Philosophies in Life

PHILOSOPHY may be defined as the study and pursuit of facts which deal with
the ultimate reality or causes of things as they affect life.

The philosophy of a country like the Philippines is made up of the intricate and
composite interrelationship of the life histories of its people; in other word, the
philosophy of our nation would be strange and undefinable if we do not delve into
the past tied up with the notable life experiences of the representative
personalities of our nation.

Being one of the prominent representatives of Filipino personalities, Jose Rizal is

a fit subject whose life philosophy deserves to be recognized.

Having been a victim of Spanish brutality early in his life in Calamba, Rizal had
thus already formed the nucleus of an unfavorable opinion of Castillian
imperialistic administration of his country and people.

Pitiful social conditions existed in the Philippines as late as three centuries after
his conquest in Spain, with agriculture, commerce, communications and education
languishing under its most backward state. It was because of this social malady
that social evils like inferiority complex, cowardice, timidity and false pride
pervaded nationally and contributed to the decay of social life. This stimulated
and shaped Rizal’s life phylosophy to be to contain if not eliminate these social ills.

Educational Philosophy

Rizal’s concept of the importance of education is clearly enunciated in his work

entitled Instruction wherein he sought improvements in the schools and in the
methods of teaching. He maintained that the backwardness of his country during
the Spanish ear was not due to the Filipinos’ indifference, apathy or indolence as
claimed by the rulers, but to the neglect of the Spanish authorities in the islands.
For Rizal, the mission of education is to elevate the country to the highest seat of
glory and to develop the people’s mentality. Since education is the foundation of
society and a prerequisite for social progress, Rizal claimed that only through
education could the country be saved from domination.
Rizal’s philosophy of education, therefore, centers on the provision of proper
motivation in order to bolster the great social forces that make education a
success, to create in the youth an innate desire to cultivate his intelligence and
give him life eternal.

Religious Philosophy

Rizal grew up nurtured by a closely-knit Catholic family, was educated in the

foremost Catholic schools of the period in the elementary, secondary and college
levels; logically, therefore, he should have been a propagator of strictly Catholic
traditions. However, in later life, he developed a life philosophy of a different
nature, a philosophy of a different Catholic practice intermingled with the use of
Truth and Reason.

Why the change?

It could have been the result of contemporary contact, companionship,

observation, research and the possession of an independent spirit.Being a critical
observer, a profound thinker and a zealous reformer, Rizal did not agree with the
prevailing Christian propagation of the Faith by fire and sword. This is shown in
his Annotation of Morga’s Sucesos de las Islas Filipinas.

Rizal did not believe in the Catholic dogma that salvation was only for Catholics
and that outside Christianity, salvation was not possible even if Catholics
composed only a small minority of the world’s religious groups. Nor did he believe
in the Catholic observation of fasting as a sacrifice, nor in the sale of such
religious items as the cross, medals, rosaries and the like in order to propagate
the Faith and raise church funds. He also lambasted the superstitious beliefs
propagated by the priests in the church and in the schools. All of these and a lot
more are evidences of Rizal’s religious philosophy.

Political Philosophy

In Rizal’s political view, a conquered country like the Philippines should not be
taken advantage of but rather should be developed, civilized, educated and
trained in the science of self-government.
He bitterly assailed and criticized in publications the apparent backwardness of
the Spanish ruler’s method of governing the country which resulted in:

1. the bondage and slavery of the conquered ;

2. the Spanish government’s requirement of forced labor and force military

service upon the n natives;

3. the abuse of power by means of exploitation;

4. the government ruling that any complaint against the authorities was criminal;
and

5. Making the people ignorant, destitute and fanatic, thus discouraging the
formation of a national sentiment.

Rizal’s guiding political philosophy proved to be the study and application of

reforms, the extension of human rights, the training for self government and the
arousing of spirit of discontent over oppression, brutality, inhumanity,
sensitiveness and self love.

Ethical Philosophy

The study of human behavior as to whether it is good or bad or whether it is right

or wrong is that science upon which Rizal’s ethical philosophy was based. The fact
that the Philippines was under Spanish domination during Rizal’s time led him to
subordinate his philosophy to moral problems. This trend was much more needed
at that time because the Spaniards and the Filipinos had different and sometimes
conflicting morals. The moral status of the Philippines during this period was one
with a lack of freedom, one with predominance of foreign masters, one with an
imposition of foreign religious worship, devotion, homage and racial habits. This
led to moral confusion among the people, what with justice being stifled, limited
or curtailed and the people not enjoying any individual rights.

To bolster his ethical philosophy, Dr. Rizal had recognized not only the forces of
good and evil, but also the tendencies towards good and evil. As a result, he made
use of the practical method of appealing to the better nature of the conquerors
and of offering useful methods of solving the moral problems of the conquered.

To support his ethical philosophy in life, Rizal:

1. censured the friars for abusing the advantage of their position as spiritual
leaders and the ignorance and fanaticism of the natives;

2. counseled the Filipinos not to resent a defect attributed to them but to accept
same as reasonable and just;

3. advised the masses that the object of marriage was the happiness and love of
the couple and not financial gain;

4. censured the priests who preached greed and wrong morality; and

5. advised every one that love and respect for parents must be strictly observed.

Social Philosophy

That body of knowledge relating to society including the wisdom which man's
experience in society has taught him is social philosophy. The facts dealt with are
principles involved in nation building and not individual social problems. The subject
matter of this social philosophy covers the problems of the whole race, with every
problem having a distinct solution to bolster the people’s social knowledge.

Rizal’s social philosophy dealt with;

1. man in society;
2. influential factors in human life;
3. racial problems;
4. social constant;
5. social justice;
6. social ideal;
7. poverty and wealth;
8. reforms;
9. youth and greatness;
10. history and progress;
11. future Philippines.

The above dealt with man’s evolution and his environment, explaining for the most
part human behavior and capacities like his will to live; his desire to possess
happiness; the change of his mentality; the role of virtuous women in the guidance
of great men; the need for elevating and inspiring mission; the duties and dictates
of man’s conscience; man’s need of practicing gratitude; the necessity for
consulting reliable people; his need for experience; his ability to deny; the
importance of deliberation; the voluntary offer of man’s abilities and possibilities;
the ability to think, aspire and strive to rise; and the proper use of hearth, brain
and spirit-all of these combining to enhance the intricacies, beauty and values of
human nature. All of the above served as Rizal’s guide in his continuous effort to
make over his beloved Philippines.

Noli Me Tangere
Spain, to Rizal, was a venue for realizing his dreams. He finished his studies in
Madrid and this to him was the realization of the bigger part of his ambition. His
vision broadened while he was in Spain to the point of awakening in him an
understanding of human nature, sparking in him the realization that his people
needed him. It must have been this sentiment that prompted him to pursue,
during the re-organizational meeting of the Circulo-Hispano-Filipino, to be one of
its activities, the publication of a book to which all the members would contribute
papers on the various aspects and conditions of Philippines life.

"My proposal on the book," he wrote on January 2, 1884, "was unanimously

approved. But afterwards difficulties and objections were raised which seemed to
me rather odd, and a number of gentlemen stood up and refused to discuss the
matter any further. In view of this I decided not to press it any longer, feeling
that it was impossible to count on general support…"

"Fortunately," writes one of Rizal’s biographers, the anthology, if we may call it

that, was never written. Instead, the next year, Pedro Paterno published his
Ninay, a novel sub-titled Costumbres filipinas (Philippines Customs), thus partly
fulfilling the original purpose of Rizal’s plan. He himself (Rizal), as we have seen,
had ‘put aside his pen’ in deference to the wishes of his parents.

But the idea of writing a novel himself must have grown on him. It would be no
poem to forgotten after a year, no essay in a review of scant circulation, no
speech that passed in the night, but a long and serious work on which he might
labor, exercising his mind and hand, without troubling his mother’s sleep. He would
call it Noli Me Tangere; the Latin echo of the Spoliarium is not without
significance. He seems to have told no one in his family about his grand design; it
is not mentioned in his correspondence until the book is well-nigh completed. But
the other expatriates knew what he was doing; later, when Pastells was blaming
the Noli on the influence of German Protestants, he would call his compatriots to
witness that he had written half of the novel in Madrid a fourth part in Paris, and
only the remainder in Germany.

"From the first," writes Leon Ma. Guerrero, Rizal was haunted by the fear that
his novel would never find its way into print, that it would remain unread. He had
little enough money for his own needs, let alone the cost of the Noli’s publication…
Characteristically, Rizal would not hear of asking his friends for help. He did not
want to compromise them.

Viola insisted on lending him the money (P300 for 2,000 copies); Rizal at first
demurred… Finally Rizal gave in and the novel went to press. The proofs were
delivered daily, and one day the messenger, according to Viola, took it upon
himself to warn the author that if he ever returned to the Philippines he would
lose his head. Rizal was too enthralled by seeing his work in print to do more than
smile.

The printing apparently took considerably less time than the original estimate of
five months for Viola did not arrive in Berlin until December and by the 21st
March 1887, Rizal was already sending Blumentritt a copy of "my first book."

Rizal, himself, describing the nature of the Noli Me Tangere to his friend
Blumentritt, wrote, "The Novel is the first impartial and bold account of the life
of the tagalogs. The Filipinos will find in it the history of the last ten years…"
Criticism and attacks against the Noli and its author came from all quarters. An
anonymous letter signed "A Friar" and sent to Rizal, dated February 15, 1888, says
in part: "How ungrateful you are… If you, or for that matter all your men, think
you have a grievance, then challenge us and we shall pick up the gauntlet, for we
are not cowards like you, which is not to say that a hidden hand will not put an end
to your life."

A special committee of the faculty of the University of Santo Tomas, at the

request of the Archbishop Pedro Payo, found and condemned the novel as
heretical, impious, and scandalous in its religious aspect, and unpatriotic,
subversive of public order and harmful to the Spanish government and its
administration of theses islands in its political aspect.

On December 28, 1887, Fray Salvador Font, the cura of Tondo and chairman of
the Permanent Commission of Censorship composed of laymen and ordered that
the circulation of this pernicious book" be absolutely prohibited.

Not content, Font caused the circulation of copies of the prohibition, an act which
brought an effect contrary to what he desired. Instead of what he expected, the
negative publicity awakened more the curiosity of the people who managed to get
copies of the book.

Assisting Father Font in his aim to discredit the Noli was an Augustinian friar by
the name of Jose Rodriguez. In a pamphlet entitled Caiingat Cayo (Beware). Fr.
Rodriguez warned the people that in reading the book they "commit mortal sin,"
considering that it was full of heresy.

As far as Madrid, there was furor over the Noli, as evidenced by an article which
bitterly criticized the novel published in a Madrid newspaper in January, 1890, and
written by one Vicente Barrantes. In like manner, a member of the Senate in the
Spanish Cortes assailed the novel as "anti-Catholic, Protestant, socialistic."

It is well to note that not detractors alone visibly reacted to the effects of the
Noli. For if there were bitter critics, another group composed of staunch
defenders found every reason to justify its publication and circulation to the
greatest number of Filipinos. For instance, Marcelo H. Del Pilar, cleverly writing
under an assumed name Dolores Manapat, successfully circulated a publication
that negated the effect of Father Rodriguez’ Caiingat Cayo, Del Pilar’s piece was
entitled Caiigat Cayo (Be Slippery as an Eel). Deceiving similar in format to
Rodriguez’ Caiingat Cayo, the people were readily "misled" into getting not a copy o
Rodriguez’ piece but Del Pillar’s.

