Professional Documents
Culture Documents
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng Kabanata I
San Diego. Isang Handaan
Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon Buod
ng asawang pabaya at malupit.
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los
Basilio at Crispin Santos na higit na popular sa taguring kapitan Tiago. Ang handaan ay
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa gagawin sa kanyang bahay na nasa daang Anluwage na karating ng
simbahan ng San Diego. Ilog-Binundok.
Iday, Sinang, Victoria,at Andeng Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral.
Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego Kung kaya inutos nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring
Pransiskano bilang parusa. Nagpupuyos sa galit ang pari kapag
Kapitan-Heneral naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-
ekskomunyon si Ibarra. Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong
makapagpaliwanag. Sinikap ni Pari Sibyla na pakalmahin ang loob ni
Don Rafael Ibarra Pari Damaso. Lumawig muli ang talayan. Dumating ang ilan pang mga
Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawang sina Dr. de
sa yaman kung kaya nataguriang erehe. Espadaña at Donya Victorina.
Kapitan Basilio Siya yung Paring may magaspang na pag-uugali na nanirahan sa San
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Diego ng halos 20 taon. Dahil sa kasamaan ng ugali niya, ang mga tao
Valentin ay hindi naibigan ang paring ito, kaya sila tinawag na Indiyo.
Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay
Kabanata II si Kapitan Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang may pahanda,
Si Crisostomo Ibarra magalang na tumaggi ang kapitan sabay sabing "huwag mo akong
alalahanin."
Buod Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupoyos ng
damdamin ni Pari Damaso, ang ihain ang tinola. Paano puro upo, leeg
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. at pakpak ng manok ang napunta sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro
Binating lahat ni kapitan ang mga panauhin at humalik sa kamay ng masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari, sadyang ipinaluto
mga pari na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si ng kapitan ang manok para kay Ibarra.
Pari Damaso ay namutla ng makilala si Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng malapit sa kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni
kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa pitong Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong nawala sa Pilipinas.
taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan ang kanyang
kanyang masayang mukha mababakas ang kagandahan ng ugali. bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan sapagkat ni wala
Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit ng
nito ang pagiging dugong Espanyol. kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang
paniniwala ng tinyente na talagang walang alam ang binata sa tunay
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam niyang na dahilan ng pagkamatay ng kanyang amang si Don Rafael.
ito ay kaibigang matalik ng kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi
inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan. Pero, ikinaila niyang Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito
kaibigan niya ang ama ni Ibarra. nagpadala ng hatid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang
sila ay magtaling-puso.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang
pari at napaharap sa tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila. "Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon", tugon
Masayang nag-usap sina tinyente at Ibarra. Nagpapasalamat ang naman ni Ibarra.
tinyente sapagkat dumating ang binata ng walang anumang
masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang
binata na nasa ito ay higit na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon napuntahan nito at marami ng wika ang kanyang alam. Ang
sa tinyente ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupunntahan
papuri ay pumawi sa masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag- niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pinag-
habag na sinapit ng kanyang ama. aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan
partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan kaunlaran.
niya ang binata. Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang
kakilala. Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang
napuntahan niya sa tema ng kabuhayan, pulitika at relihiyon. Pero,
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang nangingibabaw ang katotohanang nababatay sa kalayaan at kagipitan
pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at ikapaghihirap nito.
nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga babae ay hindi
umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapakilala rin sa Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si
kanya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat. Padre Damaso. Walang pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi
niyang kung iyon lamang ang nakita o natutuhan ni Ibarra, siya ay nag-
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang aksaya lamang ng pera sapagkat kahit na bata ay alam ang mga sinabi
lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa isang nito. Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.
pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na naturan. Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lamang niya
ang mga sandaling madalas na pumunta sa kanila si Pari Damaso
Tanong noong maliit pa siya upang makisalo sa kanilang hapag-kainan. Ni
gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na si Damaso.
Bakit biglang nabugnot at nagbago ng pakiramdam si Pari Damaso Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiyago sapagkat
nang makitang magkasama sina Kapitan Tiyago at Crisostomo Ibarra? darating si Maria Clara at ang bagong kura paroko ng San Diego. Hindi
rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero, nangako siyang babalik
Sagot kinabukasan din.
Nainis si Pari Damaso dahil ayaw niyang makita si Ibarra sapul nang Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyan
mamatay ang ama nito. May alam kasi siya sa naging kamatayan ng diin niya na ang gayong pagkilos ng binata ay tanda ng kanyang
ama ni Ibarra. pagiging mapagmataas. Dahil dito, aniya, dapat na ipagbawal ng
pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot sa sinumang Indio
na makapag-aral sa Espanya.
Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales
Kabanata III ang tungkol sa isang pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng
Ang Hapunan alitan sa salu-salo; ang may handa ay walang silbi sa isang piging at
ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang lupain.
Buod Tanong
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa Bakit ipinagbabawal ng pamahalaan ang pangingibang bansa ng
anyo ng kanilang mga mukha, mahahalata ang kanilang pakiramdam. Kabataang Pilipino?
Siyang-siya si Pari Sybyla samantalang banas na banas naman si Padre
Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko Sagot
niya ang isang kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente. Ang ibang
bisita naman ay magiliw na nag-uusap at pinupuri ang masarap na Ang mga mag-aaral na nangingibabang bansa ay nagiging palalo at
handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente mapagmataas kapag nakakabalik nang muli sa kanilang tinubuang
sapagkat natapakan ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito bayan.
ang pagkakulot ng kanyang buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay
pinagtatalunan ng dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na
Kabanata IV
lumikmo roon.
Erehe at Pilibustero
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon dahil
siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Pari
Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa
lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at nagkunwang
iaalok ang upuan. Pero, tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas
siyang mapagitnaan nang dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan
Buod
Kabanata V
Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya Pangarap sa Gabing Madilim
hanggang sa may Liwasan ng Binundok . Sa maraming taong
pagkakawala niya sa bayan,wala pa ring pagbabago sa kanyang Buod
dinatnan.
