ANG BUHAY AT PANITIKAN NG MGA ILOKANO

Kilala ang mga Ilokano sa kanilang pagiging marunong at praktikal sa buhay. Litaw na
litaw ang pag-uugaling ito sa mga tanyag na personalidad na nagmula sa lalawigang ito tulad
ng dating Pangulong Ferdinand Marcos na sa kabila ng kahirapan sa buhay ay kinilala at
hinangaan.
Noon pa man, hindi na naging madali ang buhay para sa mga Ilokano. Ang lupang
kanilang tinitirhan ay kadalasang tigang at hindi magandang pagtamnan. Dahil sa sitwasyong
ito, maraming Ilokano ang nangibang-bayan sa mga kalapit-probinsya, sa pagnanasang
umunlad kahit papaano ang buhay.
Marami pa rin namang nanatili at nagkasya lamang sa kung anong mayroon sila. Unti-
unti, nagawa nilang pagyamanin ang minsang tigang na lupa. Dahil sa pagsisikap, unti-unting
kinilala ang bayan. Sa kasalukuyan, ang Ilocos ang isa sa mga pangunahing lalawigan na
pinagkukunan ng iba’t ibang produktong agraryo tulad ng sibuyas, bigas at tabako.
Saksi ang mga Ilokano sa makulay na kasaysayan ng kanilang lugar. Isa ang lalawigang
ito sa mga lugar na sinakop ng mga Español nang sila’y pumarito sa Pilipinas. Sa pananatili ng
mga dayuhang manlulupig sa kanilang lupain, at sa pagnanais na manatili ang kanilang
kapangyarihan sa lugar, hinati nila ang mga Ilokano sa dalawang uri – ang babaknang, o ang
mga mayayaman, at ang gagangay, o ang mga pangkaraniwang mamamayan. Naging mahirap
ang buhay ng mas nakararaming bilang ng mga Ilokano dahil sa pagkahating ito.
Bahagi ng kulturang Ilokano ang kahirapan. Ang mga pagsubok na ito ang nagbibigay-
hugis at patuloy na humuhubog sa matibay at praktikal na pag-uugali ng mga Ilokano.

1|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG PANGASINAN

Sa Hilagang Kanlurang bahagi ng Luzon makikita ang Pangasinan, ang “lugar kung
saan ginagawa ang asin.” Sa baybay ng Bolinao at Dasol matatagpuan ang pinakamataas na
uri ng asin. Kilala rin ang Pangasinan sa bagoong nito na asin din ang pangunahing sangkap.
Bagoong din ang karaniwang sawsawan para sa inihaw na bangus Bonuan na matatagpuan din
sa Pangasinan.
Bago dumating ang mga Kastila, ang mga bayan lamang na malapit sa baybayin ang
tinatawag na Pangasinan. Caboloan naman ang tawag sa loobang bahagi. Hango ito sa bolo,
isang uri ng kawayang sagana doon. Mula sa kawayang bolo, ginagawa ang mga bilao.
Sikat din ang Pangasinan tuwing tag-init dahil sa maganda nitong mga beach. Dinadayo
rin ang Hundred Islands, isang grupo ng maliliit na isla.
Makasaysayan din ang Pangasinan. Mula kay Prinsesa Urduja hanggang kina Andres
Malong at Juan dela Cruz Palaris. Ang lahat ng ito ay mga kwento ng pagiging malay ng mga
Pangasinense sa mga usaping may kinalaman sa kanilang kapakanan.
Matatagpuan din ang pagmamalasakit ng mga Pangasinense sa kanilang kapakanan sa
mga nailathala sa Silew (Ilaw) mula 1934-1943. Naglalaman ang Silew ng mga sumusunod na
akda sa wikang Pangasinan: tongtong (kwento), anlong (tula), pabitla/bonikew (bugtong),
diparan (salawikain), panayam pampamayanan, liham sa patnugot, opinyong medikal, nobelang
de-serye, at mga dula. Marami sa mga akda sa Silew ay ukol sa epekto ng kulturang Amerikano
sa gawi at pag-uugali ng tradisyonal at konserbatibong lipunan. Matatagpuan din dito ang isyu
ng aborsyon, eleksyon,at iba pang pagbabago ng pananaw ng mga kababaihang tila nakawala
sa tanikala ng makalumang tradisyon.
Dalawa sa mga tanyag na pangalan sa Panitikang Pangasinan sina Carlos Bulosan at
Francisco Sionil Jose. Sa kanilang mga nobela, inilarawan nila ang mga suliraning piyudal at
mahirap na buhay ng mga tagabaryo. Dahil sa paggamit nila ng Ingles sa kanilang panulat, higit
nilang naabot ang mas maraming mambabasa.
Sa Pangasinan, tila nagsasanib ang mga pahayag na ito na hango sa Ebanghelyo ni
San Mateo: “Kayo ang asin ng lupa at ilaw ng sanlibutan.”

