ng Hundred Islands (hndred ylands) ay pangkat ng mga pulo na nsa Lungsod Alaminos sa lalawigan ng Pangasinan. Binubuo ito ng 124 pulo kapag kti at nakaklat sa Golpong Lingayen. Pinaniniwalaang dalawang milyong taon na ang mga ito. Tatlo ang isinaayos na para sa mga turista, ang Islang Quezon, Islang Gobernador, at Islang Children. Ang totoo, mga sinaunang korales ang mga pulo at lumitaw dahil sa pagbab ng nibel ng tubig dagat. Ang tila kabuteng hubog ng mga pulo ay dulot ng unti-unting pagkain ng tubig sa lupat bato. Isang saliksik ang nag-ulat na makikita sa ilang pulo ang bayawak, matsing, lumba-lumba, alamid, at ilang uri ng pagong. Dinadayo ito ng mga turista para mamangka, maglangoy, mag-scuba, at manood ng mga pulo. Ayon sa isang alamat, ang mga pulo ay bunga ng kasakiman. Noong araw, namatay ang hari sa pook na kinalalagyan ng Hundred Islands at naiwan ang magandang prinsesa na si Liglioa. Dalawang sakim na datu ang naghangad sa kaharian at sa prinsesa. Idinaan nila sa isang malaking labanan sa dagat ang kanilang hangarin. Pagkatapos ng labanan, natigib ang dagat ng mga nakalutang na bangkay at mga taob na bangka. Sa malaking himala, nanatiling nakalutang sa dagat ang mga ito. Pagtagal, naging parang mga bato ang mga ito, tinubuan ng damo at halaman, at naging ang mga pulo sa Hundred Islands ngayon. (LJS)(ed VSA)

Pambansng Prke ng log sa Illim ng Lup ng Puerto Princesa


Napablang ang Puerto Princesa Subterranean River National Park o Pambansng Prke ng log sa Illim ng Lup ng Puerto Princesa (Puwrto Prinssa) noong 1999 sa Talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO dahil sa kamangha-manghang pagkabuo ng limestone karst at sa mahabng ilog nitong naglalagos sa paanan ng bundok. Matatagpuan ito sa bulubundukin ng Saint Paul sa Hilagang-Kanluran ng Lungsod Puerto Princesa, sa Palawan. Kilala rin ito bilang St. Pauls Subterranean River National Park o St. Pauls Underground River. Itinanghal ang pambansang parkeng ito bilang isa sa New Seven Wonders of Nature noong 28 Enero 2012.

Bukod sa pagiging isang kamangha-manghang tanawin, ang parke ay isa ring mahalagang lugar sa pangangalaga ng saribuhay. Matatagpuan dito ang isang biyolohikong komunidad ng magkakaugnay na organismo mula bundok hanggang dagat. Ang kabundukang sakop nito ay nabablot ng mahigit 90% ng malalaking karst o di-regular na pormasyon ng mga batongapog. Matatagpuan din dito ang malagong kagubatan ng naglalakihang mga punongkahoy. May bakawan, damong dagat, tangrib, at makapal na lumot ang paligid na malapit sa dalampasigan. Ang pangunahing panghalina ng parkeng ito ay ang St. Pauls Underground River Cave na may 24 kilometro ang haba. Bahagi nito ang Cabayugan River na 8.2 kilometro ang haba. Natatangi ang ilog na ito dahil tumatagos ito sa isang yungib bago tuluyang dumaloy sa South China Sea. Namumukod ang yungib na ito dahil sa malalaking pormasyon ng stalactites at stalagmites at sa pagkakaroon ng mga silid ng yungib nito. Matatagpuan din sa parkeng ito ang mga nanganganib na mga espesye ng hayop gaya ng Palawan Peacock Pheasant, dugong, bayawak at pagongdagat habang pangkaraniwan namang matatanaw ang Palawan tree shrew, Palawan porcupine, Palawan stink badger at ibat ibang uri ng isda, hipon at ahas. (RVR) (ed GSZ)

Pambansng Sinpan ng Filipnas


Ang National Archives of the Philippines ay kilal rin sa tawag na Pambansng Sinpan ng Filipnas. Ang opisyal na pangalan nit ay Records Management and Archives Office at ito ang sangay ng gobyerno na may katungkulang pangalagaan at panatilihing nsa mabuting kondisyon ang mahahalagang dokumentong pangkasaysayan at pangkultura ng Filipinas. Nasa pangangalaga ng Pambansang Sinupan ang mahigit 60 milyong dokumento mula noong panahon ng pananakop ng mga Espanyol hanggang sa kasalukuyang Republika. Mahalagang layunin nit na mapanatili ang mga pangunahing dokumentong pinagkukunan ng impormasyon hinggil sa kasaysayan ng Filipinas, kultura, at pamanang Filipino. Nang sakupin ng mga sundalong Amerikano ang Inramuros noong 13 Agosto 1898, maraming mahalagang dokumentong pinangalagaan ng mga Espanyol ang nasira. Ginamit ng mga mananakop na sundalo na panggatong, sulo, o pansapin ang mga natagpuang kasulatan, papeles, at dokumento. Napigil lamang ang malawakang paninira matapos malagdaan ang Kasunduang Paris ng mga gobyerno ng Espanya at Estados Unidos. Sa pamamagitan ng kasunduang ito, itinatag ang Opisina ng Sinupan upang maayos na mapangalagaan ang mga dokumentong naiwan ng mga Espanyol. Si Seor Manuel de Iriarte ang namahala sa konsolidasyon ng mga sinupan sa gusali ng Intendencia. Noong 21 Oktubre 1901, ang maliit na opisina ay naging ganap na Kagawaran sa Sinupan sa bisa ng Batas Blg. 273 ng Komisyon sa Filipinas at ang mga natipong dokumento ay inilipat sa Ayuntamyento. Ang sinupan ay napailim sa pamamahala ng Aklatang Pambansa noong 1916 at pagkaraay napailalim naman sa Kawanihang Panloob. Muli itong ibinalik sa Aklatang Pambansa noong 1928 at pinangasiwaan naman ng Pambansang Asamblea noong 1935. Inilipat ito sa Insular Ice Plant sa Plaza Lawton noong 1938 at pagkaraay inilagak naman sa Kagawaran ng Bilangguan sa Maynila noong 1941. Maraming beses pang nagpalipatlipat ang sinupan sa ibat ibang lugar at opisina mula 1953 hanggang 1967. Matapos ang mahigit isang siglo, ang National Archives of the Philippines ay pormal na naitatag bilang isang opisyal na sangay ng pamahalaan sa bis ng Batas Republika 9470. (SMP) (ed VSA)

Pambansng Watwat
Ang Pambansng Watwat ay unang iwinagayway sa Kawit, Cavite noong 12 Hunyo 1898 bilang simbolo ng ating kalayaan mula sa pananakop. Si Marcela Mario de Agoncillo, isang babaeng may pagmamahal sa bayan na may talento sa pananahi, ang pinakiusapan ni Hen. Emilio Aguinaldo na gawin ang watawat. Ang disenyo nit ay nagmula sa masuring diskusyon at pag-aaral ni Aguinaldo kasma ang iba pang mga pinun, at tinawag nil itong Ang Araw at Mga Bituin. Ang bawat kulay, hugis, at disenyo ng watawat ay may simbolong kaakibat. Ang putng triyanggulo sa kaliwa ay sumasagisag ng pag-asa sa pagkakapantay-pantay, ang asul na kulay sa itaas ay sumisimbolo ng kapayapaan, katotohanan, at hustisya, hbang ang pulng kulay sa ibab ay nangangahulugan ng pagmamahal sa bayan at kagitingan. Ang araw sa gitna ng putng triyanggulo ay may walong sinag na kumakatawan sa unang walong probinsiya na lumaban sa Espanya: Maynila, Cavite, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Tarlac, Laguna, at Batangas. Hbang ang tatlong bituin sa bawat sulok ng tatsulok ay kumatakatawan sa tatlong pangunahing pul sa ating bansa: ang Luzon, Visayas, at Mindanao. Ang paggawa sa unang watawat ay inabot ng limang araw upang matapos. Kasma ni Agoncillo ang kaniyang anak na babae na si Lorenza, at ang pamangkin ni Dr. Jose Rizal na si Herbosa de Natividad sa pagtahi. Ang mga telang kanilang ginamit ay nagmula pa sa Hong Kong. Noong 23 Agosto 1907, pagkatapos sumuko ni Aguinaldo sa awtoridad ng Estados Unidos, ang Flag Law ay ipinatupad. Ito ay nagsasaad na ang paggamit ng watawat ng Filipinas ay ipinagbabawal kahit saan. Ikinalungkot ito ng mga Filipino at ipinagprotesta. Ipinaglaban nil ang karapatan sa paggamit ng ating watawat. Naibalik ang dangal at respeto nit nang aprobahan ni Gobernador-Heneral Francis Harrison ang pagpapawalangbis ng Flag Law at ipinatupad ang Flag Day noong 30 Oktubre 1919. Simula noong araw na iyon ay maaari na muling gamitin ang watawat sa mga pampublikong lugar. Gayunman, ang ipinagdiriwang ngayong Flag Day ay mula Mayo 28 hanggang Hunyo 12. (LN) (ed VSA)

Guhit ni Fernando Amorsolo

Pmulinwen
Ang Pmulinwen ay isang awiting-bayan ng mga Ilokano. Ang awit ay ukol kay Pamulinawen, isang magandang babaeng may matigas na puso na parang bato. Kahit gaano kasugid ang lalaki sa panunuyo sa kaniya ay di niya ito pinapansin. Nasa batayang sukat na 2/4, ang musika ay nasa mayor na tonalidad. Mabilis ang kompas nito at nasa estilong polka. Narito ang isang bahagi ng titik ng awit, gayundin ang literal na salin nito: Lalaki: Pamulinawen, pusok indenganman Pamulinawen, may pusong bato, makinig: Toy umas-asog a agrayo ita sadiam Ang abang lalaking ito na sumasamo sa iyo, Panunotem man, dika paguintutulngan Tandaan at huwag kalimutan, Toy agayat, agrayo ita sadiam. Ang nagmamahal na laging sa iyoy nangangarap. Babae: Uray no mano karutap ti pagbatayam Kahit umakyat ka pa sa hagdan A gumaw-at kaniak Upang akoy maabot, Dikanto kanaen a magaw-atnak Huwag isiping akoy magiging iyo Ta azucena ak a napnuan dayak. Dahil akoy isang magandang bulaklak.

Inareglo ang awit ng dalawang Pambansang Alagad ng Sining para sa Musika. Ang likha ni Maestro Lucio D. San Pedro ay para sa apatang boses na unang inilimbag noong 1969 sa kalipunang Mga Tinipong PanabayangAwiting Pilipino nina C. Maceda at C. Bautista. Muli itong lumabas sa The Choral Works of Lucio D. San Pedro na inilimbag ng UP Concert Chorus noong 1975. Ang areglo naman ni Maestra Lucrecia Kasilag ay para sa tatluhang boses sa mataas na tono ng babae o koro ng mga bata. (RCN) (ed GSZ)

panat
Ang panat ay isang matapat o mataimtim na pangako o debosyon. Karaniwang namamanata ang mga Filipino upang humiling ng pabor mula sa Diyos o mga santo sa langit. Halimbawa, kung may sakit ang isang tao, namamanata siya upang hilingin ang kaniyang paggaling o ang paglunas sa sakit ng isang kapamilya at iba pang mahal sa buhay. Ang kapistahan ng Poong Nazareno sa Quiapo, Maynila tuwing Enero ay isang matingkad na halimbawa ng pamamanata. Libo-libong mamamayan ang nakayapak na nagtutungo sa Simbahan ng Quiapo upang lumahok sa prusisyon para lamang masilayan ang Mahal na Poon. Nakikipagsiksikan sila, kung minsay nakahandang masaktan, mahawakan, o makalapit sa imahen ng Nazareno. Tuwing Semana Santa, masasaksihan din ang isa pang pambihirang pagpapamalas ng masidhing panata. Mula sa paglalakad nang walang sapin sa paa sa mainit na kalsada, paghampas sa sarili, hanggang sa aktuwal na pagpapapako sa krus, ang mga deboto ay dumaraan sa proseso ng paglilinis ng kalooban upang maging karapat-dapat sa katuparan ng kahilingan. Bukod sa kontekstong panrelihiyon, ang pamamanata ay maikakawing din sa pagpapahayag ng pagmamahal sa bayan. Isinabatas ng Kagawaran ng Edukasyon ang pagbigkas ng Panatang Makabayan sa mga paaralan noong 1955. Hanggang sa kasalukuyay patuloy na binibigkas ito ng mga estudyanteng Filipino sa kanilang mga eskuwelahan kasunod ng pag-awit sa Lupang Hinirang hbang nakaharap sa watawat ng Filipinas. Bagaman madalas bigkasin sa wikang Filipino, ang Panatang Makabayan ay may bersiyon din sa iba pang wika sa Filipinas at maging sa wikang Ingles. (SABP) (ed GSZ)

Panatng Makabyan
Ang Panatng Makabyan ang panunumpa sa watawat na binibigkas ng mga estudyante pagkaraang awitin ang Pambansang Awit. Ang pagbigkas ng panunumpa sa watawat ay pagkilla sa pagkabansa ng Filipinas at pagpapakita ng paggalang sa watawat bilang sagisag ng kalayaan ng bansa. Layunin nito na pag-alabin ang diwang makabayan ng mga kabataang Filipino upang maglingkod sil nang tapat sa bayan at maging mabuting mamamayan. Unang ipinatupad ang pagbigkas ng Panatng Makabyan sa mga paaralang publiko at pribado noong 11 Hulyo 1955 sa bis ng Kautusuang Pangkagawaran Blg. 8 ng Kagawaran ng Edukasyon. Ang Kautusan ay pagtalima sa isinasaad ng Batas Republika Blg. 1265 na pinagtibay noong 11 Hunyo 1955. Binago at pinasimple ang ilang linya ng Panatng Makabyan noong 9 Nobyembre 2001 sa bis ng Kautusang Pangkagawaran Blg. 54 s.2001. (SMP) (ed VSA) Narito ang bagong bersiyon ng Panatang Makabayan: Iniibig ko ang Filipinas, aking lupang sinilangan, tahanan ng aking lahi; kinukupkop ako at tinutulungang maging malakas, masipag at marangal. Dahil mahal ko ang Filipinas, diringgin ko ang payo ng aking magulang, susundin ko ang tuntunin ng paaralan, tutuparin ko ang tungkulin ng mamamayang makabayan: naglilingkod, nag-aaral at nagdarasal nang buong katapatan. iaalay ko ang aking buhay, pangarap, pagsisikap sa bansang Filipinas.