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda deLala. (Ito ay isang uri
Sa paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman niyang may ng panuluyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynial).
dumantay na kamay sa kanyang balikat. Si Tinyente Guevarra,na Kaagad na nagtuloy si Ibarra sa kanyang silid at naupo sa isang silyon..
sumunod sa kanya upang paalalahanan na mag-ingat din sapagkat Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang isip nito. Maya-maya ginala ang
nangangamba siyang baka matulad siya (Ibarra) sa sinapit ng kanyang paningin sa kalawakan ng himpapawid.
ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tinyente ang tungkol sa buhay
ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito. Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa
kabila ng ilog. Naririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at
Sianbi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya mayisnag taon pinggan. Dinig din niya ang tugtugin ng orkestra.
na ang nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael(ama ni Ibarra) na huwag
nitong ikagugulat kung sakali mang hindi siya makasulat sapagkat Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita
lubha siyang abala sa kanyang mga gawain. niya kung sinu-sino ang naroroon. May isang magandang binibini na
nababalot ng manipis na habi,may suot na diyamante at ginto. Sa
Ganito ang salaysay ng tinyente: Si Don Rafael ay siyang likuran naman may mga anghel, pastol at dalagang nag-aalay ng
pinakamayaman sa buong lalawigan. Bagamat siya ay iginagalang, bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari,
may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno nila ay mga kastila.Ang intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na
mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng mga nararapat. giliw silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano
Ang masasama sa Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafael na payat at putlain. Iba ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay
ay maraming mga kagalit na mga kastila at pari. Ilang buwan pa siyang-siya sa pakikipag-usap sa mga dilag samantalang si Donya
lamang nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra,si Don Rafael at Pari Damaso ay Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalagang hinahangaan
nagkasira. Diumano, di nangungumpisal si Don Rafael. ng lahat.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali
kaaway. Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang mangmang at siyang naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot
malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng mga sasakyan. Pero hindi ng antok ay ang batang Pransiskano.
naman totoo.
Tanong
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero
ng ba be bi bo bu na labis na ikinagalit nito.Pinukol ng kanyang Sino ang pinapangarap sa gabing madilim?
tungkod ng artilyero ang mga bata. Isa ang sinampald na tinamaan at
nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo namang nagdaraan si don Sagot
Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong nagpuyos sa
galit at si DonRafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don Walng iba kundi si Maria Clara.
Rafael kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Tanong
Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray ang
artilyero at dahan-dahang nabuwal. Terible ang kanyang Sino ang palihim na nagmamanman sa dalaga?
pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tumama sa isang tipak na
bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluyang Sagot
mapugto ang hininga.
Si Pari Salvi ang panakaw-nakaw ng tingin at iba ang nararamdaman
Dahil dito, nabilanggo di Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at para sa dalaga.
pilibustero. Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing
na pinakamabigatna parusa.
Buod Sagot
Kinabukasan, Maagang –maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Sina San Roque at San Rafael ang mga Santong dinadasalan sa tuwing
Isabel. Pagkatapos ng misa, Nagyayang umuwi na si Maria. naghahangad ng matiwasay na paglalakbay.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon sa bilin Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang
ng kanyang naging guring pari bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan.
bilin ng pari ay (1) Ang karunungan ay para sa tao, ngunit ito ay Karamihan sa nakatira rito ay mga magsasaka. Dahil sa kanilang
natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2) Kailangang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura ay
pagayamanin ang karunungan upang maisalin ito sa mga susunod na naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.
salin-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang
humanap ng ginto. Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos
lugar ng mga dayuhan upang kunin naman ni Ibarra ang ginto nila natatanaw ang kabuuan ng bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo
(dayuhan). na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa pagtanaw sa kabuuan
nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.
Kabanata XIII Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan.
Mga Unang Banta ng Unos Ito ay sinasalitan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si
Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat nakataas pa ang
kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang naglalakad papalayo
Buod sa mag-asawa.
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng ama- si Don
Rafael. Kasama niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng
matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni Kabanata XV
Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng mga bulaklak ng adelpa at Ang mga Sakristan
sampaga at nilagyan ng krus.
Buod
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang
palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid
Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang na sakristan na sina Crispin at Basilio. Sila ang kausap kanina ni
sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng kanilang inang si
ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng hitsura ng
lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga intsik. magkapatid mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin sana,
husto. Ang matanda naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang siya ay hindi mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung
baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap hanggang sa makasalubong niya malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak hindi papayag ang
si Pari Salvi na nakabaston na may puluhang garing. kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni Crispin ay
nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa
ang nagalalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang
Salvi. Tinanong ni Ibarra si Pari Salvi kung bakit nagawa nila ang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay
malaking kalapastangan sa kanyang ama. Sumagot si Pari Salvi na P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.
hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na
tinawag na Padre Garrote. Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang
sa kanya. Pero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila.
Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti pa ngang magnanakaw na siya
sapagkat maililitaw niya ito. At kung papatayin man siya sa palo ng
Kabanata XIV kura at siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa
Si Pilosopo Tasyo at ang kapatid na si Basilio. Nasindak ang huili sa binanggit ng kapatid.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang
pag-aaral mula sa dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang magkapatid. Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang
makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng mapagbintangan
siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t hindi niya naisauli Si Basilio
ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya
napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay Buod
mabisyo, lasenggero at sabungero.
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo.
Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang Dumadaloy ang masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan
kilatis na nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos ng kanyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga guwardiya sibil at
ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay kanyang minumultahan pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas ng takbo sapagkat
dahil sa hindi tamang pagtugtog ng kampana. Kapagdaka, si Crispin nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at
naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril.
niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya. Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya
Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng sakristan sa kumbento si Crispin. Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni
mayor sa pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang Basilio sas ina, na huwag sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang
hindi sumasapit ang eksaktong ika-10 ng gabi. Gimbal si Basilio pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya
sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa sa puno.
lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang
sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at kinaladkad na Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na
papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya
Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. Pero, wala siyang magawa, sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan
naiwan itong parang tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak. Sinabing ang ma
Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing. Nanlaki ang mata at dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa
nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng
sa isip na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang
naririning niya ang paghingi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik pagdumarating ang ama tumitiking ng bugbog ang ina. Nito.
siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang
lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa bintana kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama. Ito ay
ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat pinagdamdam ni Sisa.
humihinto na ang ulan.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita
niya ang kapatid na si Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan
Kabanata XVI major hangang sa ito ay panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang
Si Sisa malakas na pagungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung
ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa
halip , kanyang sinabi kung ano ang balak nito sa kanilang
Buod pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang
magkakapatid sa pagsasakristan at ipapakaon niya si Crispin
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na kunin siyang pastol
natutulog ang mga taga-San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin
dalangin sa kanilang mga yumaong mga kamag-anak. Pero, si Sisa ay niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.
gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan mula sa Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil
kabayanan. siya ay magsisipag sa pagpapayaman at paglilinang sa bukid na
kanyang sasakahin kung saka-sakali.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking
iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa
lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging si Sisa lamang paglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni
ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na napaluha ito sapagkat
kanyang asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak ang kanilang ama.
alahas nito nuong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang kanyang
pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na paguwi ng kanyang
asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan. Nananakit ang lalaki.
Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kanyang bathala at ang Kabanata XVIII
kanyang mga anak ay anghel. Mga Kaluluwang Naghihirap
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin.
Mayroong tuyong tawili at namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na Buod
siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang baboy-damo at isang hita ng
patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Pari Salvi ng
inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na magmisa kinabukasan. Naruon sa kumbento ang mga manang at
sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan ay tunay na manong upang isangguni sa kura kung sino ang pipiliin niyang
pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at Crispin ng magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari Damaso ba? Pari Martin o
puntahan niya ang mga ito sa simbahan. ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang
usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng ‘indulhensiya plenarya,’ na
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo
ina sapagkat dumating ang kanilang ama. Nilantakang lahat ang maga upang mahango roon. Ang isang karaniwang indulhensiya sa kanilang
pagkaing nakasadya sa kanila. Itinanong pa niya kung nasaan ang pagkaalam ay katumbas na ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa
dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni Sisa ito ay muling purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap ay pinangungunahan ng
umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan siya isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa
ng perang sasahudin ng anak. kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating
ni Sisa.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano
na ang kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang siya ngluto, tapos Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na
uubusin lamang ng kanyang walang pusong asawa. pinitas niya sa kanyang halamanan. Mayroon din siyang halamang
dagat na katulad ng pako, na paboritong gawing salad ng kura. Suot
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng
sapagkat naalala niyang darating na gutom ang kanyang mga anak. umalis siya sa kanilang dampa.
Hindi na siya napakali sa paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang
iisang beses siya umawit nang mahina. Saglit na tinigil niya ang Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig
pagaawit ng kunduman at pinukulan niya ng tingin ang kadilimang ang tinig ni Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang nga
bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain. sakristan at kawasi sa kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung
Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa mga dala niyang gulay sa isang
siya ng malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay. hapag.
Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding
paggamit ng pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang pangamba si Sisa. Nang makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na
ipabalik sa kanya ang pagagmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa tinatanong siya kung saan niya diumano itinago ang dalawang onsang
pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalooban, sumunod din siya ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa
saspagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso na paratang ng kura. Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin
ibalik ang pamalo sa pagtuturo,. Dahil ssa naging sukal sa kalooban pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng
ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at bumalik mga sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.
sa serbisyo, kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa
kanyang pagbabalik, nagkaroon ng bagong kura. Hindi na si Pari Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga
Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang isalin sa wikang kausap. Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang
tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila. hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong kuwartel
kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa
katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango sa Urbanidad ni Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa.
Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas. Pero, sa lahat ng Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa
mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa mga kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok. Nanlilimahid
bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya daig pa ang
tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip ay parang
kanyang dadaluhan sa paanyaya ng tinyente mayor. ibig ng takasan ng katinuan
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay umawit ng
Ang banta ng pagkabaliw ay unti unting lumalamon sa kanyang buong Kundiman. Balana ay hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda
pagkatao. na ang sabaw para sa isisigang na isda.
Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang
pag-iyak, hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magbibinatang anak ng isang mangingisda ay namandaw sa baklad.
magkasabay na ipinakita ang kanyang kaanyuan. Lahat ng mga taong Ngunit,kaliskis man ng isda ay walang nasalok.
nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kanya.
Si Leon na katipan ni iday ang kumuha ng panalokm.Isinalok ito.
Ngunit,wala ring nahuling isda. Sinabi na ang kawalan ng isda sa
lawa.sSgawan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero, pinayapa
Kabanata XXII sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing sanay si Elias na humuli
Liwanag at Dilim ng buwaya.
Buod Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas
ang buwaya, nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara
Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi marunong mahimatay.’
Maria sapagkat matagal na siyang hindi nakakauwi sa bayang
sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga kababayan dahil sa Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak
kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na kinagigiliwan ng mangingisda na may tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sin a
siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na
pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si Padre Salvi. kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay dito.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si aIbarra at madalas na Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra.
dalawin ito. Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa na ang lahat para sa Nagpatuloy ang mga magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli
gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na pag-aari ni Ibarra.
makakasama na naman niya sa pamamasyal ang kanyang dating Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punong- kahoy na
kababata sa bayan. tumutunghay sa batisan.
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-
namang kilala si Mang Tasyo ng mga tao.. Kung kaya’t isinangguni aalala na baka pakitang –tao lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa
niya ang kanyang balak tungkol sa pagpapatayo ng paaralan. Pero, ang pagtutujro ay magiging kaagaw ng kumbwento sa kayamanan ng
sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin sapagkat itinuturing bayan.
siyang baliw ni Ibarra, at sa halip ay kanyang itunuro sa binata ang
Kura, ang kapitan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito
Ayoon pa rin sa kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay ay maroon ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong
magbibigay ng masasamang payo subalit ang pagsangguni ay hiindi pananim mula sa mga itinanim nito. At ang binata ay magsisilbing
nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kunwari ang payo at isang mabuting halimbawa sa iba na natatakot lang magsimula.
ipakita ni Ibarrang ang kanyang ginagawa ay ayon sa mga Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niya ang
pinagsangunian. kura na marahil ay hindi naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama.
Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo peero ang mga anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
mahirap gawin sapagkat kinakailangan pa bang bihisan ng
kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap na tumugon din ang
matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan ng isang
uldog, nagtagumpay lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung Kabanata XXVI
hindi naman. Ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog Ang Bisperas ng Pista
lamang sa matitgas na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni
Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng bayan at pamahalaan.