2|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG PAMPANGA

“Pampanga’s best.” Unang banggit pa lamang ng salitang Pampanga ay ito na marahil

ang mga salitang unang papasok sa isipan ng bawat Pilipino. Marahil, kakambal na ng
lalawigan ng Pampanga ang mga produktong tulad ng tocino at longganisa. Isa ito sa mga
patunay kung gaano kahilig – at kasarap – magluto ang mga Kapampangan. Ngunit, hindi
lamang ito ang mga produktong ipinagmamalaki ng lalawigang ito.
Kabaligtaran ng Ilocos, ang lalawigan ng Pampanga ay biniyayaan ng Diyos ng
mayamang lupa na napaliligiran ng iba’t ibang yamang tubig tulad ng batis at ilog. Dahil sa
yamang ito ng lupa at tubig, naging madali ang pamumuhay ng mga Kapampangan. Hindi na
nila kailangan pang mangibang-bayan upang kumita ng pera sapagkat sa kanilang sariling
bakuran lamang ay maaari na silang makapagtanim o makapangisda. Sa katunayan, ang palay
at asukal ay ilan lamang sa mga produktong ipinagmamalaki ng lalawigang ito.
Ito marahil ang dahilan kung bakit kilala ang mga Kapampangan sa kanilang pagiging
marangya at galante. Marami silang biyayang natanggap mula sa Diyos kaya naging maluwag
rin para sa kanila ang makapagbigay sa kapwa – lalong-lalo na sa mga Ita, ang mga sinaunang
tao sa lalawigang iyon. Ayon sa kasaysayan ng lalawigan, napilitang mamundok ang mga Ita ng
sakupin at manirahan ang mga Malay sa gilid ng mga batis. Napasok ng mga dayuhang ito ang
Pampanga sa pamamagitan ng pamamangka sa mga batis at ilog na nakapaligid sa lalawigan.
Ayon pa rin sa mga unang tala tungkol sa lalawigan ng Pampanga, ang sinaunang
panitikan ng mga Kapampangan ay binubuo ng mga bugtong, kasabihan, awiting pambayan at
pambata, alamat, tula, at maikling kwento na nagpapakita ng pasasalamat ng mga
Kapampangan sa taglay na likas na yaman ng lugar.
Tulad ng ibang lugar sa Pilipinas, dumaan din ang lalawigan ng Pampanga sa panahon
ng pananakop ng mga Kastila, Amerikano, at Hapon. Sa mga panahong ito lalo pang lumakas
ang panitikan ng lalawigan, partikular na ang mga tula na siyang sumasalamin sa pagkatao ng
Kapampangan. Ang talento na mga Kapampangan, noon pa man, ay kasinlalim ng mga poso at
balon na nagkalat sa kanilang lugar.
Mula pa sa panahon ng pananakop hanggang sa kasalukuyang panahon, nanatiling
masayahin, mapagbigay, at mapagmahal ang mga Kapampangan. Kitang-kita ito sa uri ng
panitikang mayroon sila.

3|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG BICOLANO

Kilala mo ba ang batikang manunulat ng pelikulang Pilipino na si Ricardo Lee? O kaya