pandnggo
Ang sayaw pandnggo ay batay sa sayaw na fandango ng mga Espanyol. Ang sayaw ay mabilis at masaya sa batayang komps na 3/4. Karaniwan itong sinasayaw sa saliw ng awit at gitara. Maaari rin itong tugtugan ng bandurya. Ang mga mananayaw ng pandanggo ay tinatawag na pandanggera kung babae, at pandanggero naman kung lalaki. Karaniwang sinasayaw ito sa kasalan, panahon ng pagtatanim ng palay, binyag, pista at kahit Mahal na Araw. Ang kilalang pandanggo sa ilaw ay nangangailangan lamang ng tunog ng palakpak ng mga manonood upang isaliw sa sayaw na ito. Ngunit ang nakagawiang musika ng pandanggo ay likha ni Col. Antonino Buenaventura. Kasama si Francisca Reyes Aquino sa grupong nakadeskubre ng sayaw, ang UP Presidents Committee on Dances and Folk Songs. Ang ibat ibang bersiyon ng sayaw ay karaniwang nakapangalan sa lugar na pinagmumulan nito, sa mga gamit na mahalaga sa sayaw, sa okasyon at sa paniniwalang panrelihiyon ng lugar. Isang halimbawa ng pandanggo na nakabatay sa lugar ay ang pandanggo sa Ivatan na nagmula sa Batanes, isang sayaw pangkasal na sinisimulan ng lalaking kapareha. Sa sayaw na ito, ibinibigay ng lalaking bagong kasal ang kaniyang gala o regalong pangkasal sa asawa. Ang pandanggo Rinconada naman na paboritong sayaw sa Bicol ay ipinangalan sa distritong Rinconada ng Camarines Sur at karaniwang sinasayaw ng kabataan at matatanda tuwing Kapaskuhan. Ang mga sayaw na ipinangalan sa kagamitan sa pagsasayaw ay ang pandanggo sa ilaw, pandanggo sa sambalilo, at pandanggo sa tapis; ang nakabatay sa okasyon at paniniwala ay pandanggo sa kasalan na ang pakay ay bigyan ng payo ang bagong kasal, at ang pandangguhan sa Kuwaresma na may kasamang awit na ang titik ay nakabatay sa Bibliya o pasyon at iba pang aklat panrelihiyon. Isinasayaw rin ang pandanggo bilang alay sa Poong Mahal na Santa Cruz ng Batangas. (RCN) (ed GSZ)

panglay
Ang panglay ay isang sayaw ng papuri para sa mga bisita, kamaganak o kaibigan ng mga Tausug, Samal, Badjaw, at Jama Mapun. Maaari ring gamitin ito bilang ekspresyong espiritwal, at sa iba pang ritwal na may kinalaman sa pasasalamat at paghilom. Tampok na sayaw rin ang pangalay sa mga pagdiriwang ng mararangyang kasal sa Sulu. Sa kasong ito, ang mahuhusay na mananayaw ng pangalay ang inaatasang sumayaw hbang idinaraos ang kasayahan. Ang kulintangan, gabbang, at agung ang karaniwang saliw ng pangalay. Ang pangalay ay sinasabing sinasayaw na bago pa man dumating ang Muslim at Espanyol sa kapuluan. Ang batayang galaw nito ay hango sa mga tradisyonal na sayaw ng Sulu at Tawi-tawi. Itinuturing itong sayaw ng buong komunidad. Mataas o mabab mang miyembro ng lipunan, lalaki man o babae, ay maaaring sumayaw nito. Para sa sayaw, ang mga babae ay nagsusuot ng biyatawi, o masikip na blusa, at sawwal, maluwag na pang-ibabng tila pantalon, na pinapatungan ng siyag. Ang mga lalaki naman ay nagsusuot din ng sawwal kapu, masikip na bersiyon ng sawwal. Karaniwan ding nagsusuot ng janggay, pahabng kuko na gawa sa metal ang mga babaeng mananayaw. Ang mayayaman naman ay gawa sa ginto o pilak ang ginagamit na janggay. May mga uri ng pangalay na may ibat ibang hakbang, saliw, at iba pang elemento. Ang bulah-bulah ay sayaw ng Samal-Badjaw na ginagamitan ng bulah o pamalakpak na gawa sa kawayan. Sa halip na instrumento ang saliw, ang lunsay naman ay sinasayaw sa himig ng mga mang-aawit. Ang magjuwata at magpugot ay mga sayaw na ritwal na nagpapaalis ng espiritu. (RCN) (ed GSZ)

pangngaluluw
Pananapatan sa bisperas ng Unds o Araw ng mga Patay ang pangngaluluw. Kadalasang grupo ng mga bat o kayy kabataan ang gumagawa nito. Tumatapat sila sa mga bahay, gaya ng ginagawa sa harana at karoling, at sa pamamagitan ng pag-awit ay nagkukunwari silang mga kaluluwang naligaw mula sa purgatoryo. Ang mga napupuntahang bahay ay inaasahang mag-aabuloy ng mga kakanin o kayy maliit na halagang mabibitbit ng mga kaluluwa pabalik sa mundo ng mga patay. Kakambal ng pangangaluluwa ang paniniwala sa pamahiing nabubuksan ang pintong naghihiwalay sa mundo ng mga buhy at mga paty kapag sumasapit ang Todos los Santos. Ito ang dahilan kung bakit sinasabing nakababalik umano sa lupa ang kaluluwa ng mga yumao tuwing Araw ng mga Patay. Ang panandaliang pagbisita ng mga pumanaw ay sinasalubong sa pamamagitan ng pagluluto ng ibat ibang uri ng kakaning gawa sa malagkit o kayy mga lamang-ugat tulad ng kamote at ube. Itinuturing ang mga ito bilang tang o pagkaing handog para sa mga kaluluwa at espiritu. Ilan sa mga halimbawa nito ay ang suman, biko, halaya, puto, at iba pa. Nagsisilbi umano itong pabon sa mga naglalakbay na kaluluwang gutm at sabk sa panalangin at pag-alaala. Sinasalamin ng pangangaluluwa ang pananalig ng mga Filipinong mayroon pang bhay pagkatapos ng kasalukuyang pag-iral ng tao sa lupa. Naniniwala rin ang kalakhan na nananatiling magkaugnay ang bhay at ang kaluluwa ng mga pumanaw. Ang pangangaluluwa ay mistulang pagsasadula ng mga paniniwalang iyon: ang mga bahay na tinatapatan ang sumisimbolo sa mga tong buhy, samantalang kinakatawan naman ng mga nangangaluluwa ang mga yumaong nagkakaroon ng saglit na pagkakatang bumalik sa lupa sa panahon ng Undas. (BVN) (ed GSZ)

pangt
Mag-ingat dahil may tatlong uri ng pangt o pinangt, depende sa kausap. Sa maraming Tagalog, kasingkahulugan ito ng paksw. Sa Kabikulan, pangt ang popular na tawag sa ling. Ang natatanging pangt ay pagluluto ng pinakuluang isda. Ngunit may pampaasim. Bago iluto ang isda sa pinakulong kaunting tubig ay inihuhulog muna sa palayok ang mga hiniwang kamyas at kamatis. May nagdadagdag pa ng sibuyas at nagwiwisik ng toyo. Ngunit bukod sa kamyas at kamatis ay ginagamit ding pampalasa sa pangt ang hinog na sampalok. Sa pangt na sinampalukan ay bawal ang toyo. Mga munting isda, sariwa, at hindi makaliskis ang mainam ipangt. Halimbaway sapsap, salay-salay, pampano, hasa-hasa, talakitok, at tulingan. Iyong magkakasiya sa palayok. Tandaang kaunti lmang ang tubig na pinakuluan. Hindi mahalaga ang sabaw. Ang mahalagay tumiim sa isda ang pampaasim ngunit sa paraang hindi nawawala ang sariwang linamnam ng isda. (LJS)(ed VSA)

Panglo ng Filipnas
Ang Panglo ng Filipnas ang pinun ng estado at pinun rin ng pamahalaan ng Republika ng Filipinas. Pinamumunuan niya ang sangay tagapagpaganap ng gobyerno, pinangangasiwaan ang ibat ibang kagawaran sa pamamagitan ng kaniyang gabinete, at tumatayng pangkalahatang pinun ng sandatahang lakas ng Filipinas. May kapangyarihan siyng humirang at mag-alis ng mga kalihim ng kagawaran at ibang hirang na opisyal sa ibat ibang sangay ng pamahalaan. Ang iba pang kapangyarihan at mga tungkulin ng Panglo ng Filipinas ay malinaw na nakasaad sa Saligang-Batas. Sinumang mamamayang Filipino ay maaaring maging Panglo kung makakamit niya ang mga kalipikasyong itinakda ng Saligang-Batas. Maaari lmang maging Panglo ang isang Filipino kung siy ay katutubong mamamayan; rehistradong manghahalal ng Filipinas; nakababsa at nakasusulat; may gulang na hindi kukulangin ng 40 tan sa panahon ng halalan; at nakapanirahan sa bansa sa loob ng 10 tan bago kumandidato. Direktang halal ng mamamayang Filipino ang Panglo sa pamamagitan ng isang pambansang halalan. Ang isang kandidato sa panguluhan na nagkamit ng pinakamaraming boto ang hinihirang na bagong Panglo ng Filipinas. Ipinoproklama siy ng pinagsanib na Kongreso ng Filipinas at pinasusumpa sa harap ng mamamayan. Ang Palasyo ng Malacaang ang kaniyang opisyal na tirahan at opisina. Ang kaniyang suweldo ay itinatakda ng batas at hindi maaaring bawasan o dagdagan sa panahon ng kaniyang panunungkulan. Alinsunod sa Konstitusyong 1987, nagsisilbi ang halal na Panglo ng Filipinas sa loob ng anim na tan. Hindi na siy maaaring mahalal muli pagkatapos ng kaniyang panunungkulan. Isang malaking pagbabago ito sa panahon ng panunungkulan noon ng Panglo na apat na tan at maaaring kumandidatong muli. (SMP) (ed VSA)

panst
Nagmula ang panst sa mga salitng Hokkien na pian-e-sit na anumang mabilis lutuin ang ibig sabihin. Ngunit sa Filipinas, tumutukoy lmang ito sa minasang arinat itlog, pinatuy, inirolyong manipis, at sak hinimay na tila mga mahahabng hibla. Kapamilya nit ang noodle sa Ingles, ramen sa Niponggo, at ispagheti sa Italyano. Maraming uri pansit na Filipino: may gawa sa minasang itlog, ang panst kantn; minasang galapong ng bigas, ang panst bhon; minasang munggo, ang panst stanghn; minasang arina, ang panst mswa; minasang trigo, ang panst mki. Malimit din itong iginigisa, panst gisdo, na may kasmang gulay at pampalasang kintsay. Mula sa naturang uri ay lumitaw ang mga imbensiyong lutuin sa Filipinas. Pinakamatanda ang masabaw na panst mmi, na sinasabing inilalak noon sa mga kalye ng siyudad at meryenda ng mga trabahador. Matatab ang hibla ng panst lmi. Masabaw na sotanghon ang panst langlng sa parti nina Isagani. Modernong imbensiyon ang panst malabn, ipinangalan sa pinagmulan nitng bayan noon ng Malabon, na binubuo ng mapuputing panst na galapong at nahihiyasan ng talaba, pusit, tahong at tulya, at hipon o sugpo. Sa mga pook na malay sa dagat, mas paborito ang panst luglg na may salsa ng dinikdik na ulo ng hipon at karne at mga sahog na ginisang bawang, pritong tokwa, nilagang itlog, dinurog na sitsaron, tinapa, at halabos na hipon. Sa Iloilo, ang la paz btsoy ay panst na may sabaw at nilahukan ng mga lamang-loob ng baboy. Ang panst mlo ay wanton na may hipon at hinimay na manok. SaLucban, ang panst habhb ay tinawag na gayon dahil orihinal na hinahabhab, katulad ng gawain ng baboy, sa platong dahon ng saging. Hindi maaaring walang panst sa birthday party ng tradisyonal na pamilyang Filipino. May banal na paniwalang sagisag ang mahabng hibla ng panst para sa mahabng bhay. Mabuhay ang panst! (YA)(ed VSA)

Simbahang Paoay
Kilala rin bilang Simbahan ng San Agustin, ang Simbahang Paoay (Simbhang Pway) ay matatagpuan sa Bayan ng Paoay, Ilocos Norte. Isa ito sa apat na simbahang baroque ng Filipinas na napabilang sa talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO noong 1993 dahil sa pambihirang estilong pang-arkitektura na halimbawa ng pag-aangkop ng Europeong Baroque sa Filipinas ng mga artesanong Tsino at Filipino. Itinay ang panulukang bato ng simbahan noong 1704 at ang pundasyon ng kampanaryo nito noong 1793. Nabuo ang simbahan noong 1894 sa pamumun ni Padre Antonio Estavillo at pormal na pinasinayaan noong Pebrero 1896. Yari ito sa batong korales, ladrilyo, kahoy, at mga dagta ng punongkahoy. Ang estilong baroque ay nilangkapan din ng impluwensiyang Gotiko at oryental gaya ng makikita sa patsada, gablete, at mga ukit sa pader nito. Ang simbahang ito ay may 24 na kontrapuwerteng nagsisilbi ring pananggalang sa lindol. Kay naman kinikilala rin ang Simbahang Paoay na Earthquake Baroque Church ng Filipinas. Ilang beses nang bahagyang nawasak ng lindol ang simbahannoong 1706, 1827, 1865, at 1885 ngunit nananatili itong nakatay hanggang sa kasalukuyan. Ang tatlong palapag na kampanaryo ng Simbahan ng Paoay ay sadyang inihiwalay sa estruktura ng simbahan upang hindi ito makapinsala sakaling bumagsak ito. Ayon sa kasaysayan, dating Bombay ang tawag sa Paoay dahil ipinapangalan noon ang nayon sa pinagmulan ng mga unang nanirahan dito na pinaniniwalaang mula sa Bombay, India. Ang orihinal na pamayanan ay nasa Callaguip (ngayon ay isang baryo na lamang ng Paoay). Dahil sa patuloy na salakay ng mga pirata at Moro, lumipat sa karatig na pook ang mga tao. Nagmagandang-loob ang mga unang nanirahan ng karatignayon ng Batac na makipisan na lamang sa kanila ngunit tinanggihan ito at sinabing Maka-paoay kamina ang ibig sabihin sa Iluko ay mamumuhay sila nang di-umaasa sa iba. Ikinasam ito ng loob ng mga taga-Batac at ginamit naman ang Paoay bilang pangalan ng bayan. (RVR) (ed GSZ)

papatan
Ang papit ay kulay berde at mapait na katas ng naimbak na damo sa bituka ng kambing. Ang papatan, sa gayon, ay lutuin sa kambing na hinahaluan ng papait. Ang pinakapopular ay ang kilawn (ang kinilw ng mga Ilokano). Ang sinnog na balt ng kambing at ang karne sa ilalim nit ay hinihiwa sa maliliit na piraso. Pagkatapos ay nilalamas ito sa papait. Ang sangkutsr ay may sabaw. Ang kambing ay kinakatay at tinatadtad ang lamn, lamang-loob, bag, at puso. Pagkatapos, iniluluto ito sa kumukulong papait, na may sangkap na suk, asin, luya, at paminta. Kasabihan sa Ilocos na pag nakahigop ka ng mainit na sabaw ng sangkutsar ay malilimot mo ang iyong biyenan. Ang sangkutsar ang higit na kilalng papatan sa labas ng Kailukuhan. Ang hindi mahilig sa kambing ay karnet bituka ng bka ang iniluluto sa papait. Siyanga pal, may kilawen ang mga Ilokano na walang papait. Inaalis ang balt at lamn lmang ng kambing ang tinatadtad. Pagkatapos, inilalamas ito sa utak ng hayop (Ang pagkain ng utak ay popular sa Hilagang Luzon.) at sinangkapan ng suk, toyo, asin, at kaunting asukal. Bilang arte, inihahanay sa ibabaw ang mga hiniwang atay. Ginagawa ring kilawen ang karne ng bka at kalabaw. (DRN)(ed VSA)

