Professional Documents
Culture Documents
Chapter 1
Kabilang sa maraming utang na hindi nababayaran ng tao ay ang utang na loob. Ganito
ang laman ng isipan ni Lino Rivera, ama ni Ernesto. Ika-21 noon ng Mayo, 1955, taon ng
mga halalang pambayan sa Sangkupalan, nakaupo si Lino sa isang palapag. Tahimik
siyang nagmumuni-muni at dinidiktahan siya ng kanyang sarili na siya nag may-ari ng
lupang kanyang sinsasakahan, ngunit bumabalik siya sa realidad na hinuhulugan na ang
lupa taun-taon mula sa maliit na bahagi mula sa maliit na bahagi ng kanyang anihin.
Bigla niyang narinig ang tinig ni Rey Amando Fehevana parokya ng pinyahan. Sa kanya
niya utang ang maliit na bahagi ng lupang kanyang sinasakahan. Kaya nga nama’y
sinasabi ni Lino na siya ay mapalad sapagkat mabait ang kanyang Panginoon. Sa iba,
umiralang Tenancy System na siyang pinag-uugatan ng maraming kasamaa. Utang niya
kay Pari Amando at sa pamangkin nitong si Miss Loreto Sanches na isang guro ang
kanyang buhay. Si Miss Loreto Sanchez ang nagkupkop kay Ernesto ng mapagbintangan
si Linong pumatay [sino pinatay niya?]. Dahil sa pagsuko ni Miss Loreto Sanchez kay
Koronel Roda sa kabundukan, napawalang bias ang kasalanang pagpatay na ibinibintang
kay Lino. Sapagkat matagal ng umiibig si Koronel Roda kay Miss Sanchez. Naisip
niyang tanging paraan upang makabayad ng utang ay ang paglapitin ang puso ng dalawa.
Dumating si Ernesto.
Chapter 2
Dumating si Ernest at Bidong, sakay ng isang kabayo at dala ang maraming pasalubong
mula sa Pinyahan. Ibinalita ni Ernesto na si Pari Amando na siyang tinatawag niyang
Lolo Amando ang bumili ng kabayo para kay Lino. Sinabi rin ng anak na maraming
padala si Miss Sanchez na tinawag niyang Nanay Luring. Ipinakita ni Lino ang lupang
kanyang sinasakahan. Pagpahinga ni Ernesto, nag-usap si Bidong at Lino tungkol kay
Huli na matagal ng iniibig ni Bidong. May sakit ang babae at balak ng lalake na dalawin
ito ngunit ang mga magulang ng babae na si Aling Barang at Mang Abeng ay galit sa
manliligaw. Hampas lupa raw kasi siya. Knughit, kahit na ganoon, pinagpasiyahan ni
Bidong na bumisita roon dala ang sardines at bigas. Pagkaalis ni Bidong, nagharap
naman ang mag-ama at nagkwentuhan tungkol sa kabaitan at katapatan ni Bidong. Isa
itong ulila noon at inampon lamang ni Lin. Dahil sa kabaitan, itinuturing na ito ni Lino
bilang isang kapatid. Isinalaysay ni Ernesto ang mga padala, na ang pinakamahalaga sa
lahat ay ang mga binhing padala ni Pari Amando. Ibinalita din ni Ernesto na maglilimang
grado na siya sa pasukan at mapapalayo na kay Lino. Tahimik si Lino. Bumalik si Bidong
na bigong madalaw si Huli. Nakiusap si Bidong kay Lino kung maarang ipamanhikan
[can’t read it right, the Xerox copy isn’t clear] si Huli. Pagkatapos ng pag-uusap muling
nag-isip si Lino sa kanyang utang na loob kay Amando at Miss Sanchez. Sino ba ang mas
matimbang?
Chapter 3
Ibinalita ni Bidong na ipapalipat na si Miss Sanchez sa pangalan ni Lino ang dokumento
ng kastanyo. Pinuri nilang muli si Miss Sanchez sa kabaitan. Nag-usap muli si Bidong at
Lino tungkol kay Huli. Pakiramdam ni Bidong na mahal din siya ni Huli.
Nagkukuwentuhan na dati’y may kaya ang pamilya ni Huli ngunit dahil kay Tirso, ang
panganay na pinag-aral sa Los Baños, naubusan. Nag-aral siya ng magsasaka hindi para
magsaka kundi para magturo pa ng pagsasaka, kaya’t naiwan kay Mang Abeng ang
trabahong magsaka. Kaya’t nagkasakit si Mang Abeng at namatay. Sinabi ni Bidong na
bago mamatay ang lalaki, nagsaka ito kay Don Tito na sinasabing may-ari halos ng buong
Maruhat. Sinasabi na ang kalakhan ng Maruhat ay pagmamay-ari ng ninuno ni Huli sa
parte ni Mang Abeng. Naagaw lang ni Don Tito dahil sa kataga nitong agrimensor.