naman ang walang kakupas-kupas at nag-iisang super star ng bansa, si Nora Aunor? Dahil
Pilipino ka, marahil kilala mo sila. Pero alam mo bang ang dalawang tanyag na personalidad na
ito ay kapwa nanggaling sa rehiyon ng Bicol?
Tanyag din ang Bicol sa dalawa pang bagay: una, ang tanyag na minatamis na pili ng
mga Bicolano; at pangalawa, ang kanilang hilig sa mga maaanghang na pagkain na kadalasan
ay niluto sa gata tulad ng laing at Bicol Express. Bukod sa mga pagkaing ito, marami na ring
naiambag sa kultura at sining ng ating bansa. Isa sa mga kontribosyon ng mga Bicolano ang
kanilang panitikan.
Noon pa man, mayaman na ang mga Bicolano sa mga kasabihan, bugtong, kanta, at
iba’t ibang uri ng tula. Ang mga nabanggit ay kalimitang pagpupugay sa angking kagandahan
ng lugar. Maraming beses nang naging inspirasyon ng mga manunulat ang bulkang Mayon, ang
tanyag na bulkan na matatagpuan sa lalawigan ng Albay, dahil sa taglay nitong ganda at
kakaibang epektong dala-dala nito sa sinumang makakikita sa kanya.
Ngunit may isang problema ang panitikan ng mga Bicolano, at ito ang hindi pagtangkilik
ng mga mamamayan sa kanilang sariling wika. Sa paglipas ng panahon, paunti nang paunti ang
bilang ng mga manunulat na nagsusulat gamit ang wikang Bicolano. Upang maiwasan ang
tuluyang pagkamatay ng panitikang Bicolano, ipinatupad ang pagtuturo ng mga kurso tungkol
sa kultura ng Bicol sa iba’t ibang paaralan at unibersidad sa rehiyon. Ginawa ito upang muling
ibalik ang interes ng mga Bicolano sa kanilang sariling panitikan, partikular na sa mga akdang
nasusulat gamit ang kanilang sariling wika.
Nagbunga ang hakbang na ito at hindi nagtagal ay isinilang ang bagong henerasyon ng
mga manunulat ng panitikang Bicolano sa katauhan nina Merlinda C. Bobis, Jazmin B. Llana, at
Francisco Peña. Muling sumigla ang minsan nang naghihingalong panitikan ng rehiyon.
Tulad ng hilig ng mga Bicolano sa maanghang na pagkain, na nanatiling ‘maanghang’
ang pagmamahal ng mga Bicolano sa kanilang panitikan. Ito ang dahilan kung bakit hanggang
ngayon ay nanatiling buhay, at patuloy pang lumalakas, ang kanilang sariling panitikan.

4|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG HILIGAYNON

Isang dahilan kung bakit mahirap intindihin at unawain ang panitikan ng iba’t ibang
rehiyon sa Pilipinas ay dahil limitado lamang ang kaalaman natin tungkol sa mga rehiyong
tinatalakay. Tulad marahil ng Panitikang Hiligaynon. Kaya, bago tayo magbasa ng halimbawa
ng panitikang Hiligaynon, mahalagang alamin muna natin ang mga sumusunod:
Hiligaynon ang tawag sa pangkat-etniko na matatagpuan sa probinsya ng Iloilo, Capiz,
Guimaras, at Negros Occidental. Bago pa man tawaging Ilonggo ang diyalektong ginagamit sa
bahaging ito ng Pilipinas ay mas kilala na ito bilang Hiligaynon. Ginagamit din kasi ang salitang
ito upang ilarawan ang wika at kultura ng mga Ilonggo.
Kakaunti lamang ang kaalaman ng mga pangkaraniwang Pilipino tungkol sa mga
lalawigang ito sa Visayas. Maliban sa Batchoy ng Iloilo, matatamis na mangga ng Guimaras,
asukal ng Negros Occidental at mga kinatatakutang ‘aswang’ ng Capiz, wala nang masasabi pa
ang mga tagalabas tungkol sa rehiyong ito.
Ayon sa tala at ulat tungkol sa Hiligaynon, may dalawang wikang ginagamit ang mga
Panayano bago pa man dumating ang mga Kastilang mananakop: ang Bisaya at ang Haraya.
Saksi ang mga wikang ito sa makulay na kasaysayan ng lalawigang ito.
Hindi rin pahuhuli ang mga Hiligaynon sa larangan ng sining at panitikan. Noon pa man,
mayroon nang tinatawag na binalaybay at sugilanon ang mga Hiligaynon. Ang binalaybay ang
tawag sa mga tula ng mga Panayano samantalang ang sugilanon naman ay ang tawag sa
kanilang maikling kuwento na kalimitang kinabibilangan ng mitolohiya, alamat, parabula, at
kwentong bayan. Dito rin umusbong ang sanaysay na kinahihiligan pa ring isulat ng mga
Hiligaynon sa kasalukuyan.
Sinasabing mas kilala ang Hiligaynon at kanilang sugilanon o maikling kwento. Sa
ganitong uri kasi lumalabas ang talento at pagkamapamahiin ng mga Hiligaynon.
Sa kasalukuyan, patuloy pa rin ang pagyabong ng panitikang Hiligaynon. Hanggang
hindi nauubusan ng talento ang mga tao sa bahaging ito ng Pilipinas, at habang patuloy silang
nagsusulat, asahan nating libu-libo pang binalaybay at sugilanon ang ating mababasa at
patuloy na mamamayagpag ang panitikang Hiligaynon sa Pilipinas.