paputk
Bahagi ng mga pistat pagdiriwang, lalo na ng Bgong Tan, ang maingay na paputk. Isang tradisyon itong dal ng mga Tsino, bagaman ang paglikha ng ingay sa pamamagitan ng tambol, pakakak o torotot, at pagkalampag ng kasangkapan ay isang katutubong gawain noon kapag may eklipse. May paniwala ang mga ninunong Filipino na kinakain ang buwan o araw ng isang dambuhala at nagsasagawa sil ng ingay upang matkot ang dambuhala at mailuwa ang kinain. Ang paputk ay hindi laging kauri ng sumasabog na rebentadr. Maaari itong isang pailaw na tingting ng lsis o isang pinalilipad na kuwtis. Kilala ang bayan ng Bocaue, Bulacan bilang sentro ng bilihan ng paputk. Dito matatagpuan ang ibat ibang klase ng paputok mula sa pinakamaliit, pinakamalaki, pinakamaingay, pinakamahab, at pinakamarami ang pailaw; mula sa tumitilamsik na watusi hanggang sa malakas na bawang at sa nakabibinging sinturon ni hudas, superlolo, at saw. Dahil sa maraming pinsala, bawal ang malalakas na paputk sa Bgong Tan ngunit hindi mapigil ang industriya sa Bocaue at kahit ang pagpapaputok ng baril bunga ng pagyayabang at paglalasing. (IPC) (ed VSA)

paralman
Isang mahalagang kasangkapan sa paglalakbay-dagat ang paralman. Noong panahong walang kmpas, ito ang ginagamit ng mga magdaragat upang matututuhan ang wastong direksiyon sa paglalayag. Isang malaking imbensiyon ito mula sa pagtitiwala sa pagbsa ng mga simoy at mga bituin. Paano kung maunos? Paano kung natakpan ng ulap ang Tal sa Hilaga? Ayon sa isang matandang bokabularyo: PARALUMAN pp. aguja de marear. Ang paralman ay may tila karayom na nagtuturo ng patutunguhan. Sa tulang Magdaragat (1926) ni Jose Corazon de Jesus ay ginamit itong katumbas ng pag-asa ng dukha sa gitna unos sa bhay: May isang ilaw kang tila natatanaw, Paraluman waring naron sa daungan, Yaoy munting parol ng kapwa mo lunday Kung hipan ng hangiy lumubog-lumitaw. Nakasaad din sa naturang bokabularyo na ang may hawak na paralman ay tiyak na hindi maliligaw. Ang kabuluhang ito ang batayan ng makabagong gamit sa salitng ito sa pagtula upang ipantukoy sa isang musa o reyna ng kagandahan. Para sa makata, ang kaniyang musa ay isang patnubay sa bhay, isang kariktang higit pang susundin niya kaysa Tal sa Hilaga. Ganito ang gamit ni Jose Corazon de Jesus sa Mayroon Pa Rin (1929) hinggil sa kaniyang minamahal: Kung akoy bulg na, sa tinig mo lmang Masusunda kita, mutyang paraluman, Sapagkat ang iyong gintong lalamunay May kaibang tinig sa lahat ng bagay. Ang tinig lmang ng irog niya ay tila paralman dahil masusundan niya kahit mablag siy. (EGN) (ed VSA)

prang sbil
Prang sbil ang tawag sa mga patulang salaysay ng mga Tausug ng arkipelago ng Sulu. Ang parang sabil din ay katumbas ng epikong-bayan sa wikang Filipino. Mula ito sa dalawang salitang Tausug: ang perang na nangangahulugang digmaan o kayy espada at sabil na nagmula sa sabilullah, ibig sabihin ay sa pamamaraan ni Allah. Kung kay masasabing ang kahulugan ng parang sabil ay lumaban gamit ang espada ayon sa kagustuhan ni Allah o kay pakikidigma ayon sa kagustuhan ni Allah. Ang parang sabil ay hindi gaanong hawig sa darangan ng Maranaw at epiko ng Magindanaw. Isang dahilan ang heograpiya: nasa arkipelago ng Sulu ang parang sabil ng Tausug samantalang nasa isang malawak na lupain ang mga Maranaw at Magindanaw. Kadalasan, ang parang sabil ay kinakanta tuwing gabi, lalo na kapag may kasayahan ang komunidad. Umaabot itong kantahin sa pit hanggang sampung gabi, depende sa bilis ng tagakanta. Hbang kinakanta ang parang sabil, sinasabayan ito ng gabbang, isang instrumentong gawa sa kawayan na kawangis ng xylophone. Isang litaw na tema ng parang sabil ay ang pakikipagdigma ng mga Tausug sa mga dayuhang mananakop, lalo na ang mga Espanyol at mga Amerikano. Sa Parang Sabil ni Abdulla at Putli Isara noong Panahon ng Espanyol, kinanta ni Indah Annura kung paanong ipinaghiganti ng mga kapuwa Tausug ang dangal ni Putli Isara na niyurakan ng isang sundalong Espanyol. Sa Kissa Parang Sabil ni Panglima Hassan, ibinahagi naman ang kadakilaan ng bayaning Tausug na si Panglima Hassan ang pagtatanggol nit sa Sulu na naging sanhi ng kaniyang kamatayan sa Bud Bagsak, isang bundok sa Sulu. Sa mga parang sabil ng Tausug, ipinapakita nit ang ilang sentral na kamalayan ng Tausug, gaya ng maratabat (karangalan) at sipug (kahihiyan). (SJ) (ed VSA)

Parin
Tinatawag na Parin ang lugar sa may baybayin ng Ilog Pasig na naging tirahan ng mga manggagawa at mangangalakal na Tsino sa pahintulot ni Gobernador-Heneral Gonzalo Ronquillo. Sa isang lumang bokabularyo, nakasaad na ang parian ay isang plaza o buks na pook na ginagamit para sa pagbili at pagbibili ng paninda. Itinalaga ang nasabing lugar para sa mga Tsino dahil sa pangamba ng mga Espanyol na ang dumaraming mga Tsino na namamalagi sa Maynila ay mag-aklas laban sa kanila kasama ang mga Filipino. Itinay ang unang Parian noong 1581 at matapos ng dalawang tan ay inilipat ito sa dating Jardin Botanico (ngayoy Mehan Garden). Binubuo ito ng siyam na bloke ng mga tinadahan sa may silangang bukana ng Intramuros at hilagang bahagi ng Pasig. Palaging may kanyon mula sa Intramuros na nakatutok sa nasabing lugar bilang paniniguro at paghahanda ng mga Espanyol sakali mang mag-aklas ang mga Tsino. Lahat ng mga Tsino na nais magtinda ng kanilang produkto sa Intramuros ay kailangang dumaan sa Puerta del Parian. Ang Parian ang naging pangunahing merkado ng mga Tsino. Daan-daang mga negosyo ang nakatay dito na nagbebenta ng ibat ibang produkto gaya ng telang seda, gamot at pagkain, at serbisiyo tulad ng pagsasatre, pagaaalahas at pagpipinta. Hindi naglaon, ang Parian ang naging pangunahing pinagmumulan ng mga produkto na inaangkat ng mga mangangalakal na Espanyol na kalahok sa Kalakalang Galeon at dinadala sa Acapulco, Mexico. Ang unang Parian ay itinay noong 1581 o 1583. Ilang ulit din itong nasunognoong 1588, 1597, 1603, 1629, 1639, at 1642. Ang hulng pagkasunog ng Parian ay naganap noong 1869. Pagkatapos nit ay pinahintulutan na ang mga Tsino na manirahan sa mga pook kagaya ng Binondo, Santa Cruz, at San Nicolas. (MBL) (ed GSZ)

Ang pinto ng Parian sa Intramuros Mula sa Philippine Picture Post Cards 1900-1920 (1994)

Prkeng Pandgat ng Tangrb ng Tubbatha


Ang Prkeng Pandgat ng Tangrb ng Tubbatha ay napabilang sa Talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO noong 1993. Kinikilala ang parke bilang isang napakahusay na halimbawa ng isang napakalinis na tangrib na may kagila-gilalas na 100-metrong nakatindig na bakod, malawak na lawa at dalawang pulo ng tangrib. Matatagpuan ito sa kalagitnaan ng Dagat Sulu sa munisipalidad ng Cagayancillo at sa Timogsilangang bahagi ng Lungsod Puerto Princesa sa Palawan. Kasma ang Hilaga at Timog na Tangrib, may 32,200 ektarya ang lawak ng parke. Isang natatanging halimbawa ito ng kulumpon ng tangrib na may napakaraming species pandagat. Mayroon itong mahigit 300 uri ng tangrib na kumakatawan sa mahigit 90% ng ibat ibang uri ng tangrib sa Filipinas. Nagsisilbi rin itong santuwaryo ng mahigit sa 500 species ng isda at lamng-dagat. Ang Hilagang Pulong Munti ay pinamumugaran ng mga nanganganib nang species ng ibon at pinangingitlugan ng mga pagong. Mahalaga ang ecosystem ng Parkeng Pandagat ng Tangrib ng Tubbataha hindi lmang para sa Filipinas kundi pati na rin sa buong mundo. Matatagpuan ito sa Coral Triangle na binibigyan ng espesyal na atensiyon ng mundo. Nagsisilbing lunsaran ang lugar ng mga pag-aaral tungkol sa pangangalaga ng ecosystem at biodiversity o saribuhay. Ang Parkeng Pandagat ng Tangrib ng Tubbataha ay itinatag noong 11 Agosto 1988 sa pamamagitan ng Proklamasyon Bilang 306 ni Pangulong Corazon Aquino. Sa bis naman ng Presidential Decree 705, napabilang ito sa mga pinangangalagaang lugar sa Filipinas. Kailangang kolektibong isagawa ang pangangalaga sa parkeng ito upang mapanatili ang kasalukuyang napakalinis na kalagayan nit para sa kapakinabangan ng mga susunod na salinlahi. (RVR) (ed GSZ)

parl
Ang parl ay salitng Espanyol mulang farl na isang ilawan. Sa Filipinas, tumutukoy ito sa isang uri ng palamuti, tradisyonal na hugis bituin ni David sa simbolong Hebrew, na sumasagisag sa malaking tal na tumanglaw sa kapanganakan ni Hesus. Ang bituin ng Betlehem ay gumabay din sa Tatlong Hari upang matagpuan ang sabsabang sinilangan ni Hesus. Bahagi ito ng tradisyon ng Pasko. Isinasabit ang parl sa mga bintana ng bahay at sa mga poste sa kalsada bilang pagpapaalala sa nalalapit na pagdiriwang ng Pasko. Ang tradisyonal na parl ay yari sa patpat ng kawayan at binalutan ng makulay na papel dehapn. Nilalagyan ito ng ilaw sa loob at ng mga buntot sa dulo ng mga tulis ng bituin. Nitng kamakailan, iniuso sa Pampanga ang mga higanteng parl na may de-koryenteng ilaw, metal ang tadyang, at kaps o salamin ang pamblot. Ang limang sinag ng bituin ay naging sapin-saping talulot ng bulaklak, bukod sa pangyayaring may gumagawa na ng ibat ibang hugis at simbolo ng Pasko. Sa Lungsod San Fernando, Pampanga ay may taunangGiant Lantern Festival at bumibida ang mga higanteng parol na may taas na 15 metro at ginagamitan ng hindi hihigit sa 16,000 na bombilya. (IPC) (ed VSA)

parla
Toreng gabay ang parla at may ilaw na sinisindihan upang pumatnubay sa mga magdaragat lalo na sa gabi. Mula ito sa sa salitang Espanyol na farola. Sinasabing itinay at pinailaw ang kauna-unahang parla sa Filipinas noong 1846 sa hilagang bahagi ng Ilog Pasig pagkapasok sa Maynila, samantalang ang pinakamatandat ginagamit pang parla ay nasa Bagacay Point sa Liloan, Cebu, na unang nagliwanag noong 1874. Nang wala pang mga parla, sinasabing may mga giya na pinapuwesto sa mga simboryo o sa tuktok ng mga punongkahoy upang maging gabay para sa mga magdaragat. Ngunit noong siglo 19, naipakilla ang parla dahil na rin sa pag-unlad ng komersiyo at pag-usbong ng kalakalang galeon. Madalas na gawa sa ladrilyo o bato, hugis poligono o silindriko ang disenyo ng mga ito na mayroong de-koryente o kemikal na mulaan ng liwanag na ligd ng salamin. Noong panahon ng Amerikano, sinimulan ang pagpapaayos sa ilang parla upang makasabay ito sa kontemporaneong teknolohiya. Ilan sa kilal at lumang parla sa bansa ang nsa Isla ng Capul sa Samar, ang nsa Cape Engao sa Corregidor, ang nsa Cape Bojeador sa Ilocos Norte, at ang nsa Isla Jintotola sa Masbate. (LJS) (ed VSA)