Buod
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang
Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San
kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat Diego.Naging masigla sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang
nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-ibang dekorasyon.
sandaling iwan ng simbahan. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng
musiko.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng
bayan. Ito ay hindi naghihrap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati – Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang
rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng pamahalaan. Pero, sinabi kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na
naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya hindi dumaraing. katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan at iba pang
Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang kadiliman klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang mga pagkain ganito
at ang mga tinimping buntunghininga’y magsisiklab. Ang Bayan ay ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino,
maniningil ng pautang at sa gayo’y isusulat sa dugo ang kanyang mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa pista.
kasaysayan.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam kanununuan ay inilalabas dinkabilang na ang kanyong binurdahan ng
ng bayan na siya ay tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang mga dalaga,belong
relihiyon ay di- papayag na sapitin ang araw na sinabi ni Mang Tasyo.
Ikinatwiran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga balak sa Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na
itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil sa kasakiman sa yaman at lalagyan ng tabako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab
sa kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay sapat ng sahig ay pwewdeng ng makapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang
ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay nagagayakan din
nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi
ang magpayaman sa loob lamang ng tatlong taong panunukungkulan. Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong
Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na lumalayo na sila ni ibarra sa kawayan. Naglagay naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa
usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang payo may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong tukod na
ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay
naghari-harian. itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng
mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang
mga putok ng mgha kuwitis at bomba. pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na kanal.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong oirkestra Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag.
ang inihanda sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kinuha ni Maria ang suot na agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa
Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos na pagtataka ng kanyang mga kasama. Kinuha ng ketongin ang agnos sa
siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga mamamayan buhat pa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may
sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang na darating. harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga bakas ng
Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang
magiging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang mag magbubukid lubhang namamalisbis sa mukha.
at taga bundok ay naghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at
mga gulay na dadalhin sa mayayamang may-ari na kanilang sinasaka. Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan
sa bisig ang ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si Basilio na
trabahador ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa kumbento at sinabing
paaralan. Si Nol Juan, ang nangangasiwa sa mga manggagawa. nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni Sisa ang
Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag ni Juan ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala
kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para ang bakol.
sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang
paaralan ay magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon
Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto ,ang palang mga taong kulang-palad.
tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno at gulay,
magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na mag-
aral.
Kabanata XXVIII
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman Sulatan
samantalang ang kura ay humiling na siya angn gawing padrino at
magbabasbas sa paglalagay ng unang batosa huling araw ng pista. Sa
mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi Buod
naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang
klahat ng gastos. Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa
pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na interesadong
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng mga Pilipino.
Ginawa siyang huwaran, ngunit karaniwan, ang atin lamang Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng
natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang ginagawa at ang pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padre
mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas ng Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng
kuwelyong damit, bilang ng butones ngtsaleko o amerikana. Nawala sa gabinete, Batanggas at Maynila.
isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay
kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko
Balagtas na "Kung ang isalubong sa iyong pagdating may masayang noong bisperas ng pista. Ang pagsundo ng maraming tao at at mga
mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang makapangyarihan sa kura sa kumbento; ang paghahanda ng hapunan
isaisip na kakabakahin. ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa tahanan ng madasaling si
Don Santiago De los Santos upang kaunin si Parde Salvi at Padre
Damaso Verdolagas.
Kabanata XXVII Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang
Sa Pagtakip Salim artistang sina Ratia Carvajal at Fernandez na kapwa hinahangaan ng
lahat pero dahil sa kastila ang kanilang usapan, ang marurunong
lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas. Higit na
Buod nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag dalo
ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan
Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang prusisyon ng
mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na kanyang birhen de la Paz. Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang
mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo karong pilak nina Santo Domingo at San Diego. Isinunod naman
sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista, kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga artista
Kastilang-Pilipino at iba pa. pag nagkatapos ng . Siyang-siya ang lahat sa sermon ni Padre Manuel
Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal ay ang
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita kay Maria na nakasuot mestisa
dumarating ang sari-saring inumin at pagkaing galing sa Europa sa at nagniningning sa brilyante ay humanga sa ganda.
tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan sa bisperas may
pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may brilyante at Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-
esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro. anyaya na ito’y dumalo sa pista upang makipasya at makipag-laro ng
monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan Tiyago, Pari damaso,
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.
ilang kaibigang dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra.
Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at siya ay pinahintulutan Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng.
naman. Gayunman, nagbilin ang ama na kailangang umuwi bago Anang liham:
maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahigpit na
inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na sa kanilang tahanan Crisostomo:
na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang
hinihintay na bisita. Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t
ipinagdasal kita at ipinagtulos ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong tumugtog at sumayaw kaya
napagitna kina Iday at Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako
Isabel. Siyang-siya si Maria sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.
labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay napatapat sa bahay ni
Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik muna. May Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay
bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Itay.. Ipaubaya mo na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa,
Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
ito sa kanya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting
bangka sa monte si Padre Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi Maria Clara:
masigurado kung ano ang ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o
hindi. Habol:
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang
nakasalakot at umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at bato sa paaralan. paalam
nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit
nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang
Kabanata XXIX kuwderno upang kumuha ng tala.
Ang Umaga
Buod
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas
na itinatago nila. Tanging si Pilosopong Tasyo lamang ang hindi
nagpalit ng bihisan. Binati siya ng tinyente mayor. Sumagot ang
Pilosopo na “Ang magsaya ay dinangangahulugan ng paggawa ng mga Kabanata XXXI
kabaliwan.” Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa Ang Sermon
karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni
Tasyo subalitwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng Buod
kura.
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kastila at Tagalog. Ang pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II,
kalilibot. Binabatak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng Diyos sa
tumikim ng kanilang inihandang pagkain. pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila ang
iyong mabuting espiritu upang silay’y turuan, hindi mo inaalis sa
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang
ng araw na iyon, si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi kanilang pagkauhaw"
makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi siya natatanggi
sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na walang ibang Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre
nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging siya Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam niyang higit na maagaling
lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa ang pambungad na iyon sa kanyang sariling sermon.
kumbento.
Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg atdibdib, binalot ito ng pranela at ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa
hinilot. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan. Nagalinlangan anp
binati sa alak. alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa
sapagkat nagsisimula ng magsalita ang predikador.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay
dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap Sinabi ni pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng
sa kapatiran ni San Francisco. diyos upang maging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal na si francisco. Hinikayat
nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na niya ang mga makasalanan na tularan ang mapagwaging si gideon,
makikilala ang mayayaman at mahihirap. ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng
kakkristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at
ang Birheng de la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago Nakita ni ari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa kanyang
lamang ay si Pari Salve ang nasa ilalim ng palyo sa halip na si Pari tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na "opo,
Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga paputok ng kuwitis, ginoong Alperes, higit na matapang at makapangyarihan bgamat
awitin at tugtuging pangsimbahan. walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatalo nila ang
mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina himalang likhang ito ay tulad ng paglikha kay diego de Alcala."
Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa bintana ang alkalde, si Kapintan
Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan pang kastila. SiPadre Salve ay hindi Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari damaso sa
bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang ng ulo mula sa kanyang wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging
matuwid na pagkakatayo. naunawaan ng karamihan ay ang salitang guwardiya sibil, tulisan, San
Diego at San Francisco. Umasim din ang muha ng alperes, kaya
inakala ng marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi
pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Kabanata XXX Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin
Sa Simbahan ang pagwawalang – bahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang
namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi
Buod siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga karabinero dahil sa
hinihingan siya ng patente.
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw
sa agua bendita. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab.
simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250, ikatlong bahagi ng Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya
ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi. sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit lamanng sa kanya.
Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal.
ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro
nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit. panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil
dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng makasalanang hindi nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na
abaniko, sumbrero at panyo ang mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan walang sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng
naman ang mga bata. Ang iba ay ina-antok sa may tabi ng pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga binatang
kumpisalan. salbahe at pilosopo...ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra.
Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga
tauhan. Ang suot niya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si
limang medalya sa dibdib. Inakala ng ilang tao na ang alakalde ay pari Salvi upang huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa
osang sibil na nagsuot-komedyante. pagsasalita ng may kalahating oras. Habang isinasagawa ang misa,
isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat,
lahat. Ang pari ay pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat
ng prayleng may hawak na kuwaderno. Pumanhik sa pulpito si Pari maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad
Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging palibak ang inukol niya kay Pari namang umalis.
Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang isesermon niya Kabanata XXXII
kaysa kahapon. Ang Panghugos
sapagkat marami pa sanang mababatid 'buhat sa kanya. Pero,
Buod ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw inakala
niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao.
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.
mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa ang apat Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito
na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong
napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman ay maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa
mayroong banderang iba-iba ang kulay. Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga taong gustong kumausap
kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang anumang oras
Tinignang mabuti ni Nor Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang
batong malaki na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag- tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.
aayos ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si Juan sa taong
madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Kabanata XXXIV
Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya ang paggawa Ang Pananghalian
ng makinarya kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa
anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong mamalo at magbilad sa
araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding gumising ng mga Buod
natutulog at magpatulog ng gising.
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon sa isang malaking hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa
ng panulukang-bato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang kanan ni Ibarra si Maria at
na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin aalmusalin ng mga nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig naman
panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang mga nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani
naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral. at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng
makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad na
Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan
ng damit na pang-okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman Tiyago sa kanyang bahay.
pati na ang mga medalya, salaping pilak at relikya ay inilulan na sa
isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipinasok naman sa bumbong Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan
na yari sa tingga. Heneral sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-
taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain. Ang hindi
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni Padre Damaso, kawalan
may hawak ng lubid. Ang lubid ay nakatali naman sa isang kalo na ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso
magtataas at magbaba ng batogn na ilalapat sa nakatayong bato sa ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong
na tingga. Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa kopa. Nahalata
ang alkalde. Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle , mga ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap
kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya. na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring.
Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki ng alkalde, napilitan ding Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso
bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na lamang ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-
humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari
umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo
Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.
batongbuhay.
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na
ang pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad tulungan siya sa taumbayan bilang pagtanaw ng utang na loob sa
lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama. Nanindigan naman ang
ring mag-ingat si Ibarra sapaglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat laging nasa
kaaway." Batas ng buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari
kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan
pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan," samantalang ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-
pagdidiin pa ni Elias. buklod.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na
sa kanyang mga ninuno at ama na nagkaroon don ng mga kagalit, mawalay sa grasya ng simbahan. Tanging si Kapitana Maria lamang at
dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga pumili kay Ibarra at sinabing karangalan niya ang magkaroon ng anak
kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang na magtatangol at mangangalaga sa sagradong alaala ng yumaong
taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di kilalang tao at ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot ang mga magsasaka na
sinabing "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang hindi matuloy ang pagpapatayo ng paaralan sapagkat bawa’t isa sa
ama, makikita ninyo." kanila ay naghahangad ng anak na makatapos ng pag-aaral. May
nagsabing hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng simbahan sapagkat
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat tinawag na pilibustero ng prayle si Ibarra. Hindi naman maintindihan
kahit na ipinagmamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. ng mga magsasaka ang kahulugan ng Pilibustero.
Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta kay Nor Juan.
Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw
Smantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at
nakahanda na siyang humarap sa Heneral. Napansin ng Heneral na
medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong makaharap
bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na
samahan siya nito sa paglilibot.
Buod
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga
batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata
na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol. Kasamang
Buod naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan.
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay
Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na upang pagdausan ng pagbigas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre Damaso. bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas
Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. gusto ni Ibarra na manatili na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago
Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang upang makasama niya si Maria.
kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito
ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral;. Mayroon siyang Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga
panahon basta sa katarungan. seryales na pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga
batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang
na sina Pari Sibyla,Pari Martin,Pari Salvi at iba pang mga prayle. maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na
Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa Heneral…Dahil hindi namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina Pari
Sybila at Pari Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan
nagbigay galang sa heneral ay sina kapitan tiyago at Maria. Bautista. Sumunod si San Francisco, Santa Maria Magdalena, San
Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian. San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Kung hindi dahil sa kanya , maaring nautas na si Ibarra si Padre
Damaso. Sinabi ng Heneral na kailangang tumanggap ng gantimpala si Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa
Maria na kagyat namang tumutol. pagdadarausan ng loa. Mula sa tabing may isang batang lalaking may
pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang Buod
lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin,
Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis.
mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa Ang huling pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan
magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing ilaw sa mga taong
ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng naglalakad patungo sa liwasang bayan.
tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng kalungkutan si Ibarra.
Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng kasintahan. Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa
Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya palabas ay ang Tinienti Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay
ng kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain nasa sugalan. Kausap ng Tiniente si Pilosopong Tasyo at nakasentro
upang pag-usapan ang pagkawala nina Basilio at Crispin. ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang Don sa kanyang
tungkulin. Danga’t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw
nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria
Clara kasama ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at
Kabanata XXXIX ilang kastila. Isa-isa silang inihatid sa upuan ng tiniente.
Si Donya Consolacion
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina
Chananay at Marianito ng ‘Crispino dela Comare’. Ang pansin ng lahat
Buod ay nasa entablado maliban kay Pari Salvi na walang kurap na nakatitig
kay Maria Clara.
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bhay ni Donya Consolacion ay
pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang asawa na alperes at Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra.
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba. Paano hindi Umugong ang bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na
siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng alperes binati niya ang kasintahan at ang mga kasama nito. Tumindig si Pari
ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra. Ngunit,
ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa ang gayon
Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa kay Maria Clara.’ sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya
natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi Kapitan Heneralat ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong
pinayagang lumabas ng bahay ay ang pangyayaring sobra kung dapat ipangamba. Napilitan umalis ang Kura at ang mga kasama nito.
alipustain at murahin siya ng alperes. Suklam na suklam ang Donya at May ilang tao na lumapit kay Ibarra at sinabing huwag pansinin ang
iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili niya ay paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing si Ibarra ay
nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit. eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon
pa ng edad Media.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa
bantay ang lahat ng mga bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali
din nitong huwag magpapasok maski sinuman. Pinakandado niyang siyang mawawala sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan
mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang Donya narinig niyang siya ni Sinang subalit nangako si Ibarra na babakik na lamang siya.
umaawit si Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa kwartel. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang lumapit ang dalawang
Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang pakantahin. Palibhasa, sa wikang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw makatulog
kastila ang utos ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan
matino ang isip, isa na siyang baliw. ang kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang
nagkagulo.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si
Sisa. Pero, hindi sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang
sundalo na sabihin kay Sisa ang gusto nitong mangyari. Kumanta si palabas pero ang mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong
Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa damdamin ng ni Don Filipo. Tiyempo namang nakabalik na si Ibarra. Kaagad na
Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundalo, hindi hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni Ibarra ang mga
niya sukat akalain na marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng nasindakna dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin si
Donya ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito. Binalingan Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal
ng Donya si Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong ay pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na
magbaile o sumayaw. nagbabalak ng masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don
Filipo na huwag ng palalain pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si pinansin. Kaya kay Ibarra siys nakiusap. Sinabi ng binata na wala
Sisa at nagisi ang manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan ang mga
mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan ang Donya sa gayong kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto
tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay Sisa. ang mga lalaki na huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa
ng nagsialisan ang mga tao.
Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na
binuksan ang nakasarang pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa, Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong
sinagilahan ito ng pangangatal ng katawan sa galit at namutla. pangyayari sa liwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita
Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang anuman ito sa rin tungkol sa nangyaring kaguluhan.
Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw
bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang alperes. Inutusan niya ang Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Mari
bantay na bigyan ng damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din Clara ay walang malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa
ang mga sugat nito, bigyan ng magandang higaan at huwag kadiliman. Halos nagkandahulog siyang bumaba sa kumbento at
lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakdang ihatid sa tahanan nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan siya ng mga
ni Ibarra kinabukasan din. kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni
Kapitan Tiyago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si mga anino nina Maria Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib
Donya Consolacion yaon ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat na ng pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria.
edukasyon. Siya ay dating labandera lamang ng mga sundalo na Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.
mapangasawa niya ang alperes na nuon ay isa lamang kabo. Ito ang
dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang may
pinag-aralan, marunong ng kastila at may ugaling Europeo.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Buod Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang
tagapagbaga ng mga painitan at tagapaspas ng alikabok sa mga mesa
Dahil sa nangyari hindi dalawin mg antok si Ibarra, kaya naisipan at upuan pero wala talagang kaalam-alam sa panggagamot. Sa una
nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sinamantala niya ng
kanyang utusan at sinabing mayroon siyang panauhing taga-bukid. husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na tuloy-
Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay
panauhin ay si Elias. na mediko sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor.
Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa pamamalimos sa
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang mga kakilala’t kababayan subalit napangasawa nga niya si Donya
ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara. Ikalawa, Victorina.
magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang
magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang
itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating pulut-gata. Ilang araw ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si
paglalakbay ni Elias. Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa Albay at Batangas para
sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang asawa
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsimulang
nangyari sa liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya ang magkapatid na maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at
namumuno sa panggugulo. Ang mga ito ay mga sibil. Ang ama ng naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas,
magkakapatid na patayin sa palo ang mga sibil na nanggulo sa Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak
liwasan. Pero dahil sa may utang na loob ang magkapatid kay Elias, sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang
sila ay madaling napakiusapan nito. Hindi na kumibo si Ibarra, kaya kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga
nagpaalam na si Elias. tarheta nito ang Victorina delos Reyes de Espanada.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay
pagkakasakit ng kasintahan. Tutungo siya sa bahay ni Kapitan Tiyago. naunsyami kayat wala siyang magawa kundi ang manatili sa "lupaing
Sa daan nakasalubong niya ang isang maliit na lalaking nakaitim at ito ng mga salvaje." Ang ginawa niya ay nagpatingin sa mga hilot at
may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng taong manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya nagkaanak.
madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang bato sa paaralan.