Naging bangkero pala si Lino ni Don Tito [huh?]. Umalis si Lino ngunit bumalik kaagad
at naratnan si Aling Barang isinasauli ang kamilang padala. Muling nag-usap si Bidong at
Lino [geez they sure talk a lot]. Nangako si Bidong na magbabago mula sa palaaway
hanggang sa pagiging responsible [error again]. Pinag-usapan nilang mahal mahal ni
Bidong si Huli, at ang kanilang samahan, na maaasahan nila ang isa’t isa. Sinabi ni Lino
uuwi sila ni Ernesto kinabukasan at ang balik ay Lunes [in the first place, they never did
tell us just where they were]. Ipinagkatiwala ang lahat kay Bidong. Bigla nilang nakita si
Huli na sumasalok ng tubig. Maganda siya sabi ni Lino. At siya naman ang kanilang
pinag-usapan, na mayroon siyang karibal sa pag-ibig ng babae. [vague]. Pagkaraa’y sabi
ni Bidong na sa mga araw na walang gagawin, marapat na magliwaliw silang dalawa ni
Lino.
Chapter 4-5
Sa bulwagan ng kumbento ng simbahan sa nayon ng Pinyahan ay naroon nag-uusp si Don
Tito at Pari Amando. Batid sa mukha ng pari ang pakamatamlay nito at may bahid ng
pagkakapahiya sa mukha ng Don. Mag-iika 3 ng hapn ng dumating si Ernesto sa kubo ni
Lino sa isang bukid sa Maruhat kasama si Bidong. Inumpisahan ni Don Tito ang kanilang
pag-uusap ng pari, binanggit nito ang sakit ng ulong dala ng kanyang anak na si Benigno.
Ipinaliwanag nito ang pag-iba ng kanyang isip hinggil sa pagsunod nito sa nais ng pari na
alisin ang tenancy system. Sinabi niya ang pagiging maka-Amerikano ng anak at ang
pagpintas nito sa sariling bansa. Ayon sa Don ay lahat ng nakikita ng anak ay mali at ang
tanging tama lamang ay ang pagpapalakad ng Estados Unidos. Habang patuloy sa
pagkekewento ang Don ay minamatyagan niya ito dahil alam niyang tuso ito. Ngunit
ayon din sa Don ay mas gusto ng kanyang anak na magsalita ng Tagalog dahil hindi raw
magandang naghihiram ng wika ng ibang bansa. Nabanggit niya mng minsang
magkaroon ng bisita ang anak at hirap naman itong manangalog.
Ayon sa Don ay bagamat tapos ng medisina ang anak ay ayaw nitong manggamot ng mga
may sakit bagkus ay gusto nitong gamutin ang pamamalakad ng pamahalaan. Nang
muling itanong ng pari ang nagpapasakit sa ulo ni Don Tito ay binanggit na nito ang nais
ng kanyang anak na papasok sa pulitika. Tumungo ang pari sa usapan nilang dalawa at
hinintay na ilaglag ng Don ang pagkukunwari nito. Nagpatuloy sa pagsasalita si Don Tito
at ang paksa pa rin ng kanilang usapan ay si Benigno at ang gagawin nitong pagpasok sa
pulitika. Tumigil sandali ang Don atnabatid ang pagbigat ng kalooban ng pari. Kailangan
niyang mapatawa ang pari, alam niyang mayroong malaking magagawa ang pari para sa
pamumulitika ng anak at makakatulong ito upang makuha ang kamay ni Ms. Sanchez.
Napatawa run ng Don si Pari Amando at nagpatuloy sila sa pag-usap. Tinanong siya kung
ano ang saloobin nito hinggil sa desisyon ng anak at sinabi niyang hahayaan niya kung
ano ang nais nito at rin naman gusto niyang magkaroon ng gobernador na anak. Ayon sa
Don ay nais na niyang nagkaroon ng asawa.
Chapter 6 – Hamog na Nakalalanta
Pagkauwi ni Ernesto ay binigay niya agad ang pasaubong na bayabas niya kay Erni niya
siya mismo ang kumuha mula sa puno [errgg...another weird error?]. Nang una’y ayaw pa
niyang kunin ang bayabas dahil gusto niyang sumama sa Maruhat ngunit hindi makasama
dahil hindi na sila kasya sa kabayo. [so confusing]. Sinabi pa ni Ernesto na tanaw na
tanaw ang lahat mula sa taas ng punong bayabas at lalo pang nagpilit si Erni at nangako
naman si Ernesto na kapag malaki na sila ay magbabakasyon sila doon ngunit ayaw
maniwala si Erni kaya nagkasagutan silang kaunti at sinabi pa ni Ernesto na isusumbong
niya si Erni sa kanyang nanay. Nang kakainin ni Erni ang bayabas ay dumating naman si
Ms. Sanchez at sinabing itabi muna ang bayabas dahil hindi pa sila nagaalmusal.
Napagsabihan niya si Ernesto dahil dahil delikado raw umakyat ng puno at tinanong kung
nasaan si Lino. Si Lino ay maagang umalis para kumuha ng gatas dahil ang kalabaw nila
ay lalaki lang kung kaya’t sinabi ni Ms. Sanchez na bibigyan niya ng babaeng kalabaw si
Lino dahil mainan daw ang may gatas sa bahay. Inayos na niya ang hapagkainan.