Parola sa Camiguin

Parlang Kbong Bojeador


Matatagpuan ang Parlang Kbong Bojeador (bohadr) o Cape Bojeador Lighthouse sa burl na Vigia de Nagparitan sa Burgos, Ilocos Norte at nakabantay sa Tangos ng Bojeador at Dagat Timog-Tsina (Dagat Kanlurang Filipinas). Sa taas na 65 talampakan (20 metro), ang parola ang isa sa pinakamataas sa buong bansa. Idinisenyo ang parla ni Magin Pers y Pers noong 1887 at tinapos ni Guillermo Brockman. Pinailaw ito sa unang pagkakatan noong 1892 at gumagana pa rin hanggang sa kasalukuyan. Sa loob ng mahigit isang siglo, nagsisilbi itong gabay sa mga sasakyang-dagat na papunta sa mga kalapit na pantalan ng Salomague sa Ilocos Sur (87 kilometro ang lay mula sa parola) at Currimao sa Ilocos Norte (60 km). Sa kasalukuyan, ang parola ang hudyat sa mga internasyonal na barkong pumapasok sa karagatang Filipino upang mag-ingat sa mabatong baybayin ng Bojeador. Nagsisilbi din itong himpilan para sa mga sasakyang-dagat na patungo sa Karagatang Pasipiko at sa Babuyan Channel. Yari sa tisa at hugis-oktagono ang tore ng parola at may putong na tansong kupola. Bilang isang tanyag na pook panturista, nakabuks sa publiko at ginawang museo ang isang bahagi ng parola. Ipinahayag ang Parla ng Kbong Bojeador bilang Pambansang Palatandaang Makasaysayan (National Historical Landmark) noong 2004 at bilang Pambansang Yamang Pangkultura (National Cultural Treasure) noong 2005. (PKJ) (ed VSA)

pasalbong
Isang matandang kaugalian ang pag-uuwi ng pasalbong kapag bumalik mula sa isang paglalakbay o pangingibang-bayan. Ang pasalbong ay anumang bagaypagkain, damit, kagamitan, sobenir, at katuladmula sa pinuntahan at inilaang ibigay sa sasalbong o mga inaasahang daratnang kamag-anak o kaibigan. Ngunit naisiste ni Pambansang Alagad ng Sining Virgilio S. Almario (1995), hindi kaugalian kundi batas ang pasalbong. Mahirap umuwi nang walang dal kahit kendi sa pamangkin. Maliban kung tunay kang kuripot. Pinansin nga ni Almario si pasaherong Filipino na madalng makilla dahil sangkaterba ang hand carried pagsakay ng eroplano. May backpack na, may mga nakasakbat pa sa dibdib, at tatlong maleta ang bitbit. Kung hindi padal ay pasalbong ang mga iyon. May batas din sa pantay-pantay na pasalbong. Para walang inggitan. Para walang lumitaw na paborito. Bagaman isang magandang sining ang paunang pagpapabalita na isang sorpresa ang dal-dal. May ipinababalot pa sa magandang pakete ang kahit munting laruan para sa bunso o mumurahing panyo para sa lola upang maipagmalaki na totoong hindi niya nakalimutan at totoong pinag-isipan ang ipinasalbong. Ang kuwentong The Mats ni Pambansang Alagad ng Sining Francisco Arcellana ay hinggil sa pananabik ng pamilya sa pasalbong na iuuwi ng ama mula sa lalawigan. Ginawa kasing tungkulin ng ama sa kuwento na mag-uwi ng anumang bagay na katangi-tangi mula sa pook na kaniyang binibisita. Sa gayong paraan, ang pag-uuwi ng pasalbong ay isang edukasyon sa mga anak hinggil sa mga bagay na hindi nil nakikita sa lungsod. Ito ang sikolohiya ngayon sa mga tindahan ng pasalbong sa mga airport at estasyon ng bus. May nakatanghal na mga kakanin, tinapay, likhang-kamay, at sari-saring tinda na dagliang madadampot ng sinumang gipit sa oras at nakalimot bumili ng pasalbong. (EGN) (ed VSA)

pasikng
Ang pasiking ay tradisyonal na habing basket na may dalawang tali ((malimit na piraso ng yantok) na maaaring isuot sa magkabilng balikat upang dalhin sa likod ang naturang sisidlan. Kinikilla itong gawa ng mga taga-Hilagang Luzon, partikular na ang mga pangkating Ifugaw, Buklalot, Kalanguya, at Bago. Isang pang-araw-araw na pangangailangan ang pasikng sapagkat ginagamit ito sa paghakot ng aning palay. May ibat ibang laki ang mga pasiking, depende sa gamit at bumubuhat. Kadalasang ginagamit ang pasikng ng kalalakihan sapagkat sinusunong ng mga babae ang kanilang dalahin. May panahong naging popular itong kapalit ng backpack ng mga estudyante sa Lungsod Baguio at ginaya hanggang sa Kamaynilaan. (LJS) (ed VSA)

pasiym
Isa sa mga nakaugaliang ritwal sa patay ng mga Kristiyanong Filipino, lalo na ng mga Katoliko, ang pasiym. Ito ay ang paghahandog ng siyam na araw ng panalangin at nobena para sa kaluluwa ng yumao simula sa araw ng kaniyang pagkakalibing. Dito, sama-samang nagdarasal ang mga kamag-anak, kaibigan, at kakilala ng namatay para sa payapa at tahimik na pagtawid ng espiritu nito sa kabilang-buhay. Natatapos sa isang salusalo kasama ng mga kamag-anak, kaibigan, at kakilala ng namatay ang huling gabi ng pasiyam. Ginagawa ito dahil may paniniwala ang mga Katolikong Filipino na sa ikasiyam na araw pa lamang nakatatawid patungo sa kabilng mundo ang kaluluwa ng yumaong kaanak. Sa Filipinas, karaniwang hindi nagwawakas sa pasiyam bagkus ay tumatagal pa ng isang buong tan ang yugto ng pagluluksa ng mga naiwang kapamilya. Sa panahong ito, ang pamilya ng yumao ay hindi nagdaraos ng anumang personal, pampamilya, at pangkomunidad na pagdiriwang tulad ng kasal, binyag, kaarawan, at iba pa. Kadalasan din ay naglulunsad ng isa pang araw ng paggunita at pagdarasal para sa kaluluwa ng namatay 40 araw matapos ang kaniyang kamatayan, at gayundin sa unang anibersaryo ng pagkawala nito. Sa panahong ito pa lamang makapagbababng-luksa ang mga kamag-anak ng pumanaw. Sa literal na pagpapakahulugan, ang pasiyam o pagsisiyam ay pagsasagawa (ng isang bagay) sa loob ng siyam na araw. (BVN) (ed GSZ)

Pask
Ang Pask (mula sa Espanyol na pascua) ay isang mahalagang pagdiriwang ng kapanganakan ni Hesukristo tuwing ika-25 ng Disyembre. Pagmamahalan at pagbibigayan ang dalawa sa mahahalagang mensahe ng kapaskuhan sa Filipinas. Tinatawag din itong pista ng mga bat dahil tampok ang pagbibigay ng aginldo (aguinaldo) sa mga musmos, lalo na sa kamag-anak at inaanak. Sinasabing pinamahab at pinakamakulay ang Paskng Filipino. Nagsisimula ito tuwing ika-16 ng Disyembre at nagtatapos sa unang Linggo ng Enero sa pinagdiriwang ng pagdalaw ng Tatlong Hari kay Hesus sa sabsaban. Ang hudyat ng pagsisimula ng kapaskuhan ay ang siyam na araw na Simbng Gab (o Misa de Gallo). Bukod sa panatang pagsisimba, kinagigiliwan ng mga deboto ang pagkain ng bibingk at pto bumbng at paghigop ng salabt. Nakapahiyas din kahit sa mga dampa ang isang parl at nagdaragdag ng beln (imaheng nagtatanghal sa tagpo ng pagsilang ni Hesus sa isang sabsaban sa Bethlehem) sa mga altar. Sapagkat pamana ng kolonyalismong Espanyol ang Kristiyanismo, nagmula sa mga Espanyol ang tradisyon ng parol, belen, aginaldo, at Misa de Gallo. Ngunit nadagdagan na ito ng konsepto ng Santa Claus at dekorasyong Christmas tree mula sa mga Amerikano. Gayunman, ang masaganang paghahand ay maituturing na mula sa pasalmat, dahil nagkatan na ang pagdiriwang ng Pasko ay katapt ng panahon ng anihan sa Filipinas. (IPC) (ed VSA)

pasm
Ang pasm ay isang uri ng karamdaman na nakaugat sa pagkawala ng balanse ng init at lamig ng katawan. Ang salitang pasma ay Espanyol ngunit sa katutubong konsepto ng mga Filipino, ito ay sakit na hindi pa nalalapatan ng siyentipikong paliwanag hanggang sa kasalukuyan. Ayon sa matatanda, ang biglaang paglalantad ng pagd o kayy nainitang katawan sa malamig, tulad ng tubig at hangin, ay nakapagdudulot ng pasma. Sa gayong mga pagkakatan daw kasi ay nagugulat ang kalamnan ng katawan na nagdudulot ng paninikip o kayy pag-urong ng mga ugat. Karaniwan umanong palatandaan ng pasma ang labis-labis na pagpapawis ng mga palad at talampakan, di-mapigilang panginginig ng mga kamay at paa, pamamanhid ng mga pasmadong bahagi ng katawan, at paninigas o pamamaga ng mga ugat. May mga panganib sa kalusugan ding iniuugnay sa pasma tulad ng malubhang lagnat at sipon na tumutuloy sa pagpalya o hindi maayos na paggana ng baga at utak. May mga ulat din tungkol sa pasmang dumeretso sa pagkasira ng ugat na nagdulot ng pagkabulag. Ang mga ito ang dahilan kung bakit nakaugalian ng mga Filipino na imungkahing magpahinga muna bago maligo, maghilamos, o bago pumasok sa isang airconditioned na silid lalo na kung galing ang isang tao sa nakapapagod o kayy mainit na gawain tulad ng pagtatrabaho sa bukid, mahabng paglalakbay, pag-eehersisyo, pagpaplantsa, pagluluto, at iba pa. Kung susuriin, malaki ang pagkakahawig nito sa paniniwala ng mga Tsino sa konsepto ng qi o ang mismong enerhiyang bumubuhay sa katawan. Anila, ang pagpapanatili ng qi (maaaring sabihing pagpapanatili ng buhay) ay nakasandig sa pagiging balanse ng yang o init at yin o lamig sa katawan ng tao. (BVN) (ed GSZ)

Psong Trad
Ang Psong Trad ay isang makitid na lagusan sa Bundok Tirad na bahagi naman ng kabundukan ng bayan ng Concepcion (Gregorio del Pilar ngayon), Ilocos Sur sa may kanlurang bahagi ng Cordillera. May taas itong 1300 metro na natatakpan ng mga ulap tuwing maulan. Dahil sa tarik nito, hindi makikita ng sinumang paakyat ng paso ang mga nakatuntong dito. Dahil sa estratehiko nitong posisyon, pinili ni Heneral Gregorio del Pilar ang nasabing lugar upang harangin at gulatin ang pangkat ng Amerikanong nais hulihin si Pangulong Emilio Aguinaldo na tumatakas nang pahilaga. Inutusan niya ang kaniyang 59 piling kawal na maghukay sa tatlong level ng paso. Dito, maaari nilang barilin at tapunan ng bato ang mga paakyat na Amerikano. Noong 2 Disyembre 1899, ginulat nina del Pilar ang 500 sundalong Amerikano na pinamumunuan ni Major Peyton C. March. Nahirapan ang mga Amerikano na masupil sina del Pilar dahil sa kasikipan at katarikan ng nasabing paso. Sa kasamaang-palad, nalaman ng mga Amerikano, sa tulong ng isang lalaking nangangalang Januario Galut, ang tanging daan papunta sa itaas ng Pasong Tirad sa mismong likuran nina del Pilar. Sumalakay ang puwersang Amerikano sa pamamagitan ng daang ito. Pagkatapos ng ilang oras na pagsalakay ay dalawa na lamang ang natira sa puwersa ng mga Filipino at kasama si del Pilar sa mga nasawi. Matapos ang labanan, nakuha ang talaarawan ni del Pilar. Narito ang isang bahagi nito: Ibinigay sa akin ni Heneral ang lahat ng tauhan na maaring ilaan sa akin at inutusan niya ako na ipagtanggol ang paso. Nauunawaan ko kung gaano kabigat ang ipinagagawa sa akin, pero pakiramdam ko, ito ang pinakamaluwalhating sandali ng aking buhay. Wala nang sakripisyo ang hihigit pa sa gagawin ko para sa aking mahal na bayan. (MBL) (ed GSZ)

Labanang Tirad Pass ni E. Cruz

pastlyas
Ang pastlyas ay matamis na pamana ng kolonyalismong Espanyol. Lumaki sa pamilyang mestiso si Carmen Guerrero Nakpil at matimyas na bahagi ng kaniyang gunita ng Pasko ang nagtutumayog na mga castillo (mistulang monumento ng mga minatamis), pastillas na binalot sa napapalamutihang papel de-hapon, bagong tlop na tamales at lahat ng mga paraan ng pagkekendi at bon-bons. Itinanim nang sapilitan ang mga ito sa ating isip. Sa Filipinas, ang pastlyas (mula sa Espanyol na pastilla+s) ay kending gawa sa gatas. May matigas at may malambot na uri. Pinakapopular ngayon ang uri ng malambot na pastlyas, na tinatawag ding pastlyas de-ltse, na gawa sa gatas na kalabaw sa bayan ng San Miguel de Mayumo, Bulacan. Bago ang lahat, tinawag na maymo ang bayan, na nangangahulugan ng matamis sa Pampanggo, dahil bantog ito noon sa mga minatamis na bungangkahoy at sa pastilyas. Isang sining sa San Miguel de Mayumo ang nakagarapong minatamis na santol, dayap, suha, o kundol na may inukit na bulaklak, pangalan ng may-ari o pagbati sa pinaghahandugan. Bordado ang tawag sa ganitong minatamis dahil tila ibinorda ang bulaklak at mga titik sa piraso ng prutas. Malimit na nakahanay ang mga garapon ng bordadong prutas sa estante ng platera at inilalabas lmang kung pista. Isa ring sining sa bayan ang palamuting pamblot ng pastlyas na may buntot na nagtatanghal ng ginupit na disenyo ng tanawin, pangalan, o pagbati. Inihahanay ang mga pastilyas sa isang prutera sa gitna ng mesa at nagiging pang-akit ang mga nakalaylay na buntot na hitik sa ibat ibang disenyo. (YA)(ed VSA)

pasyn
Ang pasyn (pasion) ay tulang pasalaysay ng buhay, kamatayan, at mulingpagkabuhay ni Hesukristo. Sa kabuuan, ang pasyon bilang isang likhang pampanitikan ay pangunahing nagtatampok sa salaysay ng paghihirap ni Hesus. Bilang isang tula, ang anyo ng saknong ng pasyon ay binubuo ng limang taludtod, katulad ng quintilla ng mga Espanyol, ngunit may isahang tugma at bawat taludtod ay may sukat na wawaluhin. Nakabatay sa pasyon ang dulang senkul na itinatanghal din kung Mahal na Araw. Itinuturing na unang patulang pasyon sa Filipinas ang Mahal na Passion ni Jesukristong Panginoon Natin na Tola (1703) Gaspar Aquino de Belen, isang makatang taga-Rosario, Batangas na naglingkod sa imprenta ng mga Heswita. Inilathala ito karugtong ng salin niya sa Recomendacion del alma, isang manwal hinggil sa paghahabilin ng kaluluwa ng naghihingalo. Ito ang dahilan kung bakit maikli ang pasyon ni Aquino de Belen at sumasaklaw lmang sa hulng yugto ng sakripisyo ni Kristo sa Kalbaryo. Ang naging popular at mahabng pasyon ay ang Casaysayan nang Pasiong Dapat Ipag-alab nang Sinomang Babasa (1882) na kilala rin sa tawag na Pasyong Pilapil at Pasyong Henesis. Itinuring itong Bibliya ng mga Kristiyano sa panahong nakalimbag lamang ang Bibliya sa Latin at hindi ipinababasa sa mga katutubong binyagan. Inaawit ito tuwing Kuwaresma at kay naisasaulo noon ng marami. (CLS) (ed VSA)

patadyng
Ang patadyng ay isang uri ng katutubong sya o piraso ng damit pangibab ng babae. Karaniwang parihab ito at isinusuot na tila nakablot ang pang-ibabng bahagi ng katawan hanggang kalahati ng binti samantalang ibinubuhol ang pang-itaas na mga dulong sulok sa baywang. May saliksik si Norberto Romualdez (1925) na mula ito sa sinaunang patadlg sa Kabisayaan gaya ng mahihiwatigan sa salitng-ugat nitng tadlog na nangangahulugang tuwid. Tila tinabas ito nang patuwid kapag suot ng babae. Isang ordinaryong pang-araw-araw na sya ito ng mga babae noon at may pang-itaas na maluwag na kamsa. Ang patadyng ay may pababago sa kulay at disenyo at padron. Gaya noong mga tang 1920 na nausong terno ang kamsa na nilagyan ng mga borda sa dibdib at manggas at ginamitan ng mamahaling tela. Naging katerno ng naturang kamsa ang mahabt nakasayad sa sahig na sya. Gayunman, may mga nagsuot ng kamsa na patadyng ang katerno upang higit na magaang kumilos. (EGN) (ed VSA)