5|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG CEBUANO

Hindi lamang kilala ang Cebu sa kanilang otap, dried mango, daing na dainggit at
dekaledad na gitara. Kilala rin ang lugar na ito sa kanilang makulay na kasaysayan at maging
sa kanilang mayamang panitikan.
Ang Cebu ang isa sa pinakamatandang lungsod sa Pilipinas. Sa Cebu unang umusbong
ang relihiyong Kristiyanismo. Itinatag ito ng kilalang manlalakbay na si Miguel Lopez de
Legazpi. Ayon sa mga alamat at kuwento tungkol sa kasaysayan ng Cebu, nagsimula ang
binyagan para maging Kristiyano ilang araw matapos matuklasan ni Ferdinand Magellan, isa
pang tanyag na Kastilang mananakop, ang lalawigan. Si Rajah Humabon, pinuno ng Cebu
noong mga panahong iyon, kasama ang kanyang asawa at ilan pang mga kalugar, ay ilan
lamang sa mga kauna-unahang Pilipino na buong-pusong yumakap sa sa relihiyong
Kristiyanismo. Dahil dito, tinagurian ang bayang ito sa Visayas bilang ‘Lungsod ng Kabanal-
banalang Pangalan ni Hesus’ at nagsilbing kabisera ng kolonya ng mga Kastila sa loob ng anim
na taon, bago pa man itanghal ang Maynila na kabisera noong 1571.
Sa kasalukuyan, ang Cebu ay tinaguriang “Queen City of the South” dahil ito ang sentro
ng kalakalan, edukasyon at kultura ng rehiyon ng Visayas at Mindanao. Tanyag din ang Cebu
sa larangan ng turismo dahil sa taglay nitong natural na ganda.
Kung gaano kayaman ang kanilang kasaysayan at lugar ay ganoon din ang kanilang
panitikan. Dahil sa makulay nitong nakaraan, mayaman ang Cebu sa iba’t ibang uri ng panitikan
na nasusulat sa dalawang uri ng wika na kanilang ginagamit: ang kanilang lokal na diyalekto na
Cebuano at ang banyagang wikang Ingles.
Noon pa man, mahilig na ang mga Cebuano sa pagsulat ng balak, ang tawag nila sa
tulang galing sa kanilang lugar. Ang mga tulang ito ay mas nakilala at mas naging tanyag dahil
sa Ang Suga, ang kauna-unang peryodikal na nasusulat sa wikang Cebuano. Naging daan din
ang peryodikong ito upang umusbong ang isa pang uri ng panitikan na sadyang kinagigiliwan
ng mga Cebuano, ang sugilanon o maikling kuwento.
Patuloy ang pag-usbong ng panitikang Cebuano. Ang kanilang pagkamalikhain ay hindi
matatawaran at hanggang ngayon mababakas pa rin sa kanilang panitikan ang impluwensiya
ng Kristiyanismo at ang kanilang pagiging relihiyoso.