Tanghali na ngunit wala pa rin si Lino kung kaya’t pinuntahan siya ni Ms. Sanchez sa
balkonahe at nadatnan dun si Lino at Albino na nag-uusap. Ngunit hindi niya narinig ang
pag-uusap dahil umalis na si Albino, Nag-usap na si Lino at si Ms. Sanchez. Sabi ni Lino
na hinihintay siya ni Albino dahil may mahalag siyang dapat sabihin: kakausapin daw
siya ni Don Tito. Hindi na kakain si Lino dahil kailangan niyang makipagkita jay Don
Tito. Nabagabag ang dalaga kung ano ang ipinapasabi ni Don Tito kay Lino dahil
natatakot siya dahil baka makuha si Lino o tungkil ito sa lupa. Kumain sila at ikinwento
ni Ms. Sanchez na pumunasila ni Beba sa kumbento at naabutan nila sa Amando at Don
Tito na nag-uusap. Ayaw pa sana nilang pumasok ngunit napilitan sila dahil
nagkakainitan na sila [the priest and rich man, I think] ng ulo. Umaasa si Ms Sanchez na
sapat na ang kwentong iyon upang magingal [what word is that?] si Lino kay Don Tito.
Pagkatapos nila kumain ay umupo umna sila sa sala dahil nais na makita ng nanay ni Ms
Sanchez si Lin [huh] kung kaya’t binigyan niya ng lemonadong tsaa ni Ms Sanchez. Si
Ms Sanchez ay isang tipikal na dalagang Pilipina, mahinhin at matimpi kung kaya naman
ay iginagalang siya ng lahat ngunit pagkaharap niya kay Lino ay nawawala ang mga
katangiang yoon dahil mahal niya si Lino. Iniisip ni Lino na hindi siya karapat-dapat sa
pagtingin niya ni Ms. Sanchez dahil marami pang tao na mas makapagbibigay ng mas
maganda sa kanya. Dumating na si Aling Basila at kinausap si Lino at sinabing dapat ay
huwag siyang mahihiway. Lagi daw siyang pumunta doon at ipinatatag ang loob pag
nandoon siya dahil tanggap naman siya doon. Hindi nagtagal ay umalis na si Lino doon
dahil hinihintay siya ni Ka Amando sa kumbento. Ngunit bago siya umalis doon ay
itinanong sa kanya ng kanyang anak (Ernesto) kung babalik pa siya at ipinangako naman
ng kanyang tatay na babalik siya at ipinaalaga kay Ernesto ang mga alaga nilang hayop.
Chapter 11
Nasabi ni Bidong na mataba raw ang lupa kaya’t malamang ay marami raw silang
maaani. Nasabi rin niya na kapag marami na raw silang ani ay ang gobyerno na mismo
ang lalapit sa kanila at lalagyan pa sila ng karatula. Nasabi ni Lno na may mga katusuhan
talaga ang mga tao sa gobyerno. Sinabi rin ni Lino na pagkatapos ng mga 2-3 taon ay
ipapaayos niya ang kanilang kubo at patatayuan pa niya si Bidong ng sariling kubo
kasama si Huli at sa kanya naman si Didang. Sinabi naman ni Bidong n asana ay nagging
abogado na lamang si Lino para si Mis Sanchez ang kanyang magiging katipan dahil iba
siya sa mga babae. Si Ms Sanchez raw ay kakaiba dahil mahal na mahal nito so Ernesto.
Huwag raw niya hahayaan na matulad si Ernesto kay Bidong na malupit ang kanang
pangalawang ina. Dumalaw is Lino kila Didang at itinanong king may halaga nga ba ito
sa kanya. Sinabi ni Didang na mayroon mga itong halaga dito ngunit kailangan panito na
malaman ang kahapon niya. Tinanong ni Lino kung may ipagbilin si Didang at sinabi
naman niya na iuwi daw ang Pinyahan sa kanila [huh?]. Dahil dito naalala ni Lino si Ms
Sanchez dahil sinabi rin niya ito. Nang hindi pa nakalalayo si Lino ay biglang nahilo si
Didang at umiyak. Nagtaka si Aling Huwana at sinabi ni Didang na hindi raw niya
natupad ang pangako nito sa sarili na hindi na magmamahal muli. Natatakot siya na baka
mawala si Lino kapag ipinagtapat na niya ang totoo para malaman kung tapat nga ito sa
kanyang pag-ibig dahil mahal nga niya ito.
Chapter 17
Hatinggabi noon at naubos na halos higupin ni Didang at Lino ang tig-isang tasa nila ng
kape. Nang muli silang magharap ay ipinagpatuloy ni Didang ang kanyang kasaysayan
kay Lino. Ikinwento niya ang panghihikayat sa kanya ni Chic, isang kaibigan na sumama
sa Pinay, Bun at Lor upang maging mga hostess sa tatlong nightclub ni Ric, na isang
kapitan din ng barko. Inilahad ni Lina ang maaring maging karanasan nito roon.