pawkan
Pawkan ang tawag sa mga pagong na matatagpuan sa dagat. Makikita ang mga ito sa mga maiinit at malalamig na karagatan. Sa Filipinas, limang uri ng pawkan ang maituturing na nanganganib, gaya ng Chelonia mydas, Dermochelys coriacea, Eretmochelys imbricate, Lepidochelys olivacea, at Caretta caretta. Makikilla ang pawkan sa pamamagitan ng malaking talukab, na maaaring kulay berdeng oliba, dilaw, maberdeng kayumanggi, o itim. Malaki ang itaas ng talukap ng mat ng isang pawkan. May pangkaraniwang bibig at panga ito na ginagamit sa pagkain. Nagbabago ang temperatura ng katawan ng isang pawikan ayon sa kaligiran. May isang pares lamang ito ng bag at kailangang huminga bawat minuto kapag lumalangoy. May napakalakas na palikpik ang pawkan na ginagamit sa paglalakbay ngunit wala itong kakayahang paurungin ang katawan para itago ang ulo at paa sa loob ng talukab. Kadalasang makikita ang pawikan sa mababaw na baybay, sa bunganga ng ilog, at maging sa look. May mangilan-ngilan rin naman sa mga ito na nakikipagsapalaran sa karagatan. Halimbawa nit ay ang Chelonia mydas na maaaring maglakbay ng 1,300 milya sa buong Atlantiko samantalang ang Dermochelys coriacea naman ay kyang umabot sa layng 3,000 milya. May kani-kaniyang paraan ng pagtulog, pagkain, pag-aasawa, at paglangoy ang bawat uri ng pawkan sa dagat. Bumabalik ito makalipas ang 25-30 tan kung saan ito ipinanganak para mangitlog. Ginugugol ng lalaking pawikan ang buong buhay nit sa karagatan samantalang bumabalik naman ang babaeng pawikan sa baybayin para mangitlog. Ang mga itlog na nsa buhangin ay napipisa sa loob ng 40-60 araw. Dahil sa mabilis na pagkaubos, may ipinatupad na mga batas sa Filipinas na nagbabawal ng pangangalakal, panghuhli, at pangongolekta ng pawikan. (MA) (ed VSA)

payy
Payy ang tawag ng mga Ifugaw sa ipinagmamalaki nilang rice terraces: mga hagdan-hagdang taniman ng palay na inukit sa gilid ng mga bundok. Bagamat walang tiyak na siyentipikong batayan, may mga nagpapanukala na 2,000 tan na ang edad ng mga payyo. May mga nagsasabi rin na kung pagdudugtong-dugtungin ay liligid ang mga ito sa kalahati ng mundo. Sa anot anuman, kamangha-mangha ang pag-ukit at pagkakabit sa mga gilid ng bundok at pati na rin ang sistema ng irigasyon na nilikha ng mga sinaunang Ifugaw. Dahil dito ay kinikilala ang mga payyo bilang palatandaan ng henyong Ifugaw sa inhenyeriya. Ang mga payyo ng Ifugaw ay nakatala sa World Heritage List ng UNESCO. Ang mga payyo sa Banaue ang pinakatanyag sapagkat ang mga ito ang karaniwang nakikita ng mga turistang bumibisita sa Ifugao o kinukunan ng retrato ng mga potograpo at nalalathala sa ibat ibang publikasyon. Gayunman, marami pang kamangha-manghang payyo na matatagpuan sa mga bayan ng Mayoyao, Hungduan, at Kiangan. Sama-sama, ang mga payyo ng Ifugaw ay itinuturing ng pamahalaan bilang Pambansang Kayamanang Kultural ng Filipinas. Isang buong kulturang umiinog sa palay ang ikinatatangi ng lipunang Ifugaw. Ang ang pinakamahalaga nilang mga baki (ritwal) ay may kinalaman sa pagtatanim, pag-aalaga, at pag-ani ng palay. Sa kaligirang ito ay makikita kung gaano kahalaga ang kanilang mga payyo. Gayunman, sa kasalukuyan ay peligroso ang lagay ng mga ito. Marami ang sinira ng mga kalamidad na tulad ng bagyo at lindol, at marami ang unti-unting gumuguho dahil sa kapabayaan. Malaking problema ang kawalan ng sapat na pondo sa pag-aalaga ng mga payyo, ngunti malaki ring problema ang bagong henerasyon ng mga Ifugaw na walang sapat na interes sa pagpapatuloy ng mga tradisyonal na kaugaliang kaugnay ng pangangalaga sa mga payyo. Dahil sa masaklap nitong kalagayan, noong 2001 ay nalagay sa List of World Heritage in Danger ang mga payyo. (DLT) (ed GSZ)

pensiyondo
Ang pensiyondo ay mula sa salitng Espanyol na pensionado, na nangangahulugang tao na nakatanggap ng libreng pag-aaral. Ito ay programa ng pamahalaang Amerikano para sa libreng pagpapaaral ng mga kabataang Filipino bilang bahagi ng kampanyang build character o paghubog ng karakter ng mga Filipino upang ihanda ang mga ito sa pamamahala sa sarili. Sinimulan ang programa noong 1903 sa mungkahi ni W. A. Sutherland, isa sa mga kalihim ni Gobernador Heneral William Howard Taft. Ang mga napilng iskolar o pensiyondo ay ipinadadal sa mga unibersidad ng Estados Unidos. Nilayon ng programa na mapabuti ang relasyon ng dalawang bansa, ngunit ang totoo ay nilayon ding maindoktrinahan ang mga pensiyondo sa buhayAmerika. Nang simulan ang pagpapadal ng mga pensiyondo sa Amerika, binigyan ni Taft ng priyoridad ang mga estudyanteng bukod sa matalino ay kabilang sa mahusay at tinitingalang pamilyang Filipino. Pinatira sil sa mga pamilyang Amerikano sa ibat ibang bahagi ng bansa, at pag-uwi ay binigyan ng mga posisyon sa gobyerno. Nagkaroon ng mga pagbabago sa mga patakaran sa pagpilnang unay mga tapos ng hayskul ang maaaring lumahok sa programa; sa kalaunan, mga undergraduate at nagtapos na ng kolehiyo ang pinipil at may karanasan na sa kanilang larangan, na kadalasan ay sa serbisyo sa gobyerno. Noong 1938, ang mga pensiyondong ipinadal sa Amerika ay kinabilangan ng matataas na pinuno ng gobyerno. Binuo ng mga pensiyondo ang Philippine-Columbian Association. Kabilang sa mga kilalng pensiyondo sina Jorge Bacobo, Antonio de las Alas, Camilo Osias, Francisco Delgado, at Conrado Benitez, na lumikha ng pangalan sa edukasyon sa Filipinas. (AEB) (ed VSA)

People Power
Naging pandaigdigang pangalan ang People Power (Ppol Pwer) para sa mapayapang pag-agaw ng kapangyarihan ng pamahalaan at mula sa halimbawa ng tinatawag na Pag-aalsang EDSA noong 1986. Ang buong pangyayari ay isang malawakang pagkilos sa mga paraang hindi gumagamit ng dahas at humantong sa pagpapatalsik kay Pangulong Ferdinand E. Marcos at pagbabalik ng mga demokratikong institusyong pampolitika. Nagsimula ang organisadong pagkilos laban sa diktadurang Marcos noong 1983 at paslangin si Benigno Ninoy Aquino Jr., pangunahing lider ng Oposisyon, nang umuwi ito mulang destiyero sa Estados Unidos. Nagkaroon ng mga ralit demostrasyon at tinawag itong Dilaw na Rebolusyon dahil nagsuot ng damit na kulay dilaw at nagsasabit ng dilaw na laso at nagsasabog ng dilaw na kompeti ang mga nagpoprotesta. Dahil sa lumaganap na protesta at pagbagsak ng ekonomiya ay napilitang tumawag ng madaliang halalan o Snap Elections si Marcos. Inilaban ng Oposisyon kay Marcos ang biyuda ni Ninoy Aquino na si Corazon Cory Aquino. Magulo at nagkaroon ng malaganap na dayaan ang eleksiyon ng 7 Pebrero 1986. Muling tumindi ang mga protesta sa loob at labas ng bansa. Isang pangkat ng kabataang militar, ang Reform the Armed Forces Movement (RAM), ang nagplano ng kudeta. Itinuloy ito noong Pebrero 22 kasama sina Juan Ponce Enrile at Hen. Fidel A. Ramos na nagbitiw sa kanilang mga tungkulin sa pamahalaang Marcos. Tinangkilik ng mga Corista at ng Simbahang Katoliko sa pangunguna ni Jaime Cardinal Sin ang kudeta. Dumagsa ang nakikisimpatiyang libo-libong tao sa kahabaan ng EDSA (Epifanio de los Santos Avenue) at hinarap ang mga tangket sundalong ipinadal ni Marcos para sugpuin ang rebelyon. Nagmistulang malaking pista ang lahat at sinundan ng buong mundo. Noong umaga ng 25 Pebrero magkasunod nanumpa bilang Pangulo ng Filipinas si Cory sa Club Filipino sa Greenhills at si Marcos sa Malacaang. Ngunit dinagtagal, napilitang tumakas sakay ng helikopter ang pamilya Marcos dahil sa bantang pagsalakay sa Malacaang ng mga rebelde. Ang People Power ay Filipinas ay sinasabing naging modelo ng ibang mapayapang himagsikan sa Silangang Europa at ibang pook. (VSA)

Ppe and Pilr


Aklat sa panimulang pagbsa ang Ppe and Pilr na ginamit ng mga magaaral sa unang baitang noong dekada 40 at 50. Nakasulat ito sa Ingles ngunit Filipino ang awtor, di tulad ng mga naunang aklat sa Filipinas na sinulat ng mga Amerikano at nagpapakita ng buhay-Amerikano. Ang aklat ay tungkol sa mga batng sina Pepe at Pilar na kapuwa nsa unang baitang ng pag-aaral, sa kanilang song si Bantay, at sa pang-araw-araw na bhay ng karaniwang Filipino nang mga panahong iyon. Nagsisimula ang aklat sa I am Pepe. I am Pilar. Isang buong henerasyon ng mga Filipino ang nag-aral ng panimulang pagbsa gamit ang aklat na ito. (AEB) (ed VSA)

perokarl
Ang perokarl (mula sa Espanyol na ferrocaril) o daambakal sa Filipino ay linya ng riles na tinatahak ng tren, na siya namang serye ng mga kotse (railroad car) na sakay ang mga pasahero at/o mga kargamento at hinahatak ng lokomotibo. May ilang estasyong dinadaanan ang isang ruta o linya ng perokaril na hinihimpilan ng tren upang magsakay o magbab ng mga pasahero at kagamitan. Sa kasalukuyan, binubuo ang sistemang daambakal sa Filipinas ng mga perokaril ng Philippine National Railways sa Kamaynilaan at Bikol, at ang dalawang light rail o rapid transit system ng Kalakhang Maynila, ang Manila Light Rail Transit System (LRT-1 at MRT-2) at Manila Metro Rail Transit System (MRT-3). Inilatag ang unang daambakal sa Filipinas ng Ferrocaril de ManilaDagupan, na itinatag noong 1875 ng pamahalaang Espanyol. Noong 1892, binuksan ang linyang mula Tutuban sa Maynila tungong Dagupan sa Pangasinan; may hab itong 195 kilometro. Pagsapit ng pamahalaang Amerikano, pinangalanan ang kompanyang daambakal bilang Manila Railroad Company. Noong 1931, pinasinayaan ang rutang Bicol Express, at bago matapos ang dekada ay nabuo ang perokaril mula Dagupan hanggang Legaspi sa Albay. Winasak ng Ikawalang Digmaang Pandaigdig ang pampublikong transportasyon ng Filipinas, kabilang na ang mga daambakal; mula sa 1,140 kilometro ng ruta bago ang digmaan, 452 kilometro na lamang ang natira. Noong dekada 50, nagpalit ng pangalan ang kompanya bilang Philippine National Railways (PNR). Bago magtapos ang siglo, maraming bahagi ng daambakal ang napabayaan. Sa kasalukuyan, dalawang linya na lamang ng PNR ang tumatakbo, ang Commuter Express sa Kalakhang Maynila at ang Bicol Express mula Tutuban hanggang Naga sa Camarines Sur. Binuksan ang unang linya ng Manila Light Rail Transit System (LRT) sa publiko noong 1984. Inabot ng halos dalawang dekada bago buksan ang ikalawang linya noong 2003. Tinatahak ng LRT-1 (Yellow Line) ang rutang Baclaran-North Avenue, samantalang ang MRT-2 (Purple Line) ay Recto-Santolan. (PKJ) (ed VSA)
Mula sa Philippine Picture Post Cards 1900-1920 (1994)

PETA
Iaang organisasyon ang Philippine Educational Theater Association (PETA) ng mga alagad ng sining, guro, at manggagawang pangkultura na nagnanais baguhin at paunlarin ang lipunan gamit ang teatrong Filipino. Itinatag ni Cecile Guidote ang PETA noong Abril 1967. Sa tulong ni Teodoro Valencia, naging tanghalan nit ang isang bahagi ng guho ng Fort Santiago at tinawag na Dulaang Raha Sulayman, isang teatrong walang bubong at may entabladong nakapaikot sa mga manonood. Unang malaking pagtatanghal sa Dulaang Raha Sulayman ang Bayaning Huwad, salin ni Wilfredo Pascua Sanchez ng Straw Patriot ni Virginia Moreno. Mula noon, regular na nagtanghal ito ng mga dula, magkahalng salin ng mga bantog na dulang banyaga (Shakespeare, Brecht, Chekhov, Goldini) at mga likha ng mandudulang Filipino. Halimbawang matagumpay ang Larawan (1969) salin ng A Portrait of an Artist as a Filipino ni Nick Joaquin, Ang Paglilitis ni Mang Serapio (1970) ni Paul Dumol, Halimaw (1971) ni Isagani Cruz, Paraisong Parisukat (1974) ni Orlando Nadres, Juan Tamban (1979) ni Malou Jacob. Sa panahon ng Batas Militar, pinamunuan ito ni Lino Brocka at ipinagpatuloy ang pagbuo ng isang komunidad ng alagad ng dulaan na bukod sa nagtatanghal ay nagdaraos ng palihan at seminar sa ibat ibang pook, nagtatay ng ibang pangkat ng teatro, at nag-ambag ng mga talino sa radyo, telebisyon, at pelikula. Noong 16 Setyembre 2005, binuksan sa madla ang bago nitng tahanan, ang Theater Center sa Eymard Drive, Barangay Kristong Hari, Lungsod Quezon sa pamamagitan ng Palasyo ni Valentin ni Mario OHara. (EGN) (ed VSA)