6|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG MGA MARANAO SA MINDANAO

Hindi ganap na mulat ang mata ng mga Pilipino sa taglay na ganda ng Mindanao.
Kalimitan, pawang hindi magagandang bagay ang nasusulat tungkol sa lugar na ito sa
katimugang bahagi ng Pilipinas. Kaguluhan, pandurukot, at patayan – ito ay ilan lamang sa mga
bagay na halos naging kakambal na ng lugar na ito sa paglipas ng panahon.
Nakalulungkot isipin na humantong sa ganito ang pananaw ng mas nakararaming bilang
ng mga Pilipino tungkol sa isla ng Mindanao at sa mga taong naninirahan dito. Kung sabagay,
hindi naman ito dapat ipagtaka sapagkat noon pa man, itinuturing na ang Mindanao na isa sa
mga hindi gaanong napahahalagahang lugar sa Pilipinas.
Sayang. Marami pa namang bagay tungkol sa Mindanao ang maaari nating
maipagmalaki. Isa na rito ang panitikan ng lugar, partikular na ang sa mga Maranao.
Maranao ang tawag sa pangkat-etniko na matatagpuan sa paligid ng lawa ng Lanao at
kapatagan ng Bukidnon at Lanao. Isa lamang ito sa higit sa dalawampung pangkat-etniko na
naninirahan sa isla ng Mindanao.
Tulad ng lugar na kanilang tinitirhan at ng kanilang relihiyon na Islam, hindi rin gaanong
mulat ang mga Pilipino sa panitikan ng mga Maranao. Paano magkakaroon ng isang matibay
na panitikan ang isang lugar na hanggang ngayon ay patuloy na niyayanig ng giyera at banta
ng hindi pagkakaunawaan?
Ngunit lingid sa kaalaman ng karamihan sa atin, ang panitikan ng mga Maranao ay
laganap na sa kanilang lugar noon pa man. Patuloy ang pagyabong ng kanilang panitikan sa
paglipas ng panahon, tulad ng kanilang mga epiko, maikling kuwento, tula, dula at kanta na
kalimitan ay tungkol sa kanilang lugar at relihiyon.
Kung bibigyan lamang natin ng pagkakataon ang ating mga sarili na kilalanin at unawain
ang mga kapatid natin sa Mindanao ay hindi malayong mabago ang mga negatibo nating
pananaw tungkol sa kanila at sa lugar ng kanilang tinitirhan. Iba man sa paniniwala, dapat
nating isaisip na sila ay tulad din natin – Pilipino.
Kapag naganap ito ay saka pa lamang natin matutuklasan at maipagmamalaki ang mga
nakatagong yaman sa Mindanao tulad ng mga Maranao at ang kanilang panitikan.

7|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG PANITIKAN NG TSINA

Hindi lamang sa laki ng bansa at bilang ng populasyon nangunguna ang Tsina. Hindi rin
sila pahuhuli sa larangan ng panitikan.
Isa ang Tsina sa mga bansa sa Asia na may pinakamayamang panitikan. Sinasabi nga
sa mga pag-aaral na kung gaano katanda at kayaman ang sibilisasyon ng mga Tsino ay
ganoon din katanda at kayaman ang kanilang panitikan.
Mayaman ang Tsina sa iba’t ibang klase ng panitikan, maging ito man ay tuluyan o
patula. Nagsimulang umusbong ang panitikan ng mga Tsino noong panahon ng Dinastiyang
Zhou (770-221 B.C.) at patuloy pa ring yumayabong sa kasalukuyang panahon. Sino ba naman
ang hindi nakakikilala kay Confucius, isa sa mga iginagalang na manunulat at pundasyon ng
panitikang Tsino. Sa kanya nagmula, o siya ang nagsilbing inspirasyon sa paggawa ng mga
Classics, isa sa mga tanyag na akda na nagmula sa bansang ito.
Patuloy ang pag-unlad ng panitikan ng mga Tsino sa paglipas ng panahon. Kabila-kabila
ang mga nagsusulputang manunulat na galing sa Tsina na siyang nagbibigay ng bagong dugo
at bagong mukha sa panitikan ng bansa. Saksi sa pag-usbong ng panitikang Tsino ang iba’t
ibang dinastiyang naghari sa Tsina noon. Minsan, lantarang pinipigilan ang pagkamalikhain ng
mga Tsino dahil na rin sa takot ng ilan na mawawala at tuluyang makalimutan ang mayamang
kasaysayan ng bansa.
Isa si Lu Xun (na may tunay na pangalang Zhou Shuren) sa mga manunulat na walang
takot na nagsulong ng makabagong tema at kaisipan sa panitikan ng mga Tsino. Isa siya sa
mga kinilalang lider ng The League of Left-Wing Writers noong taong 1930 na siyang nagsulong
na kaisipang socialist realm sa panitikan ng bansa.
Sa kasalukuyan, kinikilala si Lu Xun na ama ng modernong panitikang Tsino. Ang
kanyang kuwentong A Madman’s Diary ay isa sa mga patunay kung gaano siya kagaling
sumulat gamit ang makabagong pamamaraan ng pagsulat. Bukod dito, nakapagsulat na rin siya
ng iba’t ibang tula, sanaysay, kritisismong pampanitikan na kalimitang mababasa sa mga
pahayagan na kapag pinagsama-sama ay siya namang bumubuo sa kanyang mga libro.

8|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG BUHAY AT PANITIKAN NG