Maraming payo at mga kasabihan ang sinabi ni Chic kay Didang upang lalo itong
mahikayat maging isang hostess. Ayon kay Chic, maari siyang masawi sa kanyang
pagiging hostess ngunit ang ikasasawi niya ay naka-depende sa kanya pagkat ang
kasawian ay gaya rin ng anumang kasawian maari mong kabuliran [newword?] saanman.
Ani Chic, sa kabilang dako ay baka naman hindi kasawian, kundi kapalaran pangam ang
maaring matagpuan ni Didang sapagkat siya’y maganda kaya’t mahahaling sa kanya ang
mga taong mayayayaman. Binulag din ni Chic si Didang sa mga materyalistikong bagay
na maaari nitong mabili kung makaipn na siya ng pera – at ang mga bagay na iyon ang
nakapanghikayat kay Didang na tanggapin ang trabaho. Nagsimulang magtrabaho si
Didang sa nightclub at naranasan niya ang buhay ng isang hostess. Tumagal siya ng
mahigit isang taon sa isang nightclub sa Dewey Boulevard na pag-aari ni Ric. Kumita
siya ng mahigit tatlong libong piso at nakuha niya ang kahat ng kaniyang gustushin.
Nagpasiyang umuwi is Didang at dinalahilan ang pagkakaroon ng isang ‘Todos Los
Santos’ upang madalaw ang libingan ng kanyang ina sa Baliwag, ang kanyang lalawigan.
Pagkauwi’y nabalitaan niyang wala na ang kaniyang ama roon at maging ang kanyang
maybahay. Madalas daw kasi mag-away ang dalawa kaya’t naghiwalay. Di knalaunan ay
namatay ang kanyang ama dahil sa isang sugat na hindi gumaling. Nanirahan na lamang
si Didang sa isang kaibigan at mabilis siyang nagging popular sa mga tao roon dahil sa
mga pinagpapautang niya. Naging ninang siya sa mga sunud-sunod na kasalan at ang
ilang pinautang ay hindi na nagbabayad kaya’t minabuti na lamang niya na umalis na
lamang doon at tumungo muli sa Maynila, kanila Maring na isang matalik na kaibigan at
kasama sa trabaho noon. Nakipagkuwentuhan ang dalawa at nalaman ni Didang na si
Maring ay nadali ng isang Intsik at nagkaanak. Tinulungan niyang makapasok si Didang
sa tindahang pag-aari ng Intsik na ama ng anak ni Miring. Mabilis napasok sa trabaho si
Didang at may magandang suweldo.
Chapter 18
Tatlong magkakasunod na putok ng baril ang narinig ni Didang at Lino. Pawang sa lugar
nila Lino naggaling ang mga putok kaya’t mabilis na sumakay si Lino sa kanyang kabayo
at mabilis na pinatakbo ito. Pagkarating ay hinanap kaagad si Bidong na nakasabi na mga
taong may galit sa kanilang dalawa ang mga nagpaputok ng baril. Buti na lamang na
nakapunta si Bidong sa kanilang dugout. Nagkakwentuhan ang dalawa at napagpasiyahan
na si Bidong ay pupunta sa Pinyahan upang siya ng maghatid ng mga nahuli nitong pugo
[vague]. Si Lino naman ay pupunta kaila Aling Barang upang ialok parte ng kanilang
lupa upang doon itayo muli ang tahanan sapagkat pinaalis sila ni Don Tito sa kanilang
lupain. Ikinagalak ito ni Bidong sapagkat mas malalapit siya kay Huli. Nagpasalamat ng
marami si Aling Baring kahit na hindi pa ito sumasang-ayon sapagkat ipapaalam pa niya
iyon sa kanyang asawa. Nagbalik si Lino kay Bidong dahil siya muli ay tutungo sa bahay
ni Didang. Pinaalalahanan ni Lino na patayin ni Bidong ang ilaw kapag siya ay nakalabas
na.