Philippine Airlines
Ang Philippine Airlines (Filipn Eyrlayns) o PAL ang flag carrier o pangunahing eroplanong pampasahero ng bansa, bukod sa ang una at pinakamatandang airline sa buong Asia. Ang mga pusod ng mga operasyon nito ay nasa Ninoy Aquino International Airport sa Kalakhang Maynila at Mactan-Cebu International Airport sa Kalakhang Cebu. Noong 1941 itinatag ang PAL ng isang pangkat ng mga negosyante sa pamumun ni Andres Soriano. Sa tan ding iyon naganap ang kaunaunahang paglipad ng PAL gamit ang isang Beechcraft Model 18 NPC-54 mula Maynila patungong Baguio. Hindi malaon ay binili ito ng pamahalaan. Noong 1946, ang PAL ang unang airline sa Asia na tumawid ng Karagatang Pasipiko sa isang paglipad mula Maynila patungong Oakland, California (na may paghimpil sa Guam at Hawaii). Sinimulan ng PAL ang paglipad sa Europa sa sumunod na tan. Noong 1951, pinaupahan ng PAL ang isang eroplano nit sa Japan Airlines at naging simula ng pagkatatag ng pambansang tagapaglipad ng mga Hapones. Napabilang ang PAL sa panahon ng mga jetplane noong dekada sisenta. Nabili rin ito ng pribadong sektor mula sa pamahalaan, ngunit bumalik muli sa pamahalaan noong 1977 sa panahon ng diktadurang Marcos. Naging saksi ang mga sumunod na tan sa paglago ng PAL, at noong 1992, ibinenta ito ng administrasyong Aquino sa pribadong sektor. Noong 1995, nakuha ni Lucio Tan ang kontrol ng kompanya, at sinimulan niya ang isang programa ng malawakang modernisasyon na may hangaring gawing isa sa pinakadakilang tagapaglipad ng Asia ang PAL. Naudlot ito sa pagtama ng 1997 krisis pinansiyal sa Asia, at mula sa ambisyong umakyat sa tuktok, mabilis na bumulusok ang lakas ng PAL. Noong 1998, nagsara ang PAL at naging unang Asyanong airline na dumanas ng gayon. Hindi nagtagal, nagbukas muli ang PAL, at noong 2000 ay nagtal ng kita sa unang pagkakatan pagkatapos ng anim na tan. Sa kasalukuyan, ang Airphil Express (dting Air Philippines at PAL Express) ang nagsisilbing kapatid na kompanya ng PAL at sagot nit sa lakas ng karibal na Cebu Pacific Air sa mga ruta sa loob ng Filipinas. (PKJ) (ed VSA)

Philippine Deep
Ang tunay na pangalan ng Philippine Deep (Flipn Dip) ay Philippine Trench. Kung minsan, tinatawag din itong Mindanao Deep. Ang trench o trintsera ay isang paghahambing sa pahabng paghukay ng mga sundalo sa lupa bilang tanggulang militar. Sa heolohiya, ang trintsera ay tumutukoy sa mahab, makitid, at napakalalim na hiwa sa pusod ng karagatan. Ang Philippine Deep o Philippine Trench ay matatagpuan sa silangan ng Filipinas, umaabot sa 1,320 kilometro ang hab at 30 kilometro ang lapad, mula sa gitna ng isla ng Luzon patungo sa timog-silangan hanggang isla ng Maluku sa Indonesia. Ang pinakamalalim na pook nit ay ang Galathea Depth na may 10,540 metro (34,600 piye). Ito ang pinakamalalim na pook sa bansa at ikatlo ang lalim sa buong mundo. Ang Philippine Trench ay bunga ng pagbabangga ng mga platong tektoniko sa ilalim ng lupa. Katabing-katabi ng Philippine Trench sa hilaga ang tinatawag namang East Luzon Trench. (AMP) (ed VSA)

Philippine General Hospital


Ang Philippine General Hospital (PGH) ang pambansang pagamutan na pag-aari ng pamahalaan. Binuksan ang ospital noong 1 Setyembre 1910 upang maglingkod sa nakararaming mahihirap na nangangailangan ng abot-kyang serbisyong pangkalusugan. Pangunahing layunin ng PGH ang pagbibigay ng mahusay na kalingang pangkalusugan sa mamamayang Filipino, sanayin at paunlarin ang kakayahan ng mga propesyonal sa sektor ng kalusugan, manguna sa pananaliksik upang mas mapataas ang kalidad ng pagbibigay ng serbisyo, at makatulong sa pagbalangkas ng mga pambansang patakarang pangkalusgan. Nang pasinayaan ang PGH noong 1910, mayroon itong 330 kama para sa mga pasyente. Mula sa araw ng pagkakatatag nit, naging tuloy-tuloy ang pagpapaunlad sa mga pasilidad ng ospital at pinalawak pa ang mga gusali. Nagdagdag ang pamunuan nit ng dalawang pabelyon (1922), bagong gusaling imbakan (1925), mga silid-tistisan at isang bulwagan (1926), bagong pabelyon sa mga maysakit na tipus (1928), at Cancer Institute (1938). Bago sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, mayroong kabuuang 850 kama para sa mga pasyente. Pinalakas ang gawaing pananaliksik at pagsasanay sa PGH noong 1947 nang ginawa itong ospital na sanayan ng mga mag-aaral sa medisina at narsing ng Unibersidad ng Pilipinas. Sa kasalukuyan, sinasanay ng PGH ang halos 160 mag-aaral ng medisina sa UP at mahigit 80 interna tantan. Labinsiyam ang klinikal na departamento ng ospital na may kanikaniyang espesyalisasyon. (SMP) (ed VSA)

Philippine Normal University


Ang Philippine Normal University (PNU) ay pambansang sentro para sa edukasyong pangguro alinsunod sa bis ng Batas Republika 9647. Philippine Normal School (PNS) ang pangalan nit nang itatag noong 1 Setyembre 1901 bilang institusyon para sa sa mga guro; naging Philippine Normal College (PNC) noong 1949 at noong 26 Disyembre 1991 ay naging Philippine Normal University alinsunod sa Batas Republika 7168. Kaagad binuksan ang paaralang tulad ng PNU noong panahon ng Amerikano dahil sa malaking pangangailangan sa mga guro. Noon pang 21 Enero 1901 ay pinagtibay ang Education Act No. 34 na nagtatay sa Department of Public Instruction upang mangasiwa sa nais itaguyod na pambansang paaralang publiko. Sa unang dalawang dekada, dalawang tang pangkalahatang programang pansekundarya lmang ang itinuro sa PNU. Ngunit noong 1928, naging junior college ito na may dalawang tang kurso para sa mga tapos ng mataas na paaralan. Noong 1949, nagkaroon ito ng apat-na-tang kursong Bachelor of Science in Elementary Education na may espesyalisasyon sa edukasyong elementarya, home economics, at iba pa. Binuksan ang paaralang gradwado noong 1953. Noong 1972, nagkaloob na ang PNC ng doktorado sa edukasyon at sa pilosopiya. Ngayon ay may apat na kampus ang unibersidad sa Agusan del Sur, Isabela, Negros Occidental, at Quezon. Bahagi ng programang pagpapahusay sa edukasyong pangguro ang pagiging aktibo ng unibersidad sa pagdevelop ng kurikulum, at paghahanda ng teksbuk at manwal ng guro sa elementarya at sekundarya sa buong bansa. (AEB) (ed VSA)

Mula sa Philippine Picture Post Cards 1900-1920 (1994)

Philippines Free Press


Ang itinuturing na pinakamatandang lingguhang magasin sa wikang Ingles ay unang nalathala bilang peryodiko. Ngunit noong 29 Agosto 1908, ipinasiya ni R. McCulloch Dick, isang peryodistang Scottish, na muli itong buhyin bilang isang lingguhang magasin sa dating pangalang Philippines Free Press. Si Dick ang reporter, editor, at pabliser ng magasing may 16 pahina sa mumurahing papel. Noong 1925 at lumakas ang benta, kinapalan ang magasin at naglathala ng mga maikling kuwento. Bago sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, kasma na ni Dick bilang manunulat sa magasin sina Leon Ma. Guerrero, Leon Ty, Filemon Tutay, Federico Calero, Jose G. Reyes, Teodoro Locsin Sr., at iba pa. Sumikat din ang editoryal kartun sa unang pahina na guhit ni Esmeraldo Izon. Ipinasara ito ng mga Hapones ngunit lalong lumakas nang lumabas pagkatapos ng Liberation. Sinundan ng madla ang tapang nitng lumahok sa mga usaping pampolitika. Namatay noong 1960 si Dick ngunit nagpatuloy ang magasin hanggang mapunta sa pamumun ni Teodoro Locsin Sr. Bukod sa politika, naging tampok ang gawaing pampanitikan sa magasin ng naging Pambansang Alagad ng Sining Nick Joaquin at mga manunulat na Gregorio Brillantes at Jose F. Lacaba. Lumitaw itong problema nang magkaroon ng welga ang mga empleado at kasma ang mga naturang manunulat sa umalis sa publikasyon. Ipinasara ang magasin sa panahon ng Batas Militar at kasma sa mga ipiniit na peryodista si Locsin. Lumabas itong muli noong 1886 bago idaos ang Snap Elections at si Teodoro (Teddy Boy) Locsin Jr. ang editor. Muli itong ipinasara kamakailan. (EGN) (ed VSA)

pilandk
Ang pilandk (Tragulus nigricans) o Philippine Mouse-deer sa wikang Ingles, ay kilal rin sa tawag na Balabac Mouse Deer. Ito ay matatagpuan lmang sa maliliit na isla ng Balabac, sa timog-kanlurang Palawan. Itinuturing itong subspecies ng Greater Mouse-deer (T. napu). Kahit na tinatawag na Philippine Mouse-deer, hindi ito kabilang sa pamilya Cervidae, ngunit miyembro ng pamilya chevrotain. May kulay itong itim o kayumangging balahibo na may mga guhit ng kulay put sa may dakong leeg at dibdib. Payat ang mga binti nit. Ang lalaki ay walang mga sungay tulad ng isang tunay na usa, Ginagamit nit ang matatalas na mga ngipin, na katulad sa mga aso, bilang pananggalang sa sarili o sa pakikipaglaban para sa teritoryo. Ang pilandok ay isang nokturnal na hayop at mahilig mapag-isa, kumakain ito ng maliliit na dahon, mga bulaklak, at iba pang mga pananim sa kagubatan. Kung araw, nasa gubat ito at hindi gaanong gumagalaw. Sa mga kuwentong-bayan sa Filipinas, binibigyang buhay ng pilandok ang isang tuso at mapanlansing hayop. Sa isang kuwentong Maranaw, nakumbinsi ng pilandok ang isang prinsipe na ibigay sa kaniya ang isang bag na may lamang ginto. Nanganganib na mapuksa ang pilandok dahil sa pagkawala at pagkasira ng kanilang tirahan sa kagubatan, panghahanting, at hindi matigil na kalakalan ng mga mababangis na hayop. (SSC) (ed VSA)

Gregorio del Pilar


(14 Nobyembre 1875-2 Disyembre 1899) Si Gregorio del Pilar (Gregryo del Pilr) ang binansagang Bayani ng Pasong Tirad at pinakabatng heneral sa Himagsikang Filipino. Ipinanganak siy noong 14 Nobyembre 1875 sa San Jose, Bulacan, Bulacan. Ang ama niyang si Fernando H. del Pilar ay kapatid ni Marcelo H. del Pilar, at bagamat angkan ng mayamang Gatmaitan ay nsa sangang mahirap ang kaniyang pamilya. Matagal na niyang nais sumapi sa Katipunan ngunit hindi tinanggap dahil masyadong bat. Gayunman, nagsilbi siyng tagapagdal ng mensahe at tagapagkalat ng mga akdang mapanghimagsik. Nang sumiklab ang Himagsikang Filipino, tumakas palabas ng Maynila si Goyo (palayaw niya) at tinanggap na ring kasapi ng Katipunan. Unang nakilla ang kagitingan ni Goyo sa Labanang Kakarong, isang lugar sa Pandi, Bulacan, noong 1 Enero 1897. Dahil ditoy nabigyan siy ng ranggong tinyente. Kinagulatan siy sa pag-asinta ng rebolber. Sa kaniyang kahusayan sa pakikidigma ay itinaas ang ranggo niya sa tenyentekoronel. Kabilang siy sa lumagda sa Konstitusyong Biyak-na-Bato at sa maliit na pangkat na isinma ni Aguinaldo sa Hong Kong kaugnay ng pansamantalang kapayapaan. Kasma rin siya ni Aguinaldo nang bumalik sa Filipinas. Sa Cavite, hinirang siy ni Aguinaldo bilang diktador ng Bulacan at Nueva Ecija. Sa loob naman ng madalng panahon, nakabuo siy ng batalyon at napasuko niya ang mga Espanyol sa Bulacan at Nueva Ecija. Itinaas siy ni Aguinaldo sa ganap na heneral at noong inagurasyon ng Kongresong Malolos ay pinanguna siy sa paradang militar. Kasma ni Aguinaldo si Goyo sa pag-urong mula sa Bayambang, Pangasinan hanggang makarating sila sa Ilocos Sur. Noong 1 Disyembre 1899, ipinasiya niya, kasma ang maliit na pangkat ng kawal na Filipino, na harapin ang mga tumutugis na Amerikano sa Pasong Tirad. Ipinagtanggol nila ang paso upang magkaroon ng panahon ang pangkat ni Aguinaldo na makalay. Kasama si Goyo sa mga nagbuwis ng buhay sa labanang iyon bago nakuha ang Pasong Tirad. Ipinangalan sa kaniya ang isang bayan sa Ilocos Sur at ang Fort Del Pilar, tahanan ng Philippine Military Academy sa Lungsod ng Baguio. (PKJ) (ed VSA)