The Noli Me Tangere found another staunch defender in the person of a Catholic
theologian of the Manila Cathedral, in Father Vicente Garcia. Under the pen-name
Justo Desiderio Magalang. Father Garcia wrote a very scholarly defense of the
Noli, claiming among other things that Rizal cannot be an ignorant man, being the
product of Spanish officials and corrupt friars; he himself who had warned the
people of committing mortal sin if they read the novel had therefore committed
such sin for he has read the novel.

Consequently, realizing how much the Noli had awakened his countrymen, to the
point of defending his novel, Rizal said: "Now I die content."

Fittingly, Rizal found it a timely and effective gesture to dedicate his novel to the
country of his people whose experiences and sufferings he wrote about,
sufferings which he brought to light in an effort to awaken his countrymen to the
truths that had long remained unspoken, although not totally unheard of.
Noli Me Tangere: Mga Tauhan
Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli Me Tangere"
noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng medisina. Nang makatapos ng
pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa
Berlin natapos ni Rizal ang huling bahagi ng nobela.

Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa "Uncle Tom's

Cabin" ni Harriet Beacher Stowe, na pumapaksa sa kasaysayan ng mga aliping
Negro sa kamay ng mga panginoong putting Amerikano. Inilarawan dito ang iba't
ibang kalupitan at pagmamalabis ng mga Puti sa Itim. Inihambing niya ito sa
kapalarang sinapit ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila.

Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat sa ilan niyang
kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas at yaon ay pagsasama-
samahin niyang upang maging nobela. Ngunit hindi ito nagkaroon ng katuparan, kaya
sa harap ng kabiguang ito, sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong.

Ipinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si Dr. Ferdinand

Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang "Noli." Ang lahat ng mga
ito ay maliwanag na inilarawan sa mga kabanata ng nobela.

Ang pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin sa Tagalog
ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa Ebanghelyo ni San Juan Bautista.
Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao.

Mga Tauhan:

Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang matiyak
ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.

Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan at ang
mga suliranin nito.

Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.

Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod ng
matagal na panahon sa San Diego.

Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay Maria
Clara.

Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na inihimatong anak ng
kanyang ina na si Doña Pia Alba kay Padre Damaso

Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San Diego.

Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng asawang
pabaya at malupit.

Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan ng
San Diego.

Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego

Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang kolorete sa
mukha at maling pangangastila.

Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at pag-uugali.

Don Tiburcio de Espadaña

Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng
magandang kapalaran; napangasawa ni Donya Victorina.

Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso na napili
niya para mapangasawa ni Maria Clara.

Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang

Señor Nol Juan

Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.

Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay Ibarra.
Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.

Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.

Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y maisilang.

Iday, Sinang, Victoria, at Andeng

Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego

Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-ekskomunyon si
Ibarra.

Don Rafael Ibarra

Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa yaman kung
kaya nataguriang erehe.

Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.

Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.

Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Valentin

Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra ng
tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.

Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng
ama.

Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.

Albino
Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.
Kabanata I
Isang Handaan
Buod

Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los Santos na

higit na popular sa taguring kapitan Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang
bahay na nasa daang Anluwage na karating ng Ilog-Binundok.

Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gustong
dumalo sapagkat ang mayamang Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao,
mapagbigay at laging bukas ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay
nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.

Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan. Puno ang
bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita ay si Tiya Isabel, isang matandang babae
na pinsan ng may-bahay. Kabilang sa mga bisita sina tinyente ng guardia civil, Pari
Sibyla, ang kura paroko ng Binundok, si pari Damaso na madaldal at mahahayap ang
mga salita at dalawang paisano. Ang isa ay kararating lamang sa Pilipinas.

Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng mga katutubong

Pilipino. Ipinaliwanag niya na ang pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang
pakay ng kanyang paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa lupain ng
mga Indiyo.

Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa

monopolyo ng tabako. Nailabas ni Pari Damaso ang kanyang mapanlait na ugali.
Nilibak niya ang mga Indiyo. Ang tingin niya sa mga ito ay hamak at mababa.
Lumitaw din sa usapan ang panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong
mga nakalipas na araw. Mapanlibak si Pari Damaso. Kung kaya’t iniba ni Pari Sibyla
ang usapan.

Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni Padre Damaso

pagkatapos ng makapagsilbi sa loob ng 20 taon bilang kura paroko ng San Diego.
Sinabi niya kahit na ang hari ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng
simbahan sa mga erehe.

Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa pagsasabing may karapatan

ang Kapitan Heneral sapagkat ito ang kinatawan ng hari ng bansa.

Ipinaliwanag pa ng tinyente ang dahilan ng pagkakalipat ni Pari Damaso. Ito, umano

ang nag-utos na hukayin at ilipat ang bangkay ng isang marangal na lalaki na
napagbintangang isang erehe ng pari dahil lamang sa hindi pangungumpisal.

Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kaya inutos
nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring Pransiskano bilang parusa.
Nagpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.

Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong makapagpaliwanag. Sinikap

ni Pari Sibyla na pakalmahin ang loob ni Pari Damaso. Lumawig muli ang talayan.
Dumating ang ilan pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawang
sina Dr. de Espadaña at Donya Victorina.

Tanong

Sino si Pari Damaso? Bakit niya tinawag na Indiyo ang mga Pilipino?

Sagot

Siya yung Paring may magaspang na pag-uugali na nanirahan sa San Diego ng halos
20 taon. Dahil sa kasamaan ng ugali niya, ang mga tao ay hindi naibigan ang paring
ito, kaya sila tinawag na Indiyo.
Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Buod

Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. Binating

lahat ni kapitan ang mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na
siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Pari Damaso ay namutla ng makilala si
Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kanyang
kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa
Europa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha
mababakas ang kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa
pisikal na kaanyuan nito ang pagiging dugong Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang
matalik ng kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang
kura sa bayan. Pero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at
napaharap sa tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina
tinyente at Ibarra. Nagpapasalamat ang tinyente sapagkat dumating ang binata ng
walang anumang masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa
binata na nasa ito ay higit na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon sa tinyente ang
ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong papuri ay pumawi sa masamang
hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kanyang ama.
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binata.
Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang kakilala.
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa
Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang
panauhin. Ang mga babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang
nagpapakilala rin sa kanya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa
pagsusulat.
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan
Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa
anyaya ang binata sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na
naturan.

Tanong

Bakit biglang nabugnot at nagbago ng pakiramdam si Pari Damaso nang makitang

magkasama sina Kapitan Tiyago at Crisostomo Ibarra?

Sagot

Nainis si Pari Damaso dahil ayaw niyang makita si Ibarra sapul nang mamatay ang
ama nito. May alam kasi siya sa naging kamatayan ng ama ni Ibarra.
Kabanata III
Ang Hapunan
Buod

Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang

mga mukha, mahahalata ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Pari Sybyla
samantalang banas na banas naman si Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng
madaanan hanggang sa masiko niya ang isang kadete. Hindi naman umiimik ang
tenyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na nag-uusap at pinupuri ang masarap
na handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente sapagkat
natapakan ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito ang pagkakulot ng
kanyang buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng
dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang padre
kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng
Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang
karapat-dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at nagkunwang iaalok ang
upuan. Pero, tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan nang
dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan
Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumaggi ang
kapitan sabay sabing "huwag mo akong alalahanin."
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupoyos ng damdamin ni Pari
Damaso, ang ihain ang tinola. Paano puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunta
sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari,
sadyang ipinaluto ng kapitan ang manok para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malapit sa
kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon
ding pitong taong nawala sa Pilipinas. Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya
nakakalimutan ang kanyang bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan
sapagkat ni wala man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit
ng kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang paniniwala ng
tinyente na talagang walang alam ang binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng
kanyang amang si Don Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng
hatid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.
"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon", tugon naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at
marami ng wika ang kanyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga
bansang pinupunntahan niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa
wika, pinag-aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan
partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa kaunlaran.
Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang napuntahan niya sa
tema ng kabuhayan, pulitika at relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang
nababatay sa kalayaan at kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at
ikapaghihirap nito.
Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si Padre Damaso.
Walang pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang kung iyon lamang ang
nakita o natutuhan ni Ibarra, siya ay nag-aksaya lamang ng pera sapagkat kahit na
bata ay alam ang mga sinabi nito. Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.
Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lamang niya ang mga
sandaling madalas na pumunta sa kanila si Pari Damaso noong maliit pa siya upang
makisalo sa kanilang hapag-kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na
si Damaso.
Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiyago sapagkat darating si Maria
Clara at ang bagong kura paroko ng San Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si
Ibarra. Pero, nangako siyang babalik kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyan diin niya na
ang gayong pagkilos ng binata ay tanda ng kanyang pagiging mapagmataas. Dahil
dito, aniya, dapat na ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng
pahintulot sa sinumang Indio na makapag-aral sa Espanya.
Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales ang tungkol sa
isang pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng alitan sa salu-salo; ang may handa
ay walang silbi sa isang piging at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa
ibang lupain.

Tanong

Bakit ipinagbabawal ng pamahalaan ang pangingibang bansa ng Kabataang Pilipino?

Sagot

Ang mga mag-aaral na nangingibabang bansa ay nagiging palalo at mapagmataas

kapag nakakabalik nang muli sa kanilang tinubuang bayan.
Kabanata IV
Erehe at Pilibustero
Buod

Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya hanggang sa

may Liwasan ng Binundok . Sa maraming taong pagkakawala niya sa bayan,wala pa
ring pagbabago sa kanyang dinatnan.

Sa paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman niyang may dumantay na kamay

sa kanyang balikat. Si Tinyente Guevarra,na sumunod sa kanya upang paalalahanan
na mag-ingat din sapagkat nangangamba siyang baka matulad siya (Ibarra) sa
sinapit ng kanyang ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tinyente ang tungkol sa
buhay ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito.

Sianbi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya mayisnag taon na ang
nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael(ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung
sakali mang hindi siya makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kanyang mga
gawain.

Ganito ang salaysay ng tinyente: Si Don Rafael ay siyang pinakamayaman sa buong

lalawigan. Bagamat siya ay iginagalang, may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno
nila ay mga kastila.Ang mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng mga
nararapat. Ang masasama sa Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafael ay
maraming mga kagalit na mga kastila at pari. Ilang buwan pa lamang nakakaalis sa
Pilpinas si Ibarra,si Don Rafael at Pari Damaso ay nagkasira. Diumano, di
nangungumpisal si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na kaaway.
Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang mangmang at malupit na artilyerong
naniningil ng buwis ng mga sasakyan. Pero hindi naman totoo.

Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero ng ba be bi bo
bu na labis na ikinagalit nito.Pinukol ng kanyang tungkod ng artilyero ang mga bata.
Isa ang sinampald na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo
namang nagdaraan si don Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong
nagpuyos sa galit at si DonRafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don Rafael
kung hindi ipagtanggol ang sarili.

Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray ang artilyero at dahan-

dahang nabuwal. Terible ang kanyang pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay
tumama sa isang tipak na bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa
tuluyang mapugto ang hininga.

Dahil dito, nabilanggo di Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero.

Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na pinakamabigatna
parusa.

Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kanyang dibdib. Pinaratngan din siyang
nagbabasa ng mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo,
nagtatago ng larawan ng paring binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain
at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.

Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay
marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abugadong Pilipino na si G.A at
G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay nag
pamumuo ng dugo sa ulo nito.

Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si don Rafael ay malapit ng
lumaya dahil sa tapos nglahat ang mga kasong ibinintang sa kanya. Ang sapin-saping
kahirapan ng kalooban na kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang pisikal na
katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa mismong loob ng bilangguan,
nalagutan ng hininga si Don Rafael.

Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang kanyang kamay kay Ibarra
at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang ang bahalang magsalaysay ng iba pang
pangyayari. Nasa tapat sila ng kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si
Ibarra.

Tanong

Bakit muhing-muhi si Padre Damaso kay Don Rafael gayong dati silang magkaibigan
sa simula?

Sagot

Maraming bagay na dapat ikainggit si Padre Damaso kay Don Rafael, lalo ang
pagiging mayaman nito.
Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim
Buod

Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda deLala. (Ito ay isang uri ng

panuluyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynial). Kaagad na nagtuloy si
Ibarra sa kanyang silid at naupo sa isang silyon.. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang
isip nito. Maya-maya ginala ang paningin sa kalawakan ng himpapawid.

Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog.
Naririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang
tugtugin ng orkestra.

Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sinu-
sino ang naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na
habi,may suot na diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at
dalagang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino,
pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw
silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na payat at putlain.
Iba ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-usap sa mga
dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalagang
hinahangaan ng lahat.

Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali siyang
naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang
batang Pransiskano.

Tanong

Sino ang pinapangarap sa gabing madilim?

Sagot

Walng iba kundi si Maria Clara.

Tanong

Sino ang palihim na nagmamanman sa dalaga?

Sagot

Si Pari Salvi ang panakaw-nakaw ng tingin at iba ang nararamdaman para sa dalaga.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago
Buod

Ang katangian ni kapitan tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, di

kaputian at may bilugang mukha. Siaya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong
gulang. Maitim ang buhok, at kung hinde lamang nanabako at ngumanganga,
maituturing na sya ay magandang lalaki.

Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang
klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa pampanga at laguna bilang asendero, hindi
kataka-taka na parang lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman .
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa
mga taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing
niya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo nya ang diyos dahil
nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at nag
papadasal tungkol sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay
nakapagtatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng
mga santo at santong sinasmba katulad nina sta.lucia, san pascual bailon, san
antonio de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san miquel, sto. Domingo,
hesukristo at ang banal na mag-anak.

Par kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay karapat-
dapat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilingkod
bilang gobernadocillo.

Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang

sinusonod. Sipsip din sya sa mga taong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng
kapanganakan at kapistahan, lagi sya myroong handog na regalo.

Si kapitan tiyago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa

malabon. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag aral. Naging katulong at
tinuruan sya ng isang paring dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y
mag isang nangalakal. Nakilala nya si pia alba na isang magandang dalagang taga
sata cruz. Natulong sila sa pag hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at
nakilala sa alta sosyedad.

Ang pag bili nila ng lupain sa san diego ang naging daan upang maging kaututang dila
roon ang kura na si padre damaso. Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa
boung san diego- si don rafael ibarra, ang ama ni crisostomo ibarra . dahil sa anim
na taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit na kung
saan-saan sila namanata.

Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa oabando sila pumunta kina san pascal
baylon at sta clara at sa nuestra sr de salambaw.

Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si pia,
nang siya ay magdalangtao. Pag kapanganak nya sya ay namatay. Si padre damaso
ang nag anak sa binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilang pag
bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay tiya esabel, pinsan ni
kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay maria. Lumaki sya sa pag mamahal na
inukol ni tiya esabel, kanyang ama at mga prayle.

Katorse anyos si maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng sta catalina. Luhaan sya
nag paalam kay pari damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si crisostomo
ibarra, pag kapsok ni maria sa umbento, si ibarra naman ay nag punta na ng europa
upang mag aral.

Gayunman, nagkasundo sina don rafael at kapitan tiyago na maski nagkalayo ang
kanilang mga anak. Pag dating ng tamang panahon silang dalawa (maria at
crisostomo) ay pag iisahing dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay
tunay na nag-iibigan.
Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
Buod

Kinabukasan, Maagang –maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.

Pagkatapos ng misa, Nagyayang umuwi na si Maria.

Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel ay ay

nagwalis ng mga kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan Tiyago ay Binuklat naman ang
mga itinatagong kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may
nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan
Tiyago na magbakasyon siya sa malabon o sa San Diego.

Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat bukod sa

malaki ang bahay roon ay malapit na ring ganapin ang pista.

Tinagubilin ni Kapitan Tiyago si Maria na sa pagkukuha ng kanyang mga damit ay

magpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hinda na siya babalik sa beateryo.

Nanlamig at biglang nabitawan ni maria ang tinatahi ng may biglang tumigil na

sasakyan sa kanilang tapat. Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang
pumasok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago
harapin si Ibarra.

Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin. Ang

pagkakatama ng kanilang paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso.

Pamaya-maya, lumapit sila sa asotea upang iwasan ang alikabok na nililikha ni Isabel.
Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang bansa
dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi
nakakalimot. Katunayan anya, si Maria ay laging nasa kanyang alaala.

Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala
siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi
nakakalimot kahit na pinayuhan siya ng kanyang padre kompesor na limutin na niya
si Ibarra.

Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang paglalaro,

pagtatampuhan at muling pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng tawaging
mangmang ng kanyang ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria.
Nawala lamang ang kanyang tampo nang lagyan ni maria ng sambong sa loob na
kanyang sumbrerong upang hinda maitiman.

Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kanyang kalupi ang isang
papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero,
mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kanya
ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay
mata upang di makita ang kanyang mukha.

Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa ibang
bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa mga
buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat,
matanda na si Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na
ipaubaya ang pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan.

Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya. Napatigil sa

pagbabasa si Maria. Tinanong ni Maria ang binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay
nalimutan ko ang aking tungkulin. Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay
undas na."

Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra. Pinagbilinan ni Kapitan
Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San Diego
sapagkat magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na ito.

Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiyago at inutusan na

magtulos ng dalawang kandila sa mga manlalakbay na sina San Roque at San Rafael.

Tanong

Bakit hinangad ni Don Rafael na sa ibang bansa mag-aral si Ibarra?

Sagot

Bilang lalaki nararapat lang na mapag-aralan niya ang ukol sa buhay-buhay nang
mapaglingkuran ang bayang sinilangan.

Tanong

Sinu-sino ang mga Santong pinipintakasi ng mga manlalakbay?

Sagot

Sina San Roque at San Rafael ang mga Santong dinadasalan sa tuwing naghahangad
ng matiwasay na paglalakbay.
Kabanata VIII
Mga Alaala
Buod

Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang masayang

pook sa Maynila. Ang kagandahan ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang
kahapisang nadarama. Sa pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa
kanyang nahihimlay na diwa ang isang alaala.

Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga
taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino,
mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalaking hubad na nagpapasan,
mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw.
Pati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay
kanyang naalala.

Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin niya na walang ipinagbago ang

punong Talisay sa San Gabriel. Ang Escolta naman sa tingin din niya ay lalong
pumangit. Nakita din niya ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga
kawaning inanatok pa sa kanilang mga pagpasok sa mga tanggapan at pagawaan, mga
tsino at paring walang kibo. Sa mga paring nakasakay sa mga karwahe, namataan
niya si Pari Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong nuon na kasama ang asawa
at dalawang anak na babae at nakasakay sa ibang karwahe ay binati si Ibarra.

Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa bahaging kinalalagyan ng

pagawaan ng tabako. Naalala niya na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang
amoy ng tabako.

Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang kanyang mga
magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa Europa ay
nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito upang iyon ay malasin. Itinuon niya ang
tingin sa malayo at makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal at
nilumot ng mga pader.

Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayan ay nagpabangon sa bilin ng kanyang naging

gurong pari bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang
karunungan ay para sa tao, ngunit ito ay natatamo lamang ng mga may puso lamang.
(2) Kailangang pagayamanin ang karunungan upang maisalin ito sa mga susunod na
salin-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto.
Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan upang kunin
naman ni Ibarra ang ginto nila (dayuhan).
Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
Buod

May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago. Ang nakasakay
sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria.
Tiyempong dumating si Pari Damaso at tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin
ni Maria ang mga kagamitan nito sa Beaterio. Ang ganito ay hindi minabuti ng pari,
bubulong-bulong na nagtuloy tuloy sa bahay ni Tiyago. Ang pagbulung-bulong ng pari
ay inaakala ni Isabel na mayroon itong minimemoryang sermon.

Nahalata kaagad ni Kapitan Tiyago ang pagbabagong anyo ng pari nang hindi nito
iabot ang kamay nang magtangka siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang
mag-usap silang sarilinan ni Kapitan Tiyago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang
mabuti ang pinto.

Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Pari Sibyla, kaagad na nagtuloy siya

sa kumbento ng mga Dominiko sa Puerta de Isabel II. Dumiretso siya sa isang silid
at tumambad sa kanyang paningin ang anyo ng isang matandang paring may sakit.
Sinigilahan siya ng matinding pagkaawa rito. Ikinuwento ni Pari Sibyla sa paring
may-sakit ang tungkol sa naganap na pagkakaalitan nina Pari Damaso at ni Ibarra.
Ipinaliwanag ni Pari Sibyla na si Ibarra ay taong mabait at mabuting tao. Ang
dalawang pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro tungkol sa mayamang binata, kay
Maria Clara at kay Kapitan Tiyago. Sa kanilang pagsusuri, ang mga ito ay lubhang
napakalaki ng maitutulong sa ikasusulong ng kanilang korporasyon at kapatiran ng
panahong iyon.

Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng nawawala ang kanilang mga

kayamanan lalo na sa Europa dahil sa pagtaas ng buwis na nagiging dahilan ng
pagkawala ng kanilang mga ari-arian. Hindi na nararapat, anya, ang pagtataas ng
buwis sa kanilang mga lupain sapagkat ang Pilipino ay natututo ng mamili ng lupa sa
iba’t ibang lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa kanila o higit pa.

Bago umalis si Pari Sibyla, naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi rin
nagsumbong sa Kapitan-Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay Pari Damaso.
Pero, nalaman din ng kapitan ang buong pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa
isang pahayagan. Si Pari Damaso ay napalipat pa sa higit na mabuting bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap nina Kapitan
Tiyago at Pari Damaso. Sinisi ni Pari Damaso si Kapitan Tiyago dahil sa hindi nito
pagtatapat. Binalaan pa niya ang kapitan na kailanman ay huwag itong
magsinungaling sa kanya sapagkat siya ang inaama ni Maria Clara. Pag-alis ng pari,
kaagad na pinatay niya ang mga ipinatulos na dalawang kandila kay Maria na
patungkol para sa maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.

Tanong

Ano ang pinag-usapan nina Kapitan Tiago at Pari Damaso na ayaw iparinig sa iba?

Sagot

Tutol si Pari Damaso na makipagmabutihan si Maria Clara kay Ibarra.

Kabanata X
Ang San Diego
Buod

Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin ng
isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay mga
magsasaka. Dahil sa kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura
ay naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.

Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang

kabuuan ng bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman,
mapapansin sa pagtanaw sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna
mismo ng kabukiran.

Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong itinatagong

alamat. May isa umanong matandang kastila na dumating sa bayan. Ito ay matatas
magsalita ng tagalog at nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang
mga pinambayad niya ay mga damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay
nawala.

Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na amoy.

Hinanap nila ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay ng
matanda na nakabitin sa isang puno ng baliti.

Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat nung nabubuhay

pa siya, takot na takot sa kanya ang mga babae sa pagkat bahaw ang tinig nito,
paimpit kung tumawa at malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing
sa matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.

Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang
anak ng namatay. Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok.
Sininop niya ang gubat. Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-
Maynila at nagkaroon ng anak na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama
ni Crisostomo.

Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit
kinagiliwan siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging
nayon. Ito ay naging bayan.

Nagkaroon ng isang kura Indiyo. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang
pumalit at naging kura paruko ng bayan.
 Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan

Buod

Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi siya ang Kinikilalang
makapangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero,siya ay iginagalang at halos
lahat ng mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng
kanyang damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang
kakampi.

Si Kapitan Tiyago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at

hinahainan ng masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan,siya ay nakatalikod,
siya ay tinayawag na Sakristan Tiyago.

Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o

makapangyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas
siyang sabunin at kagalitan ng alkalde mayor.

Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa

kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang
payat at batang pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya
sapagkat mahilig siyang mag-ayuno. Kung ihahambing siya kay Pari Damaso, siya ay
mabait at maingat sa tungkulin. Si Pari Salvi ay ang Alpares at ang kanyang asawa
na si Donya Consolacion, isang Pilipina na mahilig maglagay ng mga kolorete sa
mukha. Ang alpares ang puno ng mga guwardiya sibil. Ang pagkakapangasawa niya ay
binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na
magsanay sa init ng araw o dili kaya ay sinasaktan ang kanyang eposa.

Bagama’t may hidwaan ang alpares at Pari Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho
silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para walang
anumang namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap
gumagawa sila ng kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.

Ang alpares at Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag sa
kanila ay mga casique.
 Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Buod

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at

may bakod na lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo
rito. Ito ay maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.

Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong

nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng
panahon. Masukal ang kabuuan ng libingan.

Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na

malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa
naman ay parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at panay
ang hitit ng sigarilyo.

Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar

sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya
matagalan ang gayong tanawin.

Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa
kanyang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang
nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na
ulan at namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong
katawan.Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.

Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay,

minarapat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking
kura na si Padre Garrote.
Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos
Buod

Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng ama- si Don Rafael.

Kasama niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si
Kapitan Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng
mga bulaklak ng adelpa at sampaga at nilagyan ng krus.

Nakita nina Ibarra at matandang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng

libingan ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng
ipagtapat ng sepulturero na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang
bangkay sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon
ang bangkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga intsik.

Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang

matanda naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang
kausap hanggang sa makasalubong niya si Pari Salvi na nakabaston na may puluhang
garing.

Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang

nagalalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari Salvi. Tinanong
ni Ibarra si Pari Salvi kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan sa
kanyang ama. Sumagot si Pari Salvi na hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si
Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.
Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
Buod

Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan,

walang tiyak na direksyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw
din siya sa libingan upang hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala
kay Tasyo ng mga mangmang ay isang taong may tuyo sa ulo o baliw.

Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral

mula sa dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa
pagtatamo niya ng higit na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos.
Isa pa, gusto ng kanyang ina na siya ay magpare. Pero,hindi niya ito sinunod at sa
halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay ang
kanyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat
hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat
matatalim na kidlat ang gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura
ni Pilosopo Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya
kung bakit, Diretso ang sagot niya:"Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa
sapagkat’t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang papatay sa mga tao at susunog
sa mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon na
ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o
pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat."

Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip ay
mga paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng
kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag
kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan
niya ang dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang
pangkura. Tumanggi ang mga bata.

Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa

bahay ng mag-asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-
asawa at itinanong kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya
ng oo sa pagsasabing nakita niya itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya,
ang naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa
siya sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.

Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo

sapagkat nuon ay undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo.
Pero, sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nito
sa tao upang mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na
ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.

Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay

sinasalitan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong
pangyayari sapagkat nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang
naglalakad papalayo sa mag-asawa.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Buod

Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na

sina Crispin at Basilio. Sila ang kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila
ay hinihintay ng kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng
hitsura ng magkapatid mapagsisino na sila ay hilahod sa hirap.

Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Di sana, siya ay hindi
mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni Sisa na siya ay
pinapalo, tiyak hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni
Crispin ay nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suweldo
lang kasi niya ay dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses.
Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang
katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.

Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kanya.

Pero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni
Crispin na mabuti pa ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At kung
papatayin man siya sa palo ng kura at siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga
damit si Sisa at ang kapatid na si Basilio. Nasindak ang huli sa binanggit ng kapatid.

Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnakaw

si Crispin, tiyak na magagalit ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang
kanilang ina sapagkat ipakikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng kura
at ang blusa niyang butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa
niya noong pasko, na kinuha pa sa kanya ng hidhid na kura.

Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid.
Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan.
Magmula ng mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t
hindi niya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya
siya napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo,
lasenggero at sabungero.

Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang kilatis na

nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila. At diumano, puyos ito sa galit. Sinabi niya
kay Basilio na ito ay kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng
kampana. Kapagdaka, si Crispin naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi
hanggang hindi niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya.
Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinasa siya ng sakristan mayor sa
pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang
eksaktong ika-10 ng gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala
ng puwedeng maglakad sa lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero
biglang sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at kinaladkad na papanaog
sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw
ng kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang tulala. Ang bawat
pagsampal ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing. Nanlaki
ang mata at nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok sa
isip na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang naririning niya ang
paghingi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng
kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang lubid na nakatali sa kampana at
nagpatihulog na padausdos sa bintana ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti
ng nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan.
Kabanata XVI
Si Sisa
Buod

Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na natutulog ang

mga taga-San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga
yumaong mga kamag-anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na
dampa na sa labas ng bayan. May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan
mula sa kabayanan.

Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang

pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga
anak, tanging si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa
kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o
alahas nito nuong siya ay dalaga pa. Sobra ang kanyang pagkamartir at hina ng loob.
Sa madalang na paguwi ng kanyang asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan.
Nananakit ang lalaki. Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kanyang bathala at
ang kanyang mga anak ay anghel.
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin. Mayroong tuyong
tawili at namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin.
Tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok o dumara na hiningi niya kay
Pilosopo Tasyo ang inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting
bigas na sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan ay tunay na pangkura, na
gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at Crispin ng puntahan niya ang mga ito
sa simbahan.

Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng ina sapagkat

dumating ang kanilang ama. Nilantakang lahat ang mga pagkaing nakasadya sa kanila.
Itinanong pa niya kung nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni
Sisa ito ay muling umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan
siya ng perang sasahudin ng anak.

Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang
kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang siya ngluto, tapos uubusin lamang ng
kanyang walang pusong asawa.

Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat
naalala niyang darating na gutom ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa
paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina.
Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng kunduman at pinukulan niya ng tingin ang
kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain.
Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin siya ng
malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.
Kabanata XVII
Si Basilio
Buod

Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang
masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya
ay hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas
ng takbo sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at
paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril. Dinaplisan siya
ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento si Crispin.
Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sa ina, na huwag sabihin kanino
man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na
nahulog siya sa puno.

Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na

nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng
kapatid sa kamay ng sakristan mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak.
Sinabing ang mga dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa
buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng ina nang
malaman na dumating ang ama. Alam niyang pagdumarating ang ama tumitikimng
bugbog ang ina nito. Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang
kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama. Ito ay pinagdamdam
ni Sisa.

Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang

kapatid na si Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan major hangang sa ito
ay panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang malakas na pagungol, siya ay ginising ni
Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang
dahilan at sa halip, kanyang sinabi kung ano ang balak nito sa kanilang pamumuhay.
Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang magkakapatid sa pagsasakristan at
ipapahaon niya si Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na kunin
siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin
niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.

Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay

magsisipag sa pagpapayaman at paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung
saka-sakali.

Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalamay ng

mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan.
Ngunit lihim na napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak
ang kanilang ama.
Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
Buod

Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Pari Salvi ng magmisa

kinabukasan. Naruon sa kumbento ang mga manang at manong upang isangguni sa
kura kung sino ang pipiliin niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari
Damaso ba? Pari Martin o ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging paksa
sa kanilang usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng ‘indulhensiya plenarya,’ na siyang
tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo upang mahango roon.
Ang isang karaniwang indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay katumbas na ng mahigit
na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap ay
pinangungunahan ng isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil
sa kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating ni Sisa.

Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na pinitas niya sa

kanyang halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na katulad ng pako, na
paboritong gawing salad ng kura. Suot niya ang kanyang pinakamagandang damit.
Tulog pa si Basilio ng umalis siya sa kanilang dampa.

Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig ang tinig ni

Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang nga sakristan at kawasi sa
kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung kaya’t siya na mismo ang nag-ayos
sa mga dala niyang gulay sa isang hapag.

Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi
sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung
nasaan si Crispin.

Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si

Crispin ay nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at
pagkawala ng pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura
ang pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina
Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.

Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang dalawang tainga
nang paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil
nagmana ito sa ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.

Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Buod

Kahit na dumaan ang malakas na bagyo, ang lawa ay hindi gaanong nabagabag.
Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina
Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa
itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang –ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra
nuong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa nuon kundi makipaglibing.

Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Nuong bagong salta ito sa San Diego, ang
Don ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay
Ibarra na ang malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng
magagastos.

Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga
taong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga
batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kastila
at ang pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan
ng mga bahay-paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng
karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito ay
nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at guro.

Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang ginawa,

madaling natutuhan ng mga mag-aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Pari
Damaso sa pagsasabing ang wikang kastila ay hindi nababagay sa katulad niyang
mangmang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan ay tagalog.

Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong
bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga
estudyante. Labag man sa kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay
Pari Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila para sa kanyang
pansariling interes.

Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng
pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang
pagagmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang
kalooban, sumunod din siya sapagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari
Damaso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo. Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang
pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay gumaling at bumalik sa serbisyo,
kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik, nagkaroon
ng bagong kura. Hindi na si Pari Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang
isalin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.

Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo, pagsasaka, kagandahang
asal na hango sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas.
Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa
mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulungan
niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na kanyang dadaluhan sa
paanyaya ng tinyente mayor.
Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Buod

Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na

pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang dumating sina Ibarra at
ang guro, nagsissimula na ang pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaqligid sa
mesa. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng
mga matatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga liberal na binubuo ng mga
kabataan. Ito ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa
pagdaraos ng pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at
pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang
mga paghahanda sa piyesta.

Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo, isang
mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang
talumpati niya. Dahil dito, isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng
mga gastos. Ang mungkahi niya ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang
bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang dulaan ay
nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay P1,400 na tig-P200. Bawat
gabi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000. Binatikos si Don
Felipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito.

Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng mga matatanda.

Ang kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang
magpapalabas ng komedya ay taga San Diego at ang paksa ay sariling ugali upang
maalis ang mga masamang ugali at kapintasan.

Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag ng kapitan na

tapos na ang pasya na kura na tungkol sa pista.Ang pasya ng kura ay ang pagdaraos
ng anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito
ang gusto ng kura, kaya sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat.

Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya’y pupunta sa ulumbayan ng

lalawigan upang lakarin ang isang mahalagang bagay.
Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Buod

Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isip
ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng
sariling bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng
mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang
bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala ang
kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyang anak.

Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding pangamba si Sisa.

Nang makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya
diumano itinago ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din
siya tungkol sa paratang ng kura. Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin
pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga sibil. At sa
halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.

Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga kausap.
Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang
sila ay naglalakad patungong kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.

Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa. Halos malusaw sa

kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang
daga sa isang sulok. Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya
daig pa ang sinabungkay ng dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip ay parang ibig
ng takasan ng katinuan

Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali,

nabagbag ang damdamin ag Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang
hina na siya. May dalawang oras din siyang nakabalandra sa isang sulok.

Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa kanyang

bahay. Dagling umakyat siya sa kabahayan. Tinawag ang pangalan ng mga anak.
Paulit-ulit, parang sirang plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog
ang ginawa niya. Tinungo niya ang gulod, at sa may gilid ng bangin. Wala ang kanyang
hinahanap. Patakbo siyang bumalik sa bahay.

Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo.
Hawak ang damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng
damit na nababahiran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan.
Ano na ng nangyari sa kanyang mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman
niyang kasiphayuan.

Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta ng

pagkabaliw ay unti unting lumalamon sa kanyang buong pagkatao.

Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-iyak,

hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang
kanyang kaanyuan. Lahat ng mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa
kanya.
Kabanata XXII
Liwanag at Dilim
Buod

Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San Diego para sa
pistang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na
siyang hindi nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga
kababayan dahil sa kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na
kinagigiliwan siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking
pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si Padre Salvi.

Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si Ibarra at madalas na dalawin ito.

Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa na ang lahat para sa gagawin nilang piknik
kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat makakasama na naman niya sa
pamamasyal ang kanyang dating kababata sa bayan.

Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa lakad nila

sapagkat magmula ng dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing
makakaharap niya ang kura. Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at mayroong
ibig ipahiwatig ang mga titig nito. Kung kaya, tuwirang hiningi ni Maria kay Ibarra
na huwag ng isama sa pangingisda si Padre Salvi.

Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapagkat
yaon ay lihis sa kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.

Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre Salvi. Humingi ng

paumanhin si Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa pagsasabing masakit ang
kanyang-ulo.

Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik. Inaasahan iyon

ng kura, kaya na kaagad na tinanggap niya ang paanyaya.

Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan, nakasalubong niya
ang isang lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking
nakasalubong ni Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at
mga anak.

At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.

 *Kabanata XXIII
Ang Piknik
Buod

Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga kabataan,kadalagahan at ilang

matatandang babae na patungo sa dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga
kawaksing babae ay mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan ng mga
pagkain at pinggan. Ang mga bangka ay nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba’t-
ibang kulay na kagaya ng gitara, alpa,akurdiyon at tambuli.

Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday,
Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at
nagbibiruan. Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa
pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.

Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan.
Dahil dito, mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga
dalagang kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Maria. Si albino ay kay
Victoria. Natameme sa pagkakagulo ang mga dalaga.

Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang
binatang may matikas na anyo,matipuno ang pangangatawan,maitim,mahaba ang
buhok at siksik sa laman. Ito ay si Elias.

Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay umawit ng Kundiman. Balana ay

hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda na ang sabaw para sa isisigang na
isda.

Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang
anak ng isang mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay
walang nasalok.

Si Leon na katipan ni iday ang kumuha ng panalokm.Isinalok ito. Ngunit,wala ring

nahuling isda. Sinabi na ang kawalan ng isda sa lawa.sSgawan ang mga babae na baka
mapahamak ito. Pero, pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing sanay si
Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang buwaya,
nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa
lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi
marunong mahimatay.’

Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda
na may tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sina Ibarra at ang piloto o si Elias na
dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay
dito.

Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra. Nagpatuloy

ang mga magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy
sila sa gubat na pag-aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na
punong- kahoy na tumutunghay sa batisan.
Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Buod

Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Pari Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang

kumain ng almusal. May inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito.
Kapagdaka’y nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang
kaerwahe at nagpahatid sa piknikan.

Sa may di – kalayuan, pinahinto niya ang karwahe. Pinabalik niya sa kumbento.

Namaybay siya sa mga latian hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng
pugad ng gansa. Naniniwala ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang
masundan niya at makita parati si Ibarra nang hindi siya makikita nito.

Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sundan
ang mga ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang
punahin ng mga kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay
naligaw.

Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang taong

tumatampalasan kay Padre Damaso na naging dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-
mala, dumating si Sisa. Nakita siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito.
Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.

Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga sakristan ni Pari Salvi.
Naging maigting ang pagtatalo nina Pari Salvi at Don Felipo sapagkat sinabi ng Don
na higit pang mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa
kanyang dalawang sakristan.

Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang dalawa. Sinabi niya sa mga

kaharap na siya na ang kukupkup kay Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra sa
mga nagsisipaglarong binata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran.
Nagtanong si Ibarra kung magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya ang
dais at binasa siya ang sagot na tumama sa: "Ang pangarap ay nanatiling pangarap
lamang." Ipinihayag niyang nagsisinungaling ang aklat ng Gulong ng Kapalaran.

Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na
pinatibay na ang kanyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang
sulat, ang kalahati ay ibinigay kay Maria at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na
nagtamo ng pinakamasamang sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra
sa pagalalaro ang mga kaibigan.

Dumating si Pari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-punit
ito. Malaking Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman
nito’y pawang kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit na
malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kanya at walang pahintulot sa
pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang
magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.

Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na siya
umanong tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-
aanyaya at pagkupkop sa masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing
walang sinuman ang maaring makialam sa mga taong kanyang inaanyayahan sa piging
kahit na sinuman ang mga taong ito. Ginalugad ng mga sibil at sarhento ang gubat
upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni Elias
ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat ng unti-unting lumalaganap
ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim na.

Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo
Buod

Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasyo. Inabutan niya
ito ng nagsusulat ng heroglipiko sa wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niyang
huwag ng gambalain ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan
si Ibarra, Sinabi ni Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon.
Ngunit, ang mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito ay
higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa panahon ng kanilang mga ninuno.

Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit namang kilala si

Mang Tasyo ng mga tao. Kung kaya’t isinangguni niya ang kanyang balak tungkol sa
pagpapatayo ng paaralan. Pero, sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin
sapagkat itinuturing siyang baliw ni Ibarra, at sa halip ay kanyang itunuro sa binata
ang Kura, ang kapitan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. Ayon pa rin sa
kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay magbibigay ng masasamang payo subalit
ang pagsangguni ay hiindi nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kunwari ang
payo at ipakita ni Ibarrang ang kanyang ginagawa ay ayon sa mga pinagsangunian.

Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo pero mahirap gawin
sapagkat kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan.
Maagap na tumugon din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan
ng isang uldog, magtagumpay lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung hindi
naman, ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog lamang sa matitigas na
pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng
bayan at pamahalaan.

Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra.

Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na
ito ay matatag sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang
babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng bayan. Ito ay
hindi naghihirap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati – rati tinatangkilik tayo ng
relihiyon at ng pamahalaan. Pero, sinabi naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya
hindi dumaraing. Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang kadiliman
at ang mga tinimping buntunghininga’y magsisiklab. Ang Bayan ay maniningil ng
pautang at sa gayo’y isusulat sa dugo ang kanyang kasaysayan.

Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam ng bayan na

siya ay tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang relihiyon ay di- papayag na
sapitin ang araw na sinabi ni Mang Tasyo. Ikinatwiran naman ng matanda na tunay
na mainam ang mga balak sa itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil sa
kasakiman sa yaman at sa kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay
sapat ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang nagpapatupad. Dahil
dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi ang magpayaman sa loob lamang ng
tatlong taong panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na lumalayo
na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang
payo ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-
harian.

Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-sunod na tanong
ang kanyang pinakawalan.(1)Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2)Kailangan
bang maapi upang maging mabutiing kristiyano at parumihin ang budhi upang
matupad ang isang layunin? (3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay
nakapagtataas ng ulo?

Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na "Sapagakat ang lupang
pagatatamanan ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang
lumaban. Kailangang humalik muna kayo ng kamay!" Mariing sinalungat naman ni
Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa pagsasabing:"humalik pagkatapos nilang
patayin ang aking ama at hukayin sa libingan. Ako’y hindi naghihiganti sapagakat
mahal ko ang aking relihiyon. Ngunit ang anak ay hindi nakaklimot!"

Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa ala-ala ng

binata ang sinapit ng kanyang ama ay limutin muna niya ang tungkol sa kanyang
balak na papapatayo ng paaralan. Kinakailangang gumawa na lamang siya ng
ibang paraan na ikagagaling ng kanyang mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra
ang payo ng matanda, pero kailangang gawin niya ang naipangakong handog sa
kasintahang si Maria. Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang Tasyo.

Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo ay
mga halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa dami ng
bulaklak ay yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang
tangkay niya ay tiyak na mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na puno
ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran
niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa. Kung ang puno
ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay sapagkat ibubuwal ng hangin. Ito
ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong inilipat sa isang lupaing mabato
mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi kaduwagan ang
pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubong sa punlong iyon,
upang hindi na muling makabangon.

Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka
pakitang –tao lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa ang pagtuturo ay magiging
kaagaw ng kumbwento sa kayamanan ng bayan.

Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon
ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga
itinanim nito. At ang binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na
natatakot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing
kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi naman katulad ng umusig sa kanyang
ama. Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga
anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista
Buod

Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San Diego.Naging masigla

sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay
napapalamutian ng iba’t-ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may
nagtutugtugan ng mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa, nakaayos ang minatamis na bungang kahoy, may
nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng
relyenong pabo, serbesa, tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa
Europa.Ang mga pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga, kaibigan o kaaway, at sa
mga Pilipino, mahirap man o mayaman upang masiyahan sila sa pista.

Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay

inilalabas din kabilang na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga, belong ginansilyo,
alpombra, bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng tabako,
sigarilyo, hitso at nganga. Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay pwedeng ng
makapanalamin. Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at
imahen ay nagagayakan din.

Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay
naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan.
Ang tolda ay mayroong tukod na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang
bayan naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya
ng mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang mga putok ng
mgha kuwitis at bomba.

Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong orkestra ang inihanda

sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may
dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-po at
mga mamamayan buhat pa sa Lipa, Tanauan, Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang na
darating. Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at
magiging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang magbubukid at taga bundok ay
naghahanda ng manok, baboy, bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa
mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.

Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador

ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nol Juan, ang
nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,
ipinaliliwanag ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang
panig ay para sa mga lalaki at ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang
paaralan ay magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa
planong ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto, ang tagiliran ng eskwela ay
tatamnan ng maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga
batang tamad na mag-aral.

Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang

kura ay humiling na siya ang gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unang
batosa huling araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra
sapagkat hindi naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang
klahat ng gastos.

Dahil dito, siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyang
huwaran, ngunit karaniwan, ang atin lamang natutularan sa kanila ay maliliit na
bagay na kanilang ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng
kurbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng butones ng tsaleko o amerikana.
Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay
kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni Balagtas na "Kung
ang isalubong sa iyong pagdating may masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong
pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.”
Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Buod

Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang
pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil
kay Maria at Ibarra na kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang
tanyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.

Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-
saring inumin at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa
pagdating ng Kapitan sa bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na
may brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.

Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga ilang kaibigang
dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria
sa ama nito at siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na
kailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso.
Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na sa kanilang tahanan
na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na
bisita.

Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kina
Iday at Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria
sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay
napatapat sa bahay ni Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik
muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si
Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kanya
kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa monte si Padre
Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang ipinahihiwatig
ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.

Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot at
umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao
sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng
maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na
kanal.

Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria ang

suot na agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga kasama.
Kinuha ng ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod ay
lumuhod ito sa sa may harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga
bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang
lubhang namamalisbis sa mukha.

Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang
ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing
naruroon ang anak niyang si Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw
sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni
Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala ang
bakol.

Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong

sawing-palad.
 Kabanata XXVIII
Sulatan
Buod

Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa

ito upang malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng
pagdaraos ng pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa
karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni
Padre Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete,
Batanggas at Maynila.

Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bisperas
ng pista. Ang pagsundo ng maraming tao at at mga makapangyarihan sa kura sa
kumbento; ang paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa
tahanan ng madasaling si Don Santiago De los Santos upang kunin si Parde Salvi at
Padre Damaso Verdolagas.

Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang artistang sina Ratia
Carvajal at Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang
kanilang usapan, ang marurunong lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa
palabas. Higit na nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag
dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.

Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang prusisyon ng birhen de la

Paz. Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang karong pilak nina Santo
Domingo at San Diego. Isinunod naman kaagad ang misa kantada sa saliw ng
orkestra at awit ng mga artista pag nagkatapos ng Siyang-siya ang lahat sa sermon
ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal ay ang
pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita kay Maria na nakasuot mestisa at
nagniningning sa brilyante ay humanga sa ganda.

Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito’y
dumalo sa pista upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na
sina Kapitan Tiyago, Pari damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.

Samantala, Tumanggap din ng liham si Ibarra na dinala ni Andeng. Anang liham:

Crisostomo:

Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t ipinagdasal kita at
ipinagtulos ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila
akong tumugtog at sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung
hindi lang talaga ako kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.

Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay. Ipaubaya mo
na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.

Maria Clara:

Habol:

Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan.
paalam
Kabanata XXIX
Ang Umaga
Buod

Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga
nututulog. Muling narining ang tuong kampana at mga paputok.

Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago
nila. Tanging si Pilosopong Tasyo lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng
tinyente mayor. Sumagot ang Pilosopo na “Ang magsaya ay di nangangahulugan ng
paggawa ng mga kabaliwan.” Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip
sa karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang-ayon sa pananaw na ito ni Tasyo
subalit wala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng kura.

Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot.
Binabatak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang
inihandang pagkain.

Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iyon,
si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon
kinabukasan. Pero, hindi siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari
na walang ibang nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging
siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa kumbento.

Siya ay pinahiram ng langis sa leeg at dibdib, binalot ito ng pranela at hinilot.

Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binati sa alak.

Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng
tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay
nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at
mahihirap.

Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de
la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Pari Salve ang nasa
ilalim ng palyo sa halip na si Pari Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga
paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan.

Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiyago.
Nakadungaw sa bintana ang alkalde, si Kapintan Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan
pang kastila. SiPadre Salve ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang
ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Buod

Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua

bendita. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay
binayaran ng P250, ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa
loob ng tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa
komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga
nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit.

Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng abaniko, sumbrero at

panyo ang mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay
ina-antok sa may tabi ng kumpisalan.

Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga tauhan. Ang suot
niya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib.
Inakala ng ilang tao na ang alakalde ay isang sibil na nagsuot-komedyante.

Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari
ay pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na
kuwaderno. Pumanhik sa pulpito si Pari Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging
palibak ang inukol niya kay Pari Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang
isesermon niya kaysa kahapon.

Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang
kumuha ng tala.
Kabanata XXXI
Ang Sermon
Buod

Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang kastila at

Tagalog. Ang pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay
20 mga salitang winika ng Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay
mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang silay’y turuan, hindi mo inaalis sa
kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang
pagkauhaw"

Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay

napalunok ng laway dahil sa alam niyang higit na magaling ang pambungad na iyon sa
kanyang sariling sermon.

Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong
malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat
ng mga pintuan. Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit,
hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang predikador.

Sinabi ni pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng diyos upang
maging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa
lupain ng banal na si francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang
mapagwaging si gideon, ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan
ng kakristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.

Nakita ni ari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa kanyang tinuran. Kung
kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na "opo, ginoong Alperes, higit na
matapang at makapangyarihan bagamat walang armas kundi isang krus na kahoy
lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer.
Ang mga himalang likhang ito ay tulad ng paglikha kay diego de Alcala."

Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari damaso sa wikang Kastila,
kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang
salitang guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha
ng alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi
pagkakahuli nito sa mga tulisan.

Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang
– bahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago
sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga
karabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.

Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab. Samantala, si Maria ay

hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra
na malapit lamanng sa kanya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng
tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro panunumbat,
sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil dito, pati si Ibarra ay
nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa makasalanang hindi nangungumpisal
na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas
sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga binatang
salbahe at pilosopo...ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra. Pero,
nagsawalang kibo na lamang siya.

Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si pari Salvi upang
huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras.
Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at
nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat,
anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat maari siyang
mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.

**Kabanata XXXII
Ang Panghugos
Buod

Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya mapapagalaw ang
pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas, nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa
haligi nakasabit ang malalaking lubid kayat tila napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.

Tiningnang mabuti ni Nor Juan kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki
na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang.
Hangang-hanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong
nasa paligid nila.

Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya
kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman.
Hindi marunong mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan; marunong
ding gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.

Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-

bato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng
pagkain at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at
musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.

Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na

pang-okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya,
salaping pilak at relikya ay inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakal ay
ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga.

Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang may hawak ng

lubid. Ang lubid ay nakatali naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng batong
ilalapat sa nakatayong bato sa ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito
ilalagay ang bumbong na tingga.

Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde.
Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle, mga kawani, ilang mayayamang
bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki
ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na
lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay
ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo sa
pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.

Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga na
nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na
walang iba kundi si Nor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa
lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang
magpalit ng damit.

Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon daw ay isang

masamang simula.
Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
Buod

Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang

pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang
na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra
sapaglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kaaway." Batas ng buhay ang di
pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang
sa tao; mula sa pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan,"
pagdidiin pa ni Elias.

Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kanyang
mga ninuno at ama na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak
na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw.
Umano’y narinig ni Elias ang taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di
kilalang tao at sinabing "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng
kanyang ama, makikita ninyo."

Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na

ipinagmamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng
mataas na sahod ng magprisinta kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na
nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa sanang
mababatid 'buhat sa kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang
taong madilaw inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng
tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.

Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapag-
aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos
sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga
taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang
anumang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang
tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Buod

Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang

malaking hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde.
Nasa bandang kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa
magkabilang panig naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga
prayle, kawani at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng
makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad na umalis. Darating
ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang bahay.

Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat
ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan
ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni Padre
Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso
ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.

Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang
mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay
Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring.
Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa
pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni
Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero,
pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa
pananghalian.
Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Buod

Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat
sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa
dalawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari
ang gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra
sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan ang
kamay nito sa sinumang lumapas tangan sa kanyang ama. Dahil sa maagap na
pagsansala ng kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy
ang balak na kitilan ng hininga si Padre Damaso.

Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na tulungan siya sa

taumbayan bilang pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa niya at ng
kanyang ama. Nanindigan naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa
sapagkat laging nasa katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay
nangyayari sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan
samantalang ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod.

Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na mawalay sa grasya ng

simbahan. Tanging si Kapitana Maria lamang at pumili kay Ibarra at sinabing
karangalan niya ang magkaroon ng anak na magtatangol at mangangalaga sa
sagradong alaala ng yumaong ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot ang mga
magsasaka na hindi matuloy ang pagpapatayo ng paaralan sapagkat bawa’t isa sa
kanila ay naghahangad ng anak na makatapos ng pag-aaral. May nagsabing hindi na
matutuloy ang pagpapatayo ng simbahan sapagkat tinawag na pilibustero ng prayle
si Ibarra. Hindi naman maintindihan ng mga magsasaka ang kahulugan ng
Pilibustero.
 Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin

Buod

Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa hindi inaasahang
pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi
pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si
Maria ng kanyang ama na makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang
eskomonyon sa binata.

Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat pinapupunta ito sa kumbento. Pinatuloy

na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at
magbibigay ng malaking limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat
nawalan lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng
paraan para magkausap ang magkasintahan.

Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi nito na inutusan
siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari
Sibyla ay nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang
utang ni Kapitan Tiyago na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi
mawawala ang kanyan buhay at kaluluwa.

Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang
niyang umiyak nang ito’y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa
nakatakdang dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong
katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitan lalo na si Maria na napailing
lamang, umiiyak at tinakpan ang mga taynga. Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan
ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang nagpapalit lamang ng baro.

Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya Isabel na

sulatan ito. Pero, sinabi ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang
arsobispo ay isang prayle rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle.
Pagkaraang pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal at
baka mamugto ang mga mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni
Kapitan Tiyago ay nagsimula ng mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa
silid at nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan ng pumasok ang
kanyang Tiya Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-Heneral.
Mabigat man sa loob ay unti-unti na siyang nag-ayos ng katawan.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Buod

Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala,

kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang
nagsesermon sa misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay
ikinagalit ni Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok
siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay
tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon siyang panahon basta sa
katarungan.

Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina Pari

Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at
nagbigay galang sa Henera. Dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng
heneral. Sinabi nina Pari Sybila at Pari Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang
sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina kapitan tiyago at Maria.

Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian. Kung hindi

dahil sa kanya, maaring nautas na ni Ibarra si Padre Damaso. Sinabi ng Heneral na
kailangang tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.

Smantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang

humarap sa Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi
niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa
alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.

Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay excomulgado. Pero,

hindi siya pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso
ang pangangamusta na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga reverencia at
sabay sabay na nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpanaog ni Ibarra. Ngunit hindi
sila nagkakibuan. Mata lamang ang nag-usap.

Pagkakita ng Henaral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama lang
ang kanyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak
niya na kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni Ibarra.

Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng

kapitan Heneral noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man
lang liham na tagubiling dala si Ibarra para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani
Ibarra sapagkat lahat daw ng mga Pilipino ay tinagubilin sa Heneral. Sa
pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang sariling pananaw sa buhay, nagpamuni ng
Heneral na matalino ang binata. Inamuki niya itong ipagbili ang lahat lahat na ari-
arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat hindi nababagay ang kanyang
kaisipan sa Pilipinas. Pero, sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang mamuhay sa
bayang sinilangan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.

Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra sapagkat inaakala niyang higit

nga niyang kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, sinabi ng
Heneral kay Ibarra na puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang
paparoonin sa kanya si kapitan tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan
siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarra at umalis na. Kapagdaka, tinawag ng Heneral
ang mga kagawad at sumunod ang alkalde. Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi
na kailangang maulit pa ang naganap na pananghalian at ibigay ang lahat ng
kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting layunin.
Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.

Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang
kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil
sa pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na manunungangin. Nagprisinta
pa ang Heneral na maging ninong sa kasal.

Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria

sapagkat naririnig niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay
si Sinang ang sumilip. Sinabi ni Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin
sapagkat papunta sila sa dulaan. Nagtaka si Ibarra.
Kabanata XXXVIII
 Ang Prusisyon
Buod

Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay

nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong
dalang sinding parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si
Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng
kapitan. Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay upang
pagdausan ng pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Kung hindi
lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili na lamang
sa tahanan ni Kapitan Tiyago upang makasama niya si Maria.

Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga seryales na

pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na
papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa
sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay
ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon.

Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista. Sumunod

si San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay
ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano
Tercero.

Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng
loa. Mula sa tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo,
nakabanda at may bigkis ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata
sa wikang Latin, Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa
mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-
awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano.
Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng
kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng
kasintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng
kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usapan
ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Buod

Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya Consolacion ay pinid na pinid.

Nang umagang iyon, ang asawa na alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay
hindi nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa.
Ikinahihiya ng alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy
katulad ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion
siya ay higit pa ngang maganda kaysa kay Maria Clara.’

Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi pinayagang

lumabas ng bahay ay ang pangyayaring sobra kung alipustain at murahin siya ng
alperes. Suklam na suklam ang Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang
pagdili-dili niya ay nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit.

Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa bantay ang
lahat ng mga bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan din nitong huwag
magpapasok maski sinuman. Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-
iisip ang Donya narinig niyang umaawit si Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa
kwartel. Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang pakantahin. Palibhasa, sa wikang
kastila ang utos ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi matino ang isip,
isa na siyang baliw.

Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero,
hindi sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay Sisa
ang gusto nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay
tumalab sa damdamin ng Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang
sundalo, hindi niya sukat akalain na marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng
Donya ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito. Binalingan ng Donya si
Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o sumayaw.

Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at nagisi
ang manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat.
Nasisiyahan ang Donya sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay
Sisa.

Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na binuksan ang

nakasarang pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa, sinagilahan ito ng pangangatal ng
katawan sa galit at namutla. Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang
anuman ito sa Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw
bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang alperes. Inutusan niya ang bantay na bigyan
ng damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din ang mga sugat nito, bigyan ng
magandang higaan at huwag lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakdang
ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan din.

Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si Donya

Consolacion yaon ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat na edukasyon. Siya ay
dating labandera lamang ng mga sundalo na mapangasawa niya ang alperes na nuon
ay isa lamang kabo. Ito ang dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-
aastang may pinag-aralan, marunong ng kastila at may ugaling Europeo.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Buod

Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw
ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.

Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang

Tinienti Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng
Tiniente si Pilosopong Tasyo at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na
ang Don sa kanyang tungkulin. Danga’t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang
pagbibitiw nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria Clara
kasama ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at ilang kastila. Isa-isa
silang inihatid sa upuan ng tiniente.

Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at

Marianito ng ‘Crispino dela Comare’. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban
kay Pari Salvi na walang kurap na nakatitig kay Maria Clara.

Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at
ang mga kasama nito. Tumindig si Pari Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na
paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa
ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya
natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng Kapitan Heneral
at ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napilitan
umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit kay Ibarra at
sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing
si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon
pa ng edad Media.

Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala
sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako si
Ibarra na babalik na lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw
makatulog sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang
kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang nagkagulo.

May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero ang
mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang
nakabalik na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni
Ibarra ang mga nasindak na dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin
si Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal ay
pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng
masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na huwag ng palalain pa
ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siys nakiusap. Sinabi ng
binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan ang mga
kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang mga lalaki na
huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.

Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa
liwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring
kaguluhan.

Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Mari Clara ay walang
malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog siyang
bumaba sa kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan siya
ng mga kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni Kapitan
Tiyago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang mga anino nina Maria Clara
at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa
kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.

Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña
Buod

Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may sakit si Maria. Pinag-uusapan

ng magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting bigyan ng
limos, ang krus sa Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis. Nais
malaman ni Tiyago kung alin sa dalawang ito ang higit na mapaghimala.
Napagdesisyonan na parehong bigyan ng limos ang dalawang ito upang gumaling
kaagad ang karamdaman ni Maria. Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang
mayroong tumigil sa harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de
Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng lahat ng
ministro sa Espanya.

Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni

Victorina si Linares, sinamahan sila ni Tiyago sa kani-kanilang silid.

Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang

ginang na may edad na 45, pero ipinamimiltang siya ay 32 taong gulang lamang.
Nuong bata at dalaga pa siya at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya
nagpasilo sa mga lalaking Pilipino at ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang
dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na mapabilang sa mataas na antas ng
lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa
pangangailangan na kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan siyang
masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya itinaboy ng bayang
Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio
de Espanada na may 35 taong gulang, ngunit mukha pang matanda kay Donya
Victorina.

Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya ng

katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa
Espanya, dahil ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa
bansa nang matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang Kastila.
Sapagkat hindi naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na humanap
nang magandang kapalaran sa mga lalawigan at magpanggap na isang mediko na ang
tanging puhunan ay ang pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahihya
siya, pero dahil sa gipit na gipit na siya, wala siyang mapagpipilian kundi sumunod sa
payo.

Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang tagapagbaga ng

mga painitan at tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang
kaalam-alam sa panggagamot. Sa una mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas,
sinamantala niya ng husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na
tuloy-tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na mediko
sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor. Nawalan na siya ng pasyente.
Babalik na sana siya sa pamamalimos sa mga kakilala’t kababayan subalit
napangasawa nga niya si Donya Victorina.

Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang
araw ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling
kabayo mula sa Albay at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din
niya ng husto ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay
nagsimulang maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at
naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas, Ipinamalita niyang
siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na
tatawaging rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat
nakalimbag sa mga tarheta nito ang Victorina delos Reyes de Espanada.

Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsyami

kayat wala siyang magawa kundi ang manatili sa "lupaing ito ng mga salvaje." Ang
ginawa niya ay nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring nangyari.
Hindi siya nagkaanak.

Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya
ang kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano
ang gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya,
nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya
ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medicina
at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang
panggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na
amini’t hindi, siya ay Ander de Saya.

Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat na:DOCTOR DE

ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES at ito ay
ikinabit sa kanyang bahay.

Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa kanyang mga ari-arian

sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang
pamangkin si Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.

***
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng kakilala ng mag-
asawa ang pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan
na ni Donya Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na
kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa estado.

Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang ng Kapitan –
Heneral sa kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman,
dahil sa wala na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi
kaagad nagkasakit si Mari disin sanay’y nakadaupang palad nila ang Henerl.

Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga
sa isang kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may
taling panyo na basa ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang
kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng punpon ng azucena.

Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat
may dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria
kaya napanatag ang loob ni Linares.

Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit
mapapagaling. Ang iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe
de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala
si Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay Maria na
lubhang nagagandahan.

Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linarez sa magandang mukha ni

Maria nang sabihin ni Pari Salvi na dumating na si Pari Damaso. Ang pari ay
kagagaling lamang niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at
hindi masalita. Ang una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.
Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala
Buod

Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni Maria at luhaang sisnabi sa

"Anak ko, hindi ka mamamatay."Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng pari. Ang mga
nakakakilala sa prayle ay halos hindi rin makapaniwala na ang paring may magaspang
na ugali at matipunong anyo ay mayroon palang gayong kalambot na damdamin ng
pari. Tumindig si Pari Damaso at nagpunta sa silong ng balag sa ilalim ng balkkonahe
at umiyak na parang batang ibunulalas ang lahat ng sama ng loob. Dahil dito, nasabi
ng lahat na talagang mahal na mahal ng pari ang inaanak na si Maria.

Nang kumalma na ang damdamin ng pari, ipinakilala ni Donya Victorina si Linares.

Sinabi ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni
Linares ang sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay
nangangailangan ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang
maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin
nila si Tiyago.

Naiwan si Pari Salvi na malungkot at nagmumuni-muni. Nagitla na lamang siya nang

batiin ni Lucas, na hinihingi umano ng payo tungkol sa pagkamatay ng kanyang
kapatid. Nagdrama ng husto si Lucas, pilit na nagpapatulo siya ng luha nan isalysay
niya ang pakikipagkita niya kay Ibarra at binigyan lamang ng P500.00 para sa
pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagalit ang pari sa kadramahan ni Lucas, kaya
pinagtabuyan niya ito at pasalamat siya’t hindi siya ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis
na bumubulong-bulong si Lucas.
Kabanata XLIV
 Pagsusuri sa Budhi
Buod

Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang walang

sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago
naman ay nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng
Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.

Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta niya sa

dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.

Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni Pari Damaso sa
Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na
daramdamin ni Maria sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na
ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista. Sinabi naman
ng kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap ang anak at
si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat
matibay ang kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria.

Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw ang
nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat namga
gamot na gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas
ang Donya at iminungkahi niya kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si
Donya Consulation na asawa ng alperes.

Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda
kay Tiya Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan
nniya ng viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.

Samantala,pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na

kristal at bilin ng doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam siya ng pamimingi.
Itinanong ni Maria kay Silang kung hindi sumulat si Ibrra. Sumagot si sinang na
abala si Ibarra sa pag-aasikaso na mapatawad ng arsobispo ang kanyang
ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag\uusap sapagkat siyang pagpasok ni
Tiya Isabel upang ihanda muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin
na niya ito. Di nakapag tanong si Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria
naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya Isabel ang sampung utos.
Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking kandila sa harap ng altar ng mahal na
Birhen.

Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na

makinig ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga.
Nung lumabas ng silid si Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot
ang nuo at pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo nag patawad.
Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
Buod

Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng

isang lalaki sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nag makita ni Elias ang Matandang
Pablo natatalian ang ulo ng isang bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kayat na
nagkilala silang dalawa. May anim na buwan na nang huli silang magkita. Noon, ayon
Kay matandang Pablo siya ang naaawa Kay Elias. Subalit, ngayon nagkapalit sila ng
puwesto. Si Elias ay malakas samantalang ang matanda ay sugatan at lugami sa
hirap ng katawan at kalooban. May 15 araw na araw na naibalita kay Elias ang
sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa kabundukan ng dalawang
lalawigan. At ngayon nga ay kanyang natagpuan.

Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-
binyagan upang doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon,
yaman din lamang daw walang nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang
nagpahamak sa kanyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang
silang dalawa bilang mag-ama yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig
lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang dahilan para
magpanibagong buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang
sinapit o pagkamatay ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay
ng mga buhong. Nuon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang
isinisigaw ng kanyang budhi dahil sa kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang
sinapit ng kanyang mga anak kaya ganito na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isang
alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki. Pero,
nagkaroon ng nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak
niyang ito ay ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag
sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag at hindi
nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang paratang na
pagnanakaw sa kanyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar.Pero ang kanyang
anak ay namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay maghihiganti
dahil sa sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil
nakalimutan lamang niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa
magpatiwakal na lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan
upang maghimasik at makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang
kaanib na kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kanyang
pangkat na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang tiyempo at araw
upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito na
sa pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti.
Pero, para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganang kay
Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak at hindi
nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat sa sinumang
walang kasalanan tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi ng kanyang
pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang naman ng
kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at
makatulong sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang
anak ng isang taong marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa
Madrid kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa
heneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni
Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kanyang lakad o
pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng
kapitan ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang
sagot. Kapag pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng
katarungan at kung hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang maghahadog ng
buhay.
Kabanata XLVI
 Ang Sabungan
Buod

Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito ay
nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang
babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang
daraanan na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng
pagkain, gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may
kalakihan ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang hilig
sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga tao at
pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi naman
ng sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa
lugar na ito ang mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur
at sentensyador.

Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si
Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang
papasok ito sa sabungan na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang
isang lasak na manok at isang malaking putting tinali. Bulik naman ang manok ni
Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara,
pagkaraan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P
3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang mga
sabungero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman ang puti.

Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing

pagsusultada, ang dalawang binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay
naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay matamang pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya
ay lumapit ang pinakabata sa dalawa kay Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera
para may maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga
sibil, ang kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.

Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa kondisyong kanyang ibinigay.
Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang
magkapatid na ayaw ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya
mapapautang ang mga ito ng perang hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don
Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali niyang
mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang
kapatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na
mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali ay
malapit lamang ang bundok.

Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang ay kapwa

sugatan. Pero matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula
naman ay sa pakpak lamang. Gayunman, unang bumulagta ang puit na nagkikisay at
sumunod naman ang pula na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang
pula. Hiyawang umaatikabo ang sumunod.

Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y nanalo ng
tig-P100 bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na
binibilangan ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.

Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang
lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid
na babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na
pera ni Lucas sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa
nito sa pamamasyal.

Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig-
P30.00 sa kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay
nakapagsama pa, tig-sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa
gagawing pagsalakay, may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila naman ay tig-
P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na
tinanggap ang perang hinihingi nila.Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na
kinabukasan ay darating ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng
gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang tumanggap ng utos.
Ito lamang at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang sabong.
Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Buod

Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay naman na

namamasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga
Indio. Ayon sa Donya pangit ang mga bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad,
nababanas siya ng husto kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong.
Dahil dito, inutos niya sa Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang Don
bunga raw ng kanyang kapansanan.

Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang
mga paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang
paa, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng
mainitang pagtatalo… Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa
samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap na
asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na
nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago mag-
pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang
pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang
pagtatalakan.

Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya ng
alperes kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman
ng husto si Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa
pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman
ng di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.

Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at ang

mga kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensyon ng Donya, inutusan nito na
siya ang humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi
ibubulatlat nito sa madla at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla
si Linares at humingi ito ng paumanhin sa Donya.

Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang
lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi
niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa,
di dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa
inyong anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa kanyang
silid.

Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang
kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung ilang libong piso.
Naiwan naman si Linares na nasa gipit na kalagayan.

Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Buod

Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid na

Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago
upang ibalita na siya ay hindi escomulgado at dalawin si Maria. May dala siyang
sulat mula sa arsobispo na ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang
excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw
din niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si Linares.
Tinawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.

Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng
kasintahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na
abaniko. Sa may paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at
sampaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at
hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero
hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hindi
makapagsalita.

Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang di ipinasabing pagdalaw.

Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang
namutawi sa kanyang labi. Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas
nalamang siya dadalaw.Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya,
humantong siya sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol Juan at mangagawang
dinatnan niyang abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga dinatnan na wala
ng dapat ipangamba sa kanya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na excomugaldo.
Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi nila pinapansin ang excommunion sapagkat
silang lahat ay pawang excomulgado.

Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si Elias at

ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kanya.
Dahil dito, inutusan ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaan
nito ng mga obrero upang kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang
nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang
binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng lawa sa
bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay. Tumango lamang
si Ibarra nang makitang papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo
na. Nang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng pilotong si
Elias.
Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Buod

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni
Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na
magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng
alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa
kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang
sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay
ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang

makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa
Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng
anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.

Nagtaka si Elias, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala sa
tinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng
bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay
makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng
sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng
lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y
iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At
kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan
ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang
mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot
na kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao
kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag
kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-
awang mamamayan na walang lakas na tumutol.

Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil
sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na
hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na
loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at
patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.

Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan.

Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad.
Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na
ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.
Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias
Buod

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya
ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno
ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang
asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang
isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang
panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa
bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit.
Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ang anak nito. Hindi nakayanan
ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad
ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at
ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang
niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa
kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa
siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilala siya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina
ay nakilala naman sa tawag na haliparot, delingkuwente at napalo at ang bunso dahil
sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta
sa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa
puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa, kamay ay ikinalat.
Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan sa
nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang
angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng
magandang ugali.

Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan

hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng
tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangamba siyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang
babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa.
Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang
sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng
pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at
isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang
kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang
kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si
Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa
Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi
nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay nakatakdang
ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak
sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang
malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay
na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng
kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang
kahapon ng magkakapatid.

Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan niyang
ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t
sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito
ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan
bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa.
Dito natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay
Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong
nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa
rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na
sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at
huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta
ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay
tutupad sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.

Kabanata LI
Mga Pagbabago
Buod

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng

liham mula kay Donya Victorina na nagsasaad ng ganito:

Mahal kong pinsan,

Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo ay magtuos ng alperes at

naglaban. Kapag natapos na ang taning na ito at hindi mo pa siya nakakalaban ay,
ipababatid ko kay kapitan Tiyago na ikaw ay di naging kalihim, hindi mo nabibiro si
Canovas at hindi nakakasama ni Heneral Martinez sa anumang kasayahan.
Ibubunyag ko rin ang iyong lihim kay Clarita (Maria) at hindi rin kita bibigyan ng
salapi. Lahat ng magustuhan mo ay ibibigay ko basta kalabanin mo lamang ang
alperes. Ako ay hindi tatanggap ng anumang paumanhin o dahilan.

Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,

VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA

Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi

Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes
subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa
paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya.

Dumating si Pari Salvi at nagmano si Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari
Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama
niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si
Victoria.

Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama

si Tiya Isabael. Binati niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi
ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang
niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang
itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin
na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang
kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.
Kabanata LII
****Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Buod

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan
ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang
ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang
diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang
ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng
alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan
ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.

Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na

anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga
dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw
na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang
bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.

Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon
palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan
nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay
umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may
pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi
kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.

Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan
nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi
mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung
saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat
ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na
hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid.
Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Buod

Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan
ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco,
may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang
narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito,
binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.

Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong
Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng
alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo
sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa
panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip
ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may
20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag
naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga
kabataan sa Europa ay nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman
tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na
itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na
daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring
lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng
pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga
modernong kabihasnan.

Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa

kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa
Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi
nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya. Pero
tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan
ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa
Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat
malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan
ng bayan ang kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa
Buod

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik
ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod
ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng
pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong
pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng
isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang
kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan
nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na
nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos
ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang
mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang
paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin
sapagkat ganap silang nakahanda.

Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa
tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang
natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob.
Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang
mahuhuli ng mga sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa

niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano
ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin
ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay
isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian
sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang gamitin iyon
kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang
matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay
Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang
pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Buod

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang
palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon
ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo,
napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya
namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria
ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng
haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang
pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang
ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at
bintana ng biglaan.

Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa
bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib
kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din.
Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at
Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa
hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw
ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas
ang mga nahuling lumusob.

Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na

ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang
maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit
siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig
sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana
siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan
ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.

Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra.
Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang
kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang
malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang
saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan,
mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya
sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias
ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at
papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang

katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok.
Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang
matanda at mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang
apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog.
Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga
katulong ni Ibarra.
Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Buod

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni
isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng
bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang
kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang
pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng
iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta
naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka
raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-
isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang
pagtatanan sa tulong ng mga sibil.

Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa

tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari
Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae
naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si
Lucas.
Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Buod

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batang
sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang
alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot.
Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes
sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan
ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil.

Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-
malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang
pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa
limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa
tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid
sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo
hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.

Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay
Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli
siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng
kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng
kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na
dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong
nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan
ang binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan.
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay
itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang
bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang
matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.

Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa

patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok
ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.

Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Buod

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento,
kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga
inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong
upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na
lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang alperes
naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo
sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.

Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan
ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas
upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at
walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa
bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na
nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay
kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat
ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.

Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka.
Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.

Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na

ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka
ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng
dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan
ito ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan
na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapitana
Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang huling lumabas ay
si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang
si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang
mukhang kaibigan.

Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang
may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin
siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang
mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo
at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa
kanya.

Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa

kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag.
Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay
tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala
niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at
nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa
kanyang pangitain.

Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni
Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa
kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabuhasan.

Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod

na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong
kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi.
Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang
bahay.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Buod

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa

mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang
estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas
ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit na
naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at
naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na
maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at
sinabing ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.

Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa
Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng
kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana
Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay
haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban
sa mga manghihimagsik.

Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang

kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig
magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat
marunong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang
pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at
niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming tao
at sinabing sila magkaibigan.

Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang ibang
nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng
di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang
ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na
maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra
sa kanyang mga kasulatan.

Boto silang lahat sa payo.

Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga,

mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol
din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang
heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng
isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di dapat silang
ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay isang pakana
lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na
gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang
babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng
brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo ang
balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.

Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga
paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol
sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may
bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Buod

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang.
Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay
nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran
naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng
pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan nito
sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik.
Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng
isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa

itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan.
Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang
pilibustero. Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung
ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa
wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y
maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si
Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao.

Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik.

Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at dominikano,
ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang
de Espadaña, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga
sibil.

Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay
magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si
Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang
unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.

Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng

Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni
Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA
at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng
binata at pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang
kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.

Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran
ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong
dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang
damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang
kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan
umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig
kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng
sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si
Maria.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Buod

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may
puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si
Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni
Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi
inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho
na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.

Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga
bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang
mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias
kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa
paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag
magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung
mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang
bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang
inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia.

Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at
ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra.
Nakalabas na sila sa ilog-Pasig

At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga

heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na
tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang
masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok
na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.

Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang
palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya
ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan
itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa.
Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias
na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang
sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita
na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at
tumalon sabay sikad sa bangka.

Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Buod

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag.
Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-
maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan
ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria
na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan.
Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya

humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan
diin niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan.
Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na
sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang
parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng kanyang
pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
Buod

May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng
isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay
dahil sa pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang matanda
na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na naglalagay ng
mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang batang
lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang batang
nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng
dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na ipagbili
ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na ang
nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos.
Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay
magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya
ng pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa.

Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa
ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan
na masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong
bayan. Wla man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa
tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo
na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa
ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.

Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay
Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag na
habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang
balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay
Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika
niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang
ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na
papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo.
Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.
Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo.
Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang kastila si
Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita
niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong
niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.

Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang
katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at
biglang napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng
ulirat si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti
niya ang kanyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak si
Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang malamig na
bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang mag-angat siya ng
ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang
tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.

Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing si

Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at
ibunton sa bangkay ng kanyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging
abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking
kayamanan na nakabaon sa may puno ng balite. Kay Basilio na raw ito kung walang
ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na
kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit ng
mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang manguha ng panggatong. Si
Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin.
Siya ay babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-liwayway ng bayang
kanyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag lamang daw limutin nang ganap ang mga
nasawi sa dilim ng gabi. Sa pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggang sa unti-
unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang
malaking siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa
ni Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng
pagsilang ni Hesus.
Kabanata LXIV
Katapusan
Buod

Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa

Maynila. Di nagtagal, aiya ay inilipat ng padre provincial sa isang malayong
probinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa kanyang higaan. Sa pagsusuri
ng doktor, sama ng loob o bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay.

Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.

Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay
dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat
gusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kanyang
pinipintakasi at nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng liyempo,
sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay makikita siya sa
tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan
at kabuhayan. Ang kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa
pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao. Wala
ni isa mang nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.

Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti ang

pagbabalatkayo niyang siya’y taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si
Don Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya
natatawag bilang "doktor" para mag-gamot. Wala na rin siyang ngipin.