Chapter 19
Nang dumating si Lino sa tahanan ni Didang ay pinagminindal muna ito ang bisita bago
muling isalaysay ang kasaysayan ng kaniyang buhay. Ipinagpatuloy na ni Didang ang
kanyang kasaysayan sa tindahan ni Chan Lee, ang may-ari. Nasabi niyang noong mga
nakailang araw sa pagtratrabaho ay pinadadalhan siya ni Chan Lee ng mga mamahaling
bagay. Simula noon ay pamahal ng pamahal ang mga binigay nito kay Didang. Isang
araw ay pauwi na siya ng ipatawag ito sa kaniyang opisina. Nagpasama si Didang ng
isang ka-trabaho ngunit ayaw nitong sumama kaya’t mag-isa itong umakyat. Nakita ni
Didang na may kainan sa isang sulok ng opisina na pang-dalawahan lamang. Sinabi ni
Chan Lee na gusto lamang niya na may makasamang babae sa araw na iyon dahil
ginugunita niya ang relasyon niya sa una niyang kasintahan. Kumain si Didang kahit na
busog pa ito at siya’y nasarapan. Sumunod ay ipinainom siya ng alak ngunit tinanggihan
niya ito kaya’t pinalitan ng tsaa. Inimon niya iyon at nakadama ng kakaiba sa anyang
katawan. Ninais niyang makalabas ng pintuan ngunit hindi siya makalabas at
napagsamantalahan na ni Chan Lee. Linulong siya sa sa silid na iyon ng mga 2 linggo,
estema ni Didang. Sinundo siya ni Miring at Mentang at siya’y inuwi. Nais magsumbong
ni Didang ngunit pakiramdam niyang walang maniniwala sapagkat walang nakakita sa
kanya. Hindi nalauna’y [is this a word?] nalaman niyang siya’y nagdadalantao at kasabay
nito’y may balitang dala si Ka Nga na umalis papuntang Amerika sa Chan Lee at hindi
nagsabi kung kalian babalik. Iniwanan na laman ito ng sobre na naglalaman ng limang
libong piso. Napagdesisyunan ni Didang na bubuhayin niya ang bata sa kanyang
sinapupunanat aalis sa lugar na iyon at hindi na babalik. Sumakay ng bus na waking
katiyakan kung saan pupunta. Napunta siya sa bandang Luzon at nakitira sa isang
kakilalang nakilala niya sa bus. Siya si Flora na may tatlo pang kapatid. Ikinwento niya
maging ang buhay ng mga iyon at sinabing nakitira siya sa bunsong kapatid na si
Lumeng, na may asawang tsuper. Sinasabing sila ang pinakamayaman sa magkakapatid.
Dun na niya ipinanganak ang kanyang anak na babae na napakaganda. Ngunit ilang
buwan lamang ay kinuha na siya ng Diyos kahit na ibinibigay niya lahat ng kanyang
pagmamahal dito. Ginawa niyang ninang si Lumeng kaya’t mag-kumare at kumpadre ang
kanilang turingan. Isang araw ay narinig ni Didang ang pag-uusap ng kanyang kumpadre
at si Lumeng. Narinig niyang gusto siya makasalo ng hepe sa trabaho ng kanyang
kumpadre at hindi raw ito makatanggi dahil sakanya nakasalalay ang kinabukasan nilang
mag-anak. Nagpaalam kinaumagahan si Didang kay Lumeng at sinabing babalik ito ng
Maynila kahit hindi naman. Sumakay siya ng bus paibaba at makarating sa Nayon ng
Maruhat, kung nasaan siya ngayon. Doon niya nakilala si Tiya Huwana na kumupkop sa
kanya dahil mag-isa rin ito sa buhay. Nagkakilala sila ni Lino nang isang araw
pagkatapos magpunta sa Pinyahan ay bumaba siya ni Tiya Huwana sa tapat ng tahanan
nito. Mula sa pangyayari sa buhay ni Didang na iyon ay nalalaman na lahat ni Lino. Sa
kabila ng kasaysayan ni Didang ay tinanggap pa rin ni Lino si Didang at handing ibigay
ang lahat ng kanyang pagmamahal. Binigyanpa ng kaunting palugit ni Didang si Lino
upang mag-isip sa magiging desisyon nito dahil akala nito’y naaawa lamang ito sa kanya.
Dapat ay ipagtatapat na ni Lino ang tungkol naman sa kanyang buhay ngunit tila alam na
lahat nito ni Didang at handa siyang tanggapin hung ano o sino man si Lino.
Chapter 21 – Bidong
Sa kabanatang ito, inutusan ni Benigno Sityar si Bidong na patayin si Lino dahil sa mga
lupain na binigay sa kanya ni Amando. Noong una, inaya ni Benigno si Lino para maging
bodyguard niya ngunit humindi si Lino’t pinasa niya ang hikayat na ito kay Bidong. Sa
mga panahong ito, nangngampanya siya para maging gobernador ng kanilang lugar.
Chapter 22-25
Bago umalis sina Salina, Mina at Beba sa tahanan ni Ms. Sanchez, naipasya ng dalaga
nadumalaw sa gabi sa babo [what?] at ulila ng yumaong Gabriel Manalastas ng Maruhat.
Nagpasama si Miss Sanchez kay Ignacio at sinalubong sila ng isang may-bahay ng
malayong kamag-anak ni Manalastas. Nakatawag ng pansinsi Huli kay Ms. Sanchez sa
lubhang pagkaliksa [again, huh?] nito. Kinausap ni Ms Sanchez si Huli at nagabot ng
isang sobre at nakiusap kung pwede sila dumalaw sa Pinyahan pagkatapos ng parasal.