Marcelo H. del Pilar


(30 Agosto 1850-4 Hulyo 1896) Pangunahing lider ng Kilusang Propaganda, dakilang makatat manunulat, si Marcelo H. del Pilar (Marslo Eyts del Pilr) ay tagapagtatag at editor ng Diariong Tagalog at naging ikalawang editor ng La Solidaridad. Bantog din siy sa sagisag-panulat na Plaridel. Sa bantayog ng pagkilos para sa pambansang kalayaan, nsa unang hanay si Plaridel sa piling nina Rizal at Bonifacio. Isinilang siy noong 30 Agosto 1850 sa Cupang, Bulacan, Bulacan sa isang mariwasang pamilya nina Don Julian Hilario at Blasa Gatmaitan. Idinagdag niya sa pangalan ang apelyidong del Pilar ng kaniyang lola bilang pagsunod sa Batas Claveria noong 1849. Kapatid niya si Padre Toribio na pinarusahan at ipinatapon sa Marianas dahil sa hinalang kasabwat sa motin sa arsenal ng Cavite noong 1872. Nag-aral siy sa Colegio de San Jose at nagtapos ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas (UST) noong 1880. Noong Pebrero 1878, pinakasalan niya ang pinsang si Marciana del Pilar at nagkaanak sil ng pito bagaman sina Sofia at Anita lmang ang lumaki. Estudyante pa lmang ay aktibo na siy sa mga usaping pampolitika. Naging puspusan ang kaniyang pagkilos bilang repormista noong 1882. Itinatag niya kasma ang isang Espanyol ang bilingguwal na Diariong Tagalog. Ginamit niya ang husay sa pagtula at pagtatalumpati para batikusin ang gobyernong kolonyal sa pamamagitan ng duplo at pagsasalit sa sabungan at pista. Naglathala siy ng satirikong polyetong Dasalan at Toksohan na ipinamudmod sa simbahan kung Linggo. Noong 1888, nag-organisa siy kasma nina Doroteo Cortes, Jose Ramos, at Juan Zulueta ng mga demostrasyong kontra-fraile at nagrurok sa petisyon noong Marso 1 para sa pagpapatalsik ng mga fraile sa Filipinas. Bago siy ipahli, lihim siyng umalis patungong Espanya noong 28 Setyembre 1888. Pagdating sa Barcelona, agad siyng nagtrabaho para sa pagtatatag ng samahang repormista, ang La Solidaridad, na naglathala noong 15 Pebrero 1889 ng diyaryong La Solidaridad. Sa isyung Nobyembre 15, pinalitan niya si Graciano Lopez Jaena bilang editor ng peryodiko at inilipat niya ang lathalaan sa Madrid. Dumanas ng lubhang hirap ang kaniyang pamilya dahil sa kaniyang gawain. Dumanas din siy ng hirap sa paghawak ng La ng diyaryo noong 15 Nobyembre 1895 at namatay ng tuberkulosis noong Solidaridad. Sinasabing may panahong sa namumulot lmang siy ng upos 4 Hulyo 1896. Inilibing siy sa sementeryo ng mga pulubi sa Barcelona. sa bangketa bilang pampalipas ng gtom. Naipalabas niya ang hulng isyu (VDN) (ed VSA)

pli
Ang pli (Canarium ovatum), ay isa sa 600 species ng halaman sa pamilyang Burseraceae, na katutubo sa Malesia, isang makasaysayan at heograpikong rehiyon na malapit sa Timog-Silangang Europa. Ang genus na Canarium ay mula sa kenari, isang salitng bernakular sa mga isla ng Moluccas sa Indonesia. Maganda ang punongkahoy na Canarium ovatum, pantay pantay ang mg sanga at dahon, madagta ang kahoy, may taas na 20 metro, ngunit hindi basta naitutumba ng malakas nga hangin. Katulad sa ibang halaman, ang polinasyon ng mga bulaklak ng pli ay ginagawa ng mga insekto. Madalas mamulaklak ang pli ngunit matagal mahinog ang mga bunga. Isang uri ng drupe ang bunga ng pli, 4-7 sentimetro ang hab, 2.33.8 sentimetro ang diyametro, at tumitimbang ng 15.7- 45.7 gramo. Ang balt (exocarp) ng bunga ay makinis, payat, makintab, at nagiging kulay ube kapag nahihinog na; ang sapal (mesocarp) ay mahibla, malaman, at kulay berdeng dilaw. Ang matigas na talukap o shell (endocarp) ang nangangalaga sa embriyo. Ang isang dulo ng bunga ay patulis, samantalang ang kabilng dulo ay pulpol. Ang cotyledon o embriyo ay nasa 4.1-6.6% ng buong bunga at binubuo ng 8% carbohydrate, 11.5-13.9% protina, at 70% tab . Kahit na inaalagaan ang pili bilang halamang ornamental sa maraming bansang tropiko, dito lmang sa Filipinas nagpoproseso ng buto ng pili sa komersiyal na antas. Ang sentro ng produksiyon ay sa rehiyon ng Bikol (mga probinsiya ng Sorsogon, Albay, at Camarines Sur), katimugang Tagalog, at silangang Bisayas. May 300 hektaryang lupain ang nataniman ng 60,000 pun ng pili sa Negros Occidental. Noong 1977, napatal na nag-eksport ang Filipinas ng hindi kukulangin sa 3.8 tonelada ng buto ng pli sa Guam at Australia. (SSC) (ed VSA)

Pinaglabnan
Makasaysayang pook sa San Juan, Metro Manila ang Pinaglabnan. Dito naganap, noong 29 Agosto 1896, ang unang sagupaang bahagi ng Himagsikang Filipino. Nagsimula ang labanan nang iniutos ni Bonifacio na salakayin ang polvorin o imbakan ng pulburat armas ng mga Espanyol na binabantayan ng 100 sundalong Espanyol at Filipino sa may San Juan. Sinugod ng 1,000 Katipunerong salat sa armas at karanasan ang himpilan ng mga Espanyol at Filipinong sundalo nang ikaapat ng umaga. Paulit-ulit na napigilan ng mga tagapagtanggol ang pagsalakay ng mga Katipunero. Nang mapatay ang kanilang pinun ay nagtago ang mga sundalo ng rehimeng Espanyol sa El Deposito, isang lumang reserba ng tubig para sa Carriedo. Dito nila hinintay ang pagdating ng ika-70 rehimyento mula sa Maynila na binubuo ng mga Filipinong sundalo sa ilalim ni Heneral Bernardo Echaluce. Matapos ang ilang oras, bago magtanghali, dumating ang ika-70 rehimyento sa kabila ng pagtatangkang hadlangan ang nasabing puwersa ng mga Katipunero ng Santa Ana, Mandaluyong, Santolan, at Pandacan sa ilalim ni Sancho Valenzuela. Matapos ang pagkamatay ng 80 nilang kasama, dagliang nagsitakas ang mga Katipunero patungong Ilog Pasig. Doon sila inabangan ng mga kalaban na pumaslang sa 50 at nakadakip ng 240 Katipunero, kasama si Sancho Valenzuela. Pagkatapos ng sagupaan, dagliang idineklara ni Gobernador Heneral Ramon Blanco ang batas militar sa walong probinsiya sa Luzon. Matapos ang limang araw, nasentensiyahan at pinabaril si Valenzuela at apat pang pinun bunga ng kanilang paglahok sa nasabing labanan. Bilang paggunita sa nasabing makasaysayang labanan, itinay noong 1973 ang Dambana ng Pinaglabanan, isang bantayog na nsa anyo ng isang babaeng nakatindig na tila lalaban at dalawa pang nakalugmok na anyo. (MBL) (ed GSZ)

Macario Pineda
(10 Abril 1912-2 Agosto 1950) Isang batikang mangangatha sa wikang Tagalog si Macario Pineda (Makryo Pinda). Unang nagsulat si Pineda sa wikang Ingles. Ang kaniyang unang kuwento, ang Five Minutes ay nailathala sa Graphic. Nagpatuloy man siya sa pagsulat sa Ingles, higit na nakilala ang kaniyang mga kuwento sa Tagalog. Noong 1937, ang kaniyang kuwentong Walang Maliw ang mga Bituin na nailathala sa Mabuhay ay napiling isa sa sampung pinakamahuhusay na kuwento ng tan. Nakapaglathala rin siya ng mga akda sa Liwayway, Malaya, Bulaklak, Ilang-ilang, Daigdig, at Sinag-tala. Ang kaniyang mga kuwento ay kakikitahan ng maingat na karakterisasyon at mahusay na paraan ng pagsasalaysay. Hinahangaan siya sa paggamit ng katutubong kulay at mahusay na kaalaman sa idyoma at tradisyonal na kostumbre ng mga Filipino. Laging napapabilang ang kaniyang mga akda sa antolohiya ng pinakamahuhusay tulad ng Ang 25 Pinakambuting Maikling Kathang Pilipino ng 1943 (1944) at ng Maikling Kuwentong Tagalog, 1886-1948 (1949) na pinamatnugutan ni Teodoro A. Agoncillo. Sumulat din si Pineda ng mga nobela, bilang aklat o bilang de-serye. Kabilang sa mga nobelang ito ang Halina sa Ating Bukas (1946), Ginto sa Makiling (1947), Mutyang Tagailog (1947-1948), Langit ng Isang Pagibig (1948), at Isang Milyong Piso (1950). Nagsulat din siya ng mga kolum para sa mga magasing Daigdig at Liwayway. Ipinanganak si Macario Pineda noong 10 Abril 1912 sa Malolos, Bulacan sa mag-asawang sina Felisa de Guzman at Nicanor Pineda, na kilalang mambabalagtas. Napangasawa niya si Avelina Reyes at nagkaroon sila ng pitong supling. Nagtapos siya ng sekundarya sa Bulacan High School, at pagkaraan, nagtrabaho bilang klerk sa munisipyo. Naging ingat-yaman din siya ng mga bayan ng Meycauayan, Pandi at Bigaa. Namatay siya noong 2 Agosto 1950. (GSZ)

pinpig
Bahagi ang pinpig at pipgan ng romantikong alaala kapag anihan sa kanayunan noon. Nagtitipon ang mga taganayon kung gabi sa patio at sa tanglaw ng isang malaking sig ay idinadaos ang pipgan. Nagtitipon sil upang magpasalamat sa masaganang ani. Humahalimuyak sa paligid ang binusng mga butil ng mur pang malagkit.Dalawang maskuladong lalaki ang may hawak na hal at magkaharap sa lusng. Ibinubuhos sa lusng ang tostadong malagkit at salimbayang binabay ng hal ng dalawang lalaki. Sinasaliwan ang pagbay ng masiglang tugtog ng gitara at awit ng mga binatat dalaga. Pinpig ang pinitpit na bigas mula sa binayng mga murang butil ng malagkit. Malinamnam itong kukutin kapag mainit pat bagong hango sa lusng. Dili kay, inihahanda itong ginatan, at pinagsasaluhan ng mga dalagat binata hanggang abutin ng hatinggabi at antukin ang nagsisintahan. Dman ang tawag na kulay lungtian at espesyal na pinipg. Hinahaluan ito ng gata at isinisilbing pampalamig. Ngayon, ang pinpig ay inihahal sa haluhalo o pampalasa sa cookies. May nabibiling nakaempakeng pinpig at tinatawag na rice crispies para gamitin sa nabanggit na mga layunin. Ang mga pabrika ng sorbetes ay nagtitinda ng pinipig crunch, isang uri ng papsikel na may blot na karamelo at natutudlingan ng malulutong na butil ng pinpig. (DRN)(ed VSA)

Toms Pinpn
Itinuturing si Toms Pinpn na Ama ng Paglilimbag sa Filipinas dahil siy ang unang tanyag at kinikillang manlilimbag na katutubo nang ipasok ang imprenta ng mga Espanyol. Ipinalalagay na isinilang siy sa loob ng mga tang 1580 at 1585 sa Abucay, Bataan at naging katulong sa limbagan doon ng mga Dominiko. Inimprenta ni Pinpin ang aklat ni Padre Francisco Blancas de San Jose na Arte y Reglas de la Lengua Tagala (Sining at mga Tuntunin ng Wikang Tagalog) noong 1610. Bukod dito, ipinangalan din sa kaniya ang paglilimbag sa Vocabulario Tagalog (1613) ni Fray Pedro de San Buenaventura, Relacion Verdadero del Insigne y excelente Martyrio (1623) ni Fray Melchor de Manzano, Virgen San Mariano (1623) ni Fray Juan de los Angeles, Relacion de Martirio (1625) di-kilala ang awtor, Relacion Verdadero y Breve de la Persecucion y martyrios (1625) ni Fray Diego de San Francisco, at marami pang iba. Bukod sa mahusay na tagaukit ay kailangang mahusay siy sa wikang Espanyol upang mapagkatiwalan ng gayong trabaho. Ngunit higit pa rito, si Pinpin ay isang makatang ladno, ibig sabihin, nakatutula sa wikang katutubo at sa wika ng mananakop na mga Espanyol. Ipinakita niya ito sa kaniyang aklat na Librong pagaaralan nang manga Tagalog nang uicang Castila (1610), ang unang limbag na aklat na sinulat ng isang Filipino. Ganito ang unang pangungusap sa pambungad niyang tula sa libro: Anong dico toua como no hede holgarme con hapo,t, omega la maana y tarde dili napahamac que no sali en balde itong gaua co aqueste mi lance. Tulad ng pamagat, may layuning magturo ng wikang Espanyol ang aklat. Ngunit isang kahali-halinang bahagi nit ang mga tila awit na ehersisyo sa talahulugang Tagalog at Espanyol. Ang totoo, nilimbag ang aklat ni Pinpin ng kaniyang kapuwa manlilimbag na si Diego Talaghay. (VSA)

pintaksi
Itinatawag ngayon ang pintaksi sa pagdaraos ng espesyal na pasabong kung Linggo o may kapistahan. Naiiba ito sa karaniwang pasabong dahil maaaring magtagal nang tatlong araw. Ngunit iba ang sinaunang kahulugan ng pintaksi. May haka nga na mula ito sa pinaghugpong na pinipintuh at kinaksi dahil malapit sa dalawang naturang salit ang orihinal na kahulugan. Sa isang matandang bokabularyo, nakalista ito at may kahulugang procurador, intercesor, abogado. Sa maikling salit, tagapamagitan o hingian ng tulong. Sa sinaunang lipunan, ang pintaksi ang maharlika na nagbibigay ng tulong at malaskit sa nagigipit na tauhan o miyembro ng barangay. Tinatawag ding pon ang naturang hingian ng tulong, gaya ng pangyayaring tinatawag na pon ng alipin ang kaniyang panginoong maharlika. Sa panahon ng kolonyalismo, isinalin ang tungkuling ito sa patrong santo o santa ng relihiyong Kristiyano. Pati ang titulong pon ay isinalin sa mga patron. Bawat bayan ay may hinihirang na patron. Halimbawa, itinakdang patron ng buong Filipinas si San Miguel. Tungkulin ng bayan na ipagdiwang ang araw na itinakdang kapistahan ng kanilang patron. Sa gayon, ang pamimintaksi ay pagsamba at pagpaparangal sa isang patron. Ginagamit din ito ng mga makata upang magpugay sa kanilang musa o minamahal. Nakatutuwa na idinadaan ang gayong pagsamba ng mga sabungero sa pamamagitan ng pagsusugal. (EGN) (ed VSA)

pist
Ang pist (mula sa Espanyol na fiesta) ay isang malaking pagdiriwang bilang paggunita sa isang mahalagang araw, karaniwang sa kaarawan ng patron ng baryo o bayan. Bahagi ng pagdiriwang ang prusisyon, parada, paligsahan at palaro, sayawan, kainan, programang kantahan, palabas na dula, at pagnonobena sa ngalan ng patron na ipinagdiriwang. Ayon sa kasaysayan, ang pist ay bahagi ng sinaunang pasalmat para sa pangangalaga ng mga diwata at espiritu ng mga ninuno. Isinalin ito ng mga Espanyol sa pagdiriwang ng mga santot santang patron ng Simbahan. Tradisyonal na gawaing pampista noon ang misa, nobena, prusisyon, at handaan. Nadagdag na kasayahan ang mga parada, palaro, at palabas. Nagiging magarbo ito kapag todo ang paghahanda sa mga tahanan, paligsahan sa maarteng parada, paramihan ng bnda ng musiko, at patalbugan sa magastos na programat palabas. Tinangka itong ipagbawal dahil magastos para sa isang bansang naghihikahos, ngunit hindi nasawata. Naging kasangkapan ang pist sa patuloy na pag-iingat ng tradisyonal na dulang komdya, tradisyonal na pagkain, laro, at sining, at ibang kaugaliang Filipino. Nagiging pang-akit naman ngayon sa mga turista ang iniimbentong mga sayw panlansngan (street dancing), na nilalahukan ng mga barangay at institusyon sa bayan at isinasma sa parada. (IPC) (ed VSA)

plsa
Mula sa Espanyol na plaza, maraming kahulugan ang plsa. Karaniwang tumutukoy ito sa liwasang bayan o patyo ng simbahan. Tumutukoy din ito sa malawak na espasyong ginagamit na pook-palaruan o pasyalan. Mahalaga ang plsa dahil ito ang naging sentro ng mga gawaing pangmadlatulad ng mga politikal at relihiyosong pagtitipon at pangyayaring pangkasiyahan. Bukod sa huntahan para sa mga gawaing pampubliko, espasyo rin ito ng disiplina na maaaring pangyarihan ng mga pampublikong bitay o pagpaparusa. Simboliko ito dahil sentro ng isang bayan. Kadalasang dito itinatay ang mahahalagang panulukang bato tulad ng mga monumento o memoryal. Una itong ipinakilla sa bansa sa paghahari ni Felipe II. Sa kaniyang dekreto, binigyan ng diin ang pagtatalaga ng isang plaza complex na binubuo ng isang pangunahing plsa, ng munisipyo, at ng isang katedral o simbahang pinamamahalaan ng Simbahang Katoliko. Wika nga, ang plsa ang puso ng kapangyarihang Espanyol noon sa bawat bayan at lalawigan. Ito ang pinagsisimulan ng poblasyon at ng mga daan patungo sa mga nayon. (LJS) (ed VSA)