Nabanas ng husto si Ibarra sa pangungulit ni Lucas na kung magkano Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak,
raw ang ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi ni Ibarra na naibunton niya ang kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong
magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw ito sa isang maysakit. Ska kordero ang Don, kahit na ano ang gawin ng Donya hindi ito
na nila pinag-usapan ang tungkol sa pagbabayad. Mauubos na ang nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya, nilalabnot niya
pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad si Lucas. ang pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya
ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong sa
sariling si Ibarra ay apo nga talaga ng nagbilad sa init sa kanyang ama Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng
at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang mga ugat… subalit kapag titulong medicina at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke
ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng mataas, sila ay magiging na naman ang gagawin niyang panggagamot. Ngunit, wala siyang
mabuting kaibigan. magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na amini’t hindi, siya
ay Ander de Saya.
Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Buod
Kabanata XLVI
Ang Sabungan Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay
naman na namamasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa Donya pangit ang mga
Buod
bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad, nababanas siya ng husto
kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San
dito, inutos niya sa Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang
Diego. Ito ay nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na
Don bunga raw ng kanyang kapansanan.
binabantayan ng isang babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok.
Nakahanay naman sa magkabilang daraanan na mga tao ang mga
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama
tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng pagkain, gamit na
ang kanilang mga paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes
maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may kalakihan
ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila.
ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang
Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo…
hilig sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa
Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
kamay ng mga tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap
ulutan. Ang ikatlong bahagi naman ng sabungan ay tinatawag na
na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang
ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa lugar na ito ang
latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si
mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at
Donia Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang
sentensyador.
alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng
maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas.
Nagtanong si Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na
Tiyago samantalang papasok ito sa sabungan na kasunod ang
binulyawan siya ng alperes kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-
dalawang alalay o utusan na may dalang isang lasak na manok at
banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si Victorina at sinabi kay
isang malaking putting tinali. Bulik naman ang manok ni Kapitan
tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa pamamagitan ns
Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria
sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman ng
Clara, pagkaraan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at
di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.
ang lasak sa pustang P 3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban.
Nagkaroon ng pustahan ang mga sabungero. Lumilitaw na dehado ang
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares
pula at llamado naman ang puti.
si Maria at ang mga kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensyon
ng Donya, inutusan nito na siya ang humamon sa Alperes sa
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa
pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa madla
gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang magkapatid na sina
at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla si Linares
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay matamang
at humingi ito ng paumanhin sa Donya.
pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pinakabata sa
dalawa kay Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo
maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga
ang kangyang lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan
sibil, ang kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
kaagad siya ng Donya. Sinabi niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares
ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di dapat itong magpakasal
Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa kondisyong
kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa inyong anak,
kanyang ibinigay. Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na
pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa
kahit kilala man niya ang magkapatid na ayaw ipaghiganti ang
kanyang silid.
pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya mapapautang ang mga ito ng
perang hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don Cisostomo
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan
Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali
nila ang kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung
niyang mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na
ilang libong piso. Naiwan naman si Linares na nasa gipit na kalagayan.
kundi lamang sa kanilang kapatid na babae ay matagal na siguro
silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na mga nabibitay ay mga
duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali ay malapit
lamang ang bundok.
Kabanata XLVIII
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang Ang Talinhaga
ay kapwa sugatan. Pero matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib
samantalang ang sa pula naman ay sa pakpak lamang. Gayunman, Buod
unang bumulagta ang puit na nagkikisay at sumunod naman ang pula
na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang pula. Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa
Hiyawang umaatikabo ang sumunod. magkapatid na Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang
tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita na siya ay hindi escomulgado
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y at dalawin si Maria. May dala siyang sulat mula sa arsobispo na
nanalo ng tig-P100 bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang excomunion.
asawa ni Sisa na binibilangan ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw din
sa sususnod na laban. niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si
Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan
Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang
tungkol sa kanilang kapatid na babae. Naisip nilang walang kalapit ng kasintahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon
mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na pera ni Lucas si Maria at may hawak na abaniko. Sa may paanan nito ay nandoroon
sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga. Namulat si Linares ng
nito sa pamamasyal.
makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at hinayaang gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy
malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na
pero hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang
napapatda at hindi makapagsalita. isang tao kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula
personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas
pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa na tumutol.
ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi. Malungkot si Maria,
kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya dadalaw.Tumango ang Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding pag- mga tao dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias
aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya na ang mga sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga
sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol Juan at mangagawang palakad ng mga prayle at ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon.
dinatnan niyang abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin
dinatnan na wala ng dapat ipangamba sa kanya ng sinuman sapagkat ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik
siya ay hindi na excomugaldo. Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
nila pinapansin ang excommunion sapagkat silang lahat ay pawang
excomulgado. Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal
ang bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na
Elias at ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa
gustong sabihin sa kanya. Dahil dito, inutusan ni Ibarra si Nol Juan na kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
kunin at ipakita sa kanya ang talaan nito ng mga obrero upang magtatamong-pala.
kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang nagkakarga
ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang
binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay Kabanata L
ng lawa sa bandang hapon upang pag-usapan ang isang Ang mga Kaanak ni Elias
napakahalagang bagay. Tumango lamang si Ibarra nang makitang
papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na. Nang
tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng Buod
pilotong si Elias.
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon
na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa
isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang
anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang
isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno
sa salang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa
abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis
Kabanata XLIX noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang
gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok
na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito.
Buod
Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae.
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi
Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi
pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas,
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya
lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay,
matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra
ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang
sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay
maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag na
Maria.
balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay nakilala
naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra
dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
na siya ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito
napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na
ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay
binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng
nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang kanyang
mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaamang
katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat. Ang
pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa
ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan
mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng
sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang
katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob
tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang
ng kaunting karangalan sa pagkatao ng mga tao, ang kanilang
obrero sa isang mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan
kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga
sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang ugali.
sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa
karapatang pantao.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang
kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti
taga-bayan na kanyang inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya
ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang
ng matinding pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang
kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na
matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae,
ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay
minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang
walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos
nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang
ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.
siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay
sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak
naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais
ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa
palabasin nito na kailangang gumawa muna ng masama upang
sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala
makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag ang sakit ay
naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina.
malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit
Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si
ng bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas
Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae
kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay
ay sa Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas
sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga
ng panahon ay hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno
palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil
kaya’t umuwi silang magkapatid upang asikasuhin ang kanilang
na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa
kabuhayan.
pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng
Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay
lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa
nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang
panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon
kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa
kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang Buod
ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-
aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga
Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan.
magkakapatid. May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng
libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni
mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay
nawala na lamang ito’t sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento
sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kanyang upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong anino
kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil
bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni
niya ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias. Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating
ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya na isang anino na namamaybay sa bakod.
(Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming.
Lamang, wala siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong
ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na
kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila
makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don
Elias na siya ay limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang
siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at sinabi bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa
kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid.
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila. Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng
unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang
manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay.
Kabanata LI Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog
Mga Pagbabago magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang
may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal
sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay.
Buod Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng
kadiliman.
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat
nakatanggap siya ng liham mula kay Donya Victorina na nagsasaad ng Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.
ganito: Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang
makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan.
Mahal kong pinsan, Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa
simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo ay sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
magtuos ng alperes at naglaban. Kapag natapos na ang taning na ito nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin.
at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid ko kay kapitan Tiyago Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat
na ikaw ay di naging kalihim, hindi mo nabibiro si Canovas at hindi siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong
nakakasama ni Heneral Martinez sa anumang kasayahan. Ibubunyag nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
ko rin ang iyong lihim kay Clarita (Maria) at hindi rin kita bibigyan ng
salapi. Lahat ng magustuhan mo ay ibibigay ko basta kalabanin mo
lamang ang alperes. Ako ay hindi tatanggap ng anumang paumanhin o
dahilan. Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo
ibinalita niya ang tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa at Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi
pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin.
and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng kauniti. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo sapagkat naniniwala siyang ang
Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso. pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng digmaan,
Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni
inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad
silid kasama si Victoria. noon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay
ng aralin. Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay
Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod nadadma na rin .
naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay
Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito. Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung na kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba
lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria. pang uri ng kaalamn na itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na kanyang ginagalwan
sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
Di nagluwat, umalis na si Ibarra. makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok.
Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga
modernong kabihasnan.
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik
sa mga batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang sa kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng
mga nadakip. Naroroon ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at luna sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang
nag kapitan na halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang malakas at makakapitan na makakatulong upang palayain ang
kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas
Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang
salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang
mga sibil. mga babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong
nawalan ng silbi.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.
iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni
ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si
mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at
sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga
may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang
sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang may pakana at
alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga
ang buong katawan nito. tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay
niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan
niya ang isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang
mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan
mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon,
gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
ng kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa
loob ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton.
babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, Ang sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo
nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng
pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang binata. Pero, yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang
hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan. makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang
kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal
tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos
balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa takasan na mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit
siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na patay na nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay
si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo. pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang
mukhang kaibigan.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya
napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na
bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes sa naging sagot ng kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay
bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel. inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na
walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila
sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat
ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay
Kabanata LVIII sa kanya.
Ang Sinumpa
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang
tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis
at tinwag na siyang duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang
ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat
mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang
kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at
nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang
biglang naglaro sa kanyang pangitain.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Buod
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-
Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip
ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ni Elias ang masasayang araw na tinamasa niya, may magulang,
ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang masagana at
namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang
Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at inaantok na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya
Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si si Elias.
Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto
nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan
ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabas- nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni
masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na
Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa may
siya ay kaiinggitan ng mga tao. Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila.
Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang
dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng
niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan libingan ng matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti.
ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka. Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng
baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong niyakap
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.
kay Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito.
Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting
lamang ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na ang humahabol nagbalik ang katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak.
sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay umalis na ang Napatili ito ng malakas at biglang napahandusay sa ibabaw ng ank.
mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat si Basilio at nakita
baybayin ng pampang. ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang
kanyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak
si Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang
Kabanata LXII malamig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso ina. Nang mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong
nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao
Buod kung anak siya ng namatay.
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio
itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong na mailibing si Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon
nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa bangkay ng kanyang ina at
naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging abo ang kanilang
Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking kayamanan
kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. na nakabaon sa may puno ng balite. Kay Basilio na raw ito kung
Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang walang ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang
lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang lalaking sugatan na kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi
mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento. kumakain at sa wari ay malapit ng mamamatay ay si Elias. At lumakad
na si Basilio upang manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin.
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng Siya ay babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-
malakas habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na liwayway ng bayang kanyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag
pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na lamang daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggang sa unti-unting
si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at nabuwal sa lupa.
pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling
niya sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego
niyang anak na nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na ang isang malaking siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan
damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria. ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi
raw marunong mangilin sa araw ng pagsilang ni Hesus.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena Kabanata LXIV
Katapusan
Buod
Buod
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang
nakatayo sa libis ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre
mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa pangangaso at Damaso sa Maynila. Di nagtagal, aiya ay inilipat ng padre provincial sa
pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang matanda na isang malayong probinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa
gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na kanyang higaan. Sa pagsusuri ng doktor, sama ng loob o bangungot
naglalagay ng mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa ang sanhi ng kanyang ikinamatay.
di-kalayuan, may isang batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa
tabi ng isang payat at putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging
kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang
batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego
ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may at nanirahan na sa Maynila.
dalawang buwan na ang nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang
sugatan at kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang tungkol sa Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan
buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa Tiyago ay dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin,
kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng nangayayat ng husto, naging mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga
pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa. kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel
na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kanyang
nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa pinipintakasi at nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang
hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang mgat tao. paglalaro ng liyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing
Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wla man lamang takip-silim ay makikita siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di
nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan at kabuhayan. Ang
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa
Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng
mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag
ng kapwa. at dating iginagalang.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti
liham buhat kay Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na ang pagbabalatkayo niyang siya’y taga-Andalucia. Siya ngayon ang
malaman ang nilalaman. Habag na habag ang magkakaibigan sa nangungutsero. Si Don Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos.
magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang balita na ang Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya natatawag bilang "doktor" para
pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay mag-gamot. Wala na rin siyang ngipin.
Linares.