Nasabi ni Huli na si Lino ang gumagastos salahat para sa kanila at matagal na rin nila
itong di nakikita simula pa nung libing ng ama. Tinanong din ni Ms Sanchez kung nasan
si Bidong at nasabi ni Huli na di naraw nila ito nakikita sapagkat takot ito sa ina at
nagtanggi raw itong maging bodyguard ni Sityar ngunit gusto na niya magkaroon ng
sarining hanapbuhay. Nagtaka si Ms Sanchez kung bakit napalapit ang loob ni Lino kay
Don Tito at baka ipagdamdam ng kanilang pari. Naratnan ni Ms Sanchez sa Amando at
naibalita ang pagdalaw nito sa balaw ng yumaong kapitbahay ni Lino sa Maruhat at
ibinalita rin ang mga nasabi ni Huli. Nagdamdam si Aling Basilia kay Lino sa nabalitaan
dahil bakit ang sarili niyang anak ay di mabisita. Naisip ni Ms Sanchez na pagpaaralin
sina sina erni at Ernesto sa Maynila upang magkolehiyo dahil may matinding hinanakit si
Ernesto sa ama niya. Nasabi ni Amando na may nahahalata siya kay Abogado Ligon dahil
tuwing nasasabi niya ang di pagdalaw ni Lino ay iniilasan [iniiwasan?] ang mga mata
niya at naisip niya na balang araw, maaari niyang maanyayahan si Ligon sa isang
confecionarion [what?] at doon masasabi niya ang lahat. Nasabi ni Amando na may
kumalat raw na balita sa Maruhat na di umano’y nagpadala raw siya ng malaking
halagang panlimos sa mga dukha na ipinamudmod daw ni Bidong dahil hindi naman daw
ito totoo. [again, things are very messy]. Binabalak lang daw niya iyon gawin ngunit di
pa niya nagagawa at wala siyang balak na salawin si Don Tito at si Lino lang ang
makakapagpaliwanag sa kanya. Naalala ni Ms Sanchez na may palatuntunan sa Aogsto
19 sa kaarawan ng yumaong pangulong Quezon sa bibigkas si Ernesto ng malaking
talumpati sa wikang tagalong at naisip na kung dalhin si Lino ng sulat na paanyahan ay
dumalo kaya ito upang marinig ang kanyang anak? Dito magkakausap rin si Pari Amando
at Lino. Sa tahanan ni Don Tito sa tanggapan ng brain trust na lihim na tinaguriang
Camara Negra ng Benog for Government Movement. Nasabi ni Benog kay Bidong na
kung gagawin niya ang lahat ng nais ni Benog ay bibigyan niya ito ng mahiwagang susi
na mahihingan niya ng lahat ng kanyang ibig at galing raw ang susi na ito sa Amerika at
kapag nahawak niya ito, makukuha ang lahat ng kailangan at parang lampara ni Aladdin,
ngunit nagtaka si Biding sa susing ito at nasabi ni Benog na ang susing ito ay salapi dahil
ang salapi ang nakapagbibili ng lahat ng nais ng tao. Nasabi ni Benog na pag nanalo siya
bilang gobernador ng bayan ay gagawin niyang…[I omitted this part because it simply
made no sense…] . Tinanong ni Bidong kung ano talaga ang iuutos ni Benog sa kanya at
ito naman ay kanyang ibinulong at binigyan ng 24 oras upang mag-isip at pumanig ito.
Dumating naman si Luisito ng brain trust na may dalang limang sandatahang lalaki sa
tanggapan ni Benog. Nasabi rito ni Benog na binigyan niya si Bidongng 24 hrs at
ipinahanda kay Luisito ang plano at nasabi na di dapat mangyari ang anumang mangyari
kundi sa Pinyahan at pinaputol sa kanya ang anumang pagtatalastasan kaninoman dahil
mapanganib na malaman ni Lino ang kanilang pinag-uusapan at sumang-ayon naman si
Luisito.
Chapter 26
Dinala bigla si Bidong sa isang silid na may rehas na bintana na bakal at mayroong
siyang dalawang kasambilang tagabantay. Nagbalik si Benog at si Luisito sa tanggapan
ng Brain Trust. Nadatnan nila si Pedrito at Abundio doon. Sinabi ni Abundio kay Benog
na malapit na ang halalan at kailangan na nila ng plataporma. Pinag-usapan din nila ang
kanilang mga plano para sa halalan. Hindi sila seryoso sa kanilang mga plano at ang
gusto lamang nila ay ang manalo. Magtakipsilim na nang dumating si Ms. Sanchez sa
kanilang tahanan mila sa paaralan. Kasama niya sina Erni at Ernesto. Naratnan din nila si
Aling Ambrosia na maghahatid ng labada. Si Aling Basilia at si Ignacia ay di pa
dumadating. Si Ms Sanchez at si Aling Ambrosia ay walang tigil saa pagkukuwentuhan.
Bago umalis ay may iniabot si Ms Sanchez kay Aling Ambrosia na liham na may
pangalang G. Lino Rivera sa labas. Ang liham na ito ay para kay Luring. Nakasaad sa
sulat ang isang liham ng pag-iimbita dahil magtatalumpati daw si Ernesto sa wikang
tagalong. Si Albino ang nagdala ng sulat na it kay Lino. Nag-uusap din sila tungkol dito
ngunit agad na din umalis si Albino. Nang magpapahinga si Ms Sanchez, tila balisa siya
at di makatulog. Nasa isip niya si Didang at ang paglayo ni Lino. Sinabi niya sa sarili na
tiyak na di rin matitiis ni Lino na huwag makita si Ernesto sa palatuntunan sa Biernes ng
hapon. Hatinggabi na ng nakatulog si Ms Sanchez at matamlay ang kanyang paggising sa
umaga.
Chapter 27
Patuloy ang pagkatamlay ni Ms Sanchez ng umagang iyon. Ngunit gumaan ang loob niya
kapag naiisip niya si Huli na talaga naming isang magiliw na bata. Ayon sa kanya,
importante ang paganyaya sa imbitasyon ni Ms Sanchez sa kanya. Nag-alala din siya na
baka sumama ang loob ni Didang sa hindi niya pagpunta sa hindi niyang minindal. Hindi
din natahimik ang kalooban ni Lino dahil sa pagtakas ni Bidong na sadyang kahina-
hinala. Napagpasiyahan niya na dapat niyang unahin ang kapakanan ni Bidong sapagkat
buhay at hindi puso ang nakataya dito. Magiika-apat na ng hapon ng makarating si Lino
sa Linggo ng Wika. Maraming tao doon at lahat sila ay nag-uusap. Matapos ang ilang
oras, duamting na ang oras ng pagpapakilala kay Ernesto. Nabuhayan ang kanyang loob
na malaman niya na naroon ang kanyang ma. Napatuloy na siya sa kanyang talumpati na
talaga namang pinalakpakan ng mga tao. Sa kabilang dako, si Lino ay iniisip pa rin si
Bidong. Nakarinig siya ng isang putok ng baril na pagkaraan ay sinundan pa. Kinabahan
siya at agad bumaba ng kabayo. Nakita niya ang bangkay ni Lino.
Chapters 30-31
Nakatanaw sina Lino at albino sa malaking liwanag sa dako ng bukid ni Lino sa Maruhat.
Madaling tumakbo ang dalawa at nakita nila na nasunog na ang mga kubo nila pati na rin
ang kay Huli. Tumigil sila sa may dalawang kilometrong layo mula sa mga kubo. Iniwan
ni Lino si Albino sa isang tabi at binigyan niya ito ng baril. Siguradong-sigurado siya na
doon dadaan ang kanilang mga kalaban. Muling nangabayo so Lino hanggang nakita niya
ang kanyang kalabaw na may nakasakay na isang lalaki. Pinaputukan ito ni Lino at nakita
niyang nahulog ito. May tatlong lalaki pang dumating at sila’y binaril din ni Lino.
Narinig din niyang nagpaputok si Albino. Mamaya ay dumating na rin si Albino sa
kanyang tabi. Nilapitan niya ang lalaki at tinapatan siya ng flashlight. Ngunit sinabi ni
Albino na mas ligtas kung maghihintay silo ng umaga.Nang sumunod na umaga,
dumating si Albino kasama ang pangulo ng Maruhat. Muli nila nilapitan ang lalaking
nahulog mula sa kalabaw ni Lino. Ito ay namukhaan ng kanilang pangulo at sinabi naang
lalaking iyon ay ang pinuno ng Hukbalahap. Ipiinaliwanag ng kanilang pangulo na
matagal na nilang sinusubukan hulihin ito ngunit hindi nila magawa. Mamaya ay
dumating sina Amando at Ligon. Agad naman silang nilapitan nina Albino at Lino.
Sumama sila kay Ligon at kanilang tinalakay ang mga kaso ng Hukbalahap. Sinabi ng
abogado na walang kaso na ipapataw kina Lino at Albino at silaay pinasasalamatan ng
maraming tao sa pagpatay ng mga Hukbalahap.Mahigit na isang lingo bago dumating
muli sina Lino at Albino sa Maruhat. Kasabay nito ang balita na nabawasan ng isang
kagawad si Benigno Sityar, pagka’t may apat na araw nang patay si Luisito dahil ito raw
ay naubusan ng dugo.Nang pumunta si Lino kay Aling Barang, nabalitaan nito na may
sakit si Ms. Sanchez. Napatungo si Lino ng saglit. At kanyang nakita si Huli na anak ni
Aling barang na nagmumuni-muni. Nag-usap silang dalawa. Ipinaliwanag ni Lino na
mahalaga si Huli kay Bidong na siyang kasintahan ng dalaga. Ipinakiusap ni Huli kay
Lino na lagging dalawin si Ms. Sanchez. May-may’y umalis na ang mag-ina upang
pumunta sa Pinyahan at alagaan ang may sakit na dalaga.Matapos ng pagpaalam si Lino,
pinuntahan naman niya si Aling Huwana, ina ni Didang. Malayo pa lang ay nakita na siya
ni Lino. Kanyang sinabi na umalis si Didang noong umagamatapos na hintayin si Lino ng
pagkatagal-tagal. Agad-agad naman itong sinundan ni Lino patungo sa may
bayan.Samantalang sa Pinyahan, palubha na ng palubha ang sitwasyon ni Ms Sanchez.
Ayaw niyang kumain, magpatulong kung kanino lang, tumanggap ng bisita o
magpagamot. Tuluyan na siyang nawawalan ng pag-asa.Isang araw dumating si Amando
sa bahay niya. Ito ay dahil napagpasiyahan nila na kunin si Ernesto at dalhin sa isang
kolehiyo sa Maynila. Noong una ay ayaw pumayag si Erestina ngunit siya ay pinilit ni
Ernesto kung kaya’t pumayag na siya. Nang ihatid ni Padre Amando ang mga bata sa
Maynila, nagdala siya ng isang mahusay na doctor sa Pnyahan. Napansin ng doctor na
ayaw magpagaling si Ms Sanchez. Natuklas niya ang sakit: coronary thrombosis at
angina pectoris. Nagulat si Padre Amando sa kanyang narinig. Agad niyang pinuntahan si
Ligon at ipinakiusap na hanapin si Lino. Ilang araw niyang hinanap si Lino hanggang
matagpuan niya itong nagtratrabaho sa Grace Park sa may Kalookan. Ipinaliwanag ni
Lino ang pagkawala ni Didang at ng ilang araw niya itong hinanap. Nailibot na niya ang
buong Maynila hanggang sa Dewey Boulevard, sa Pasay, sa Polo, sa Quezon City.
Ipinaliwanag naman ng abogado ang nangyari kay Ms Sanchez. Tumungo silang dalawa
sa Pinyahan. Pagkarating nila sa kumbento, nakita nila si Felix na isang sacristan. Sinabi
ni Felix na si Padre Amando ay nasa bahay ni Ms Sanchez. Nang nakita ni Felix na
madumi si Lino, pinahiram niya ito ng damit at agad-agad silang pumunta sa bahay ni Ms
Sanchez.Laking tuwa ni Amando nang dumating si Lino. Inutusan niya itong pumasok sa
kuwarto ni Ms Sanchez. Nag-usap silang matagal ni Lino. Sila’y humingi ng patawad sa
isa’t isa, sa lahat ng kakulangan na hindi nila naibigay, o sa mga salitang hindi nila
nasabi. Sila’y nagpasalamat din sa maraming pangyayari na nakaukit sa kanilang mga
puso. At pagpatong ng ika-walo ng gabi ibinigay ni Ms Sanchez ang huling hibla ng
kanyang buhay.
ISMONG PAMPANITIKAN
REALISTIKO
HUMANISTIKO
SOSYOLOHIKAL
• Mahalaga para sa isang tao ang magkaroon ng mga kaibigan. Ipinakita sa
nobela ang matibay na relasyon nina Bidong at Lino at kung paano nito
nabago ang kanilang mga buhay.
• Masasabi ring may mga tao pa ring likas na mabuti. Ang mga taong tulad ni
Lino, na handang tumulong sa iba, kahit na sa hindi kakilala, ay maituturing
na isang magandang huwaran para sa lahat.
GAMIT NG WIKA
• Pabalbal – Gumamit din ang ilang tauhan, tulad nina Dr. Benog at Bidong,
ng ilang salitang madalas na ring gamitin ng mga karaniwang tao.
MGA TAUHAN
• Lino Rivera
• Ama ni Ernesto, matalik na kaibigan ni Bidong
• Binigyan ng kapirasong lupa ni Padre Echevarria
• May prinsipyo at paninindigan
• Magaling makisalamuha sa iba at laging handang tumulong sa
nangangailangan
• Tumatanaw ng utang ng loob sa mga taong naging parte ng kanyang
buhay (Ms. Sanchez, Pari Amando)
• Lihim na umiibig kay Ms. Sanchez
• Itinuturing na kaaway ng kampo nina Don Tito
• Amando
• Bidong
• Estrangherong itinuring ni Lino na isang kapatid.
• Iniibig si Huli
• Mabuting kaibigan- tinanggihan niya ang utos ni Don Tito at Benog
na ipahamak si Lino
• Didang
- Iniibig si Lino
• Ernesto
• Huli
- Iniibig ni Bidong
• Aling Barang
- Ina ni Huli
• Aling Basilia
• Aling Huwana
- Relihiyosa at mabait
• Albino
• Ernestina
- Ulilang lubos na
- Kalaro ni Ernesto
• Maruhat
• ayon kay Bidong, ito ang pook kung saan makakatagpo ng maraming
magagandang dalaga
- dito madalas na naglalagi sina Pari Amando at Abogado Ligon, dala ng kanilang
trabaho
- dito nagpupunta si Lino tuwing araw ng Linggo upang pag-usapan nila ni Pari
Amando ang ilang bagay tungkol sa relihiyon, paksang-aralin, at iba pa
- dito unang dinala ni Lino ang bangkay ni Bidong matapos ang awtopsiya upang
mabasbasan na ni Pari Amando
• Dito nagpupulong ang mga miyembro ng brain trust ni Benog upang pag-
usapan ang kanilang mga plano para sa eleksyon