Plza Mirnda
Ang Plza Mirnda ay ang liwasang-bayan sa harap ng Simbahan ng Quiapo, Maynila. Ipinangalan ito kay Jose Sandino y Miranda, Kalihim ng Tesorerya ng Filipinas noong 1853-1854. Tanyag na pook ito na pinagpapahayagan ng patakaran o pagkilos na inihihingi ng pagsangayon ng mga mamamayan. Malimit na mga usaping pambansa ang paksa ng sinumang tao o grupong nagtutungo rito upang magpahayag. Kapag may hakbang na ipinapanukala, naging bukambibig tuloy ng ilang pinun ng pamahalaan ang ganito: Maipagtatanggol ba natin iyan sa Plaza Miranda? Naging kilala lalo ang Plaza Miranda sa pagbombang naganap dito noong 21 Agosto 1971, isang tan bago ideklara ni Pangulong Marcos ang Batas Militar. Sa pangyayaring ito, hinagisan ng dalawang granada ng isang dikilalang tao ang platapormang pinagdarausan ng proklamasyon ng mga kandidato sa pagkasenador at alkalde ng Maynila ng Partido Liberal. Halos lahat ng mga kandidatong nasa entablado ay nasugatan, lalo na si Senador Jovito Salonga, na napinsala ang isang mata at tainga, at si Ramon Bagatsing na nawalan ng binti. Matapos ang pagbomba, ibinalitang 9 na tao ang nasawi at 120 ang nasugatan. Pinagbintangan ng oposisyon si Pangulong Marcos na nagpakana ng pagbomba. Sinisi naman ni Marcos ang mga Komunista sa nangyari. May mga kuro-kuro pang ginamit ng dating pangulo ang naganap na kaguluhan upang suspindehin ang writ of habeas corpus na nagpahintulot sa gobyerno na panatilihin ang mga bilanggo sa piitan kahit wala pang isinasampang kaso sa mga ito, at tuluyang ideklara ang Batas Militar. (MBL) (ed GSZ)

Plaza Miranda (1930)

Pascual H. Poblete
(17 Mayo 1857 5 Pebrero 1921) Isang pangunahin at napakasipag na peryodista, makata, at tagasalin si Pascual H. Poblete (Paskwl Poblte) at aktibo mulang panahon ng Kilusang Propaganda hanggang panahon ng Amerikano. Nagsulat siya sa Espanyol at sa Tagalog at naging tagasalin sa dalawang wika. Ipinanganak si Pascual H. Pascual noong 17 Mayo 1857 sa Naic, Cavite. Sina Francisco Hicaro at Maria Poblete ang kaniyang magulang ngunit ginamit niya ang apelyido ng kaniyang ina para maging apelyido niya. Nang matapos makapag-aral sa Liceo de Manila, nag-aprendis siyng peryodista sa La Ocenia Espaola. Sampung tan siyng naglalathala ng sanaysay at kolum sa naturang diyaryo. Noong 1882, tinanggap niya ang anyaya ni Marcelo H. del Pilar na maging patnugot ng seksiyong Tagalog ng Diariong Tagalog. Noong 1 Setyembre 1888, itinay niya at pinamatnugutan ang Revista Popular de Filipinas. Naging editor at tagasalin din siy ng Revista Catolica de Filipinas mulang 14 Oktubre 1888 bukod sa ipinundar ang Patnubay ng Catolico. Noong 1 Hulyo 1890, inilathala niya ang El Resumen, isang pahayagang liberal at tumalakay ng mga repormang panlipunan at pampolitika. Sinundan ito ng El Bello Sexo noong Enero 1891. Naging katulong na editor siy ng Ang Pliegong Tagalog noong 1896. Dahil sa naturang mga aktibidad, dinakip siy pagsiklab ng Himagsikang 1896 at idinestiyero sa Espanya at sa Aprika. Pagbalik noong 1899, ipinagpatuloy niya ang pagsusulat bukod sa hayagang gawaing pampolitika. Itinatag niya ang El Grito del Pueblo at ang Ang Kapatid ng Bayan, na naging pahayagan ng Partido Nacionalista at nabuhay noong 1899 hanggang 1907. Noong 1909, isinalin niya ang Noli me tangere, ang unang salin ng nobela ni Rizal sa Tagalog. Isinalin din niya ang Conde ng Monte Cristo, at ang ibang mga akda ni Rizal. Sinulat din niya ang dulng El Amor Patrio na ipinatigil ng mga Amerikano, ang nakatutuwang tulang pasalaysay na Ang Caguilaguilalas na Buhay ni Juan Soldado, at ang awit na ang Buhay ni San Vicente Ferrer. Kasma sina Isabelo de los Reyes at Gregorio Aglipay, itinatag nil ang Iglesia Filipina Independiente at isinulat ang tinatawag ngayong Pasyong Poblete. Namatay siy sa atake sa puso sa Maynila noong 5 Pebrero 1921. (SJ) (ed VSA)

Ronald Allan K. Poe


(20 Agosto 1939-14 Disyembre 2004) Itinanghal na Pambansang Alagad ng Sining sa Pelikula si Ronald Allan K. Poe (Ronald lan Key Po) noong 2006. Isa siyang premyadong actor, direktor, prodyuser, manunulat, at isa sa mga itinuturing na haligi ng industriya ng pelikulang Filipino. Higit siyang kilala sa pangalang Fernando Poe Jr. o FPJ bilang aktor at Ronwaldo Reyes bilang direktor. Binansagan din siyang Hari ng Pelikulang Filipino. Bilang direktor, itinampok ni FPJ sa kaniyang mga pelikula ang kuwento ng mga karaniwang taoang kanilang buhay at pangarap, ang kanilang kaapihan, pakikibaka at katubusan. Bilang aktor, kinatawan naman niya ang maliliit na taosimple, mahinahon, mapagkumbaba, matulungin sa kapuwa, may pananampalataya, nagtitiis ng pagkaapi ngunit lumalaban at nagiging bayani kapag umabot na sa sukdulan ang kawalang katarungan at paglapastangan sa sarili, kapuwa, at bayan. Makikita ito sa mga pelikulang Apollo Robles (1961), Batang Maynila (1962), Mga Alabok sa Lupa (1967), Batang Matador at Batang Estibador (1969), Ako ang Katarungan (1974), Tatak ng Alipin (1975), Totoy Bato (1977), Asedillo (1981), Partida (1985), Ang Probinsyano (1996) at Ang Pagbabalik ng Probinsyano (1998). Bilang direktor na si Ronwaldo Reyes, nakapagdirihe siya ng siyam na pelikula, kabilang ang Alupihang Dagat (1975), King (1978), Tatak ng Tundo (1978), Ang Padrino (1984), Ang Panday (1981), Ang Pagbabalik ng Panday (1982), Ang Panday, Ikatlong Yugto (1983), at Ang Panday IV, Ikaapat na Aklat (1984). Nagtamo si FPJ ng mga karangalan bilang pinakamahusay na aktor sa FAMAS para sa mga pelikulang Mga Alikabok sa Lupa (1967), Asedillo (1971), Durugin si Totoy Bato (1979), Umpisahan Mo, Tatapusin Ko (1983), at Muslim Magnum .347 (1986). Dahil sa limang parangal na ito, iniluklok siya sa FAMAS Hall of Fame. Isinilang si FPJ noong 20 Agosto 1939 sa Maynila kina Fernando Poe Sr., isang aktor at prodyuser at Elizabeth Kelly. Kabiyak niya ang sikat ding aktres na si Susan Roces. Nagsimulang magtrabaho si FPJ sa industriya ng pelikula bilang mensahero. Una siyang lumabas sa pelikula bilang stuntman. Nabigyan siya ng pagkakatang magbida, sa edad na 14, sa Anak ni Palaris. Ngunit higit siyang nakilala sa pelikulang Lo Waist Gang (1957). Nilabanan niya sa pagkapangulo ng Filipinas si Gloria MacapagalArroyo noong 2004 at namatay noong 14 Disyembre 2004. (RVR) (ed GSZ)

polo y servicios

Ang polo y servicios (plo i srvsyos) ay tumutukoy sa sistema ng sapilitang paggawa noong panahon ng Espanyol na ipinataw sa mga katutubong Filipino simula noong siglo 17. Lahat ng mga katutubong lalaki na may edad na 16-60 tan ay obligadong maglaan ng 40 araw na serbisyo sa pamahalaang kolonyal tan-tan. Dahil sa patakarang ito, ang mga polista o mga sapilitang trabahador ay nagamit ng mga awtoridad upang magtay ng mga simbahan, tulay at tanggulan, at magtrabaho sa mga minahan, magputol ng mga troso, tumulong sa pagbuo ng mga sasakyang-pandagat at magsilbing pandagdag na puwersa ng mga Espanyol sa kanilang mga digmaan at ekspedisyon. Maraming dinanas na paghihirap ang mga Filipino dahil sa patakarang ito. Bukod sa kakulangan sa pagkain at suweldo, nagagamit pa ang serbisyo ng

mga polista sa personal na paraan ng mga punng-bayan at mga pari. Higit pa rito, napapabayaan minsan ng mga polista ang kanilang mga taniman at alagang hayop. Dahil dito, nakaranas ng hirap at gutom maging ang kanilang mga pamilya at nababawasan pa sila ng kakayahang magbayad ng inaasahan sa kanilang buwis at tributo. Ang mga gobernadorsilyo, kabesa de barangay, at matatandang lalaki ay hindi na kailangang maglaan ng ganitong uri ng serbisyo. Ang mga nagnanais na huwag mapasailalim ng polo y servicios ay kailangan namang magbayad ng falla para maabsuwelto sa nasabing obligasyon. Sa huling bahagi ng siglo 19, ginawa na lang na 24 na araw ang paninilbihan ng isang polista. (MBL) (ed GSZ)

prinsiplya
Prinsiplya (principalia) ang tawag sa grupo ng mga mayaman at makapangyarihan sa mga bayan noong panahon ng Espanyol. Sinasabi na ang prinsipalya ay mula sa angkan ng mga datu at ng kanilang mga pamilya na naging tagapagpalaganap ng mga patakaran ng mga Espanyol kapalit ng mga pribilehiyo. Ang mga kasapi ng nasabing grupo ay tinatawag na principal o pangunahing mamamayan ng bayan. Mula lamang sa nasabing grupo napipili o naihahalal ang mga gobernadorsilyo, kabesa de barangay, tenyente mayor, juez de policia, juez de sementeras o tagapangalaga ng pampublikong lupain, taniman at hayop, at mga mahistrado, guro, kuwadrilyero, sarhento, at kapitan. Ang pagkakaroon ng monopolyo ng prinsipalya sa lahat ng matataas na posisyon sa mga bayan noong panahong iyon ang maaaring pinagmulan ng kasalukuyang sistema ng patuloy na paghawak ng matataas na tungkuling pampolitika ng iilang pamilya. Kasabay nito, maaari ring ang karanasan ng prinsipalya sa pagpapatakbo ng kanilang mga pamayanan ang nagpalaganap ng mga konsepto at gawaing pampolitika gaya ng pagmamana ng posisyon at paghahalinhinan ng ilang opisyal sa mga katungkulan na siya ring maoobserbahan sa kontemporaneong lipunang Filipino. (MBL) (ed GSZ)

punyl
Ang maikling patalim, gamit mang sandata o para sa pang-araw-araw na gawain, ay karaniwang tinatawag na punyl. Katulad nit bagaman may naiibang hugis ang tinatawag namang balarw. May mahalagang gamit ito sa mga sinaunang ritwal, lalo na pagtarak sa leeg ng alay na baboy at paggilit sa leeg ng handog na manok sa dambana. Punyl din ang gamit sa paghiwa ng bisig sa sandugo, gaya ng ginanap na kasunduan ng pagkakaibigan nina Miguel Lopez de Legazpi at Sikatuna sa kasaysayan at sa masagisag na panunumpa ng mga sumasapi sa Katipunan. Kawikaang gamit din ito sa pagsusumpaan ng magsing-ibig, gaya ng paglalarawan sa awit na Sa Lumang Simbahan sa magkasintahang lumuhod sa harap ng altar at may hawak na punyal. Isang bago ngunit maalamat na imbensiyon ang balisng sa Batangas, isang uri ng punyl na naititiklop ang puluhan upang itago ang talim kapag hindi ginagamit. Dahil sa katangiang ito ay tinatawag din itong de-tiklop. Samantala, tinatawag din itong beyntenuwebe (mula sa Espanyol na veinte y nueve, 29) dahil sa alamat na ang dalubhasa sa paggamit nit ay maaaring tumlo sa hanggang 29 kalaban. Pangunahing kabuhayan ang paggawa ng balisng sa mga baryo ng Balisng at Bule sa Taal, Batangas. Isang sining ang husay sa pagbnot at bilis sa pagbubuks ng puluhan nit, gayundin ang mga hakbang sa paggamit nit sa pakikipaglaban. (YA)(ed VSA)

ptong
Ang ptong (pu.tong) ay anumang kasuotan, karaniwang tela, para sa ulo. Sa sinaunang tao, ang ptong ay maaaring nagsimula para sa praktikal na gamit. Maaaring pantakip ito sa ulo laban sa init, ulan, at proteksiyon laban sa anumang babagsak mula sa itaas. Naglalagay ng ptong noon ang nag-iigib upang higit na mainam ang pagbalanse ng sinusunong na banga hbang lumalakad. Ganoon din ang silbi ng tela sa ilalim ng sunong na bilao o bakul, lalot mabigat ang nilalaman. Ngunit ang tunay na ptong ay simbolo ng karangalan, gaya ng pagsasabing ptong na korona para sa hari o para sa lakambini ng pagdiriwang. Para sa mga Muslim ang ptong ay nagsisilbing palatandaan na sila ay Muslim. Ang karaniwang kulay ng ptong na ginagamit ng mga Muslim na lalaki ay itim o anumang may iisang kulay. Samantala, ang ptong ng kababaihang Muslim ay may ibat ibang kulay at disenyo na nagsisilbi ring palamuti sa kanilang katawan. (RBT) (ed VSA)

Guhit ni Jose Honorato Lozano

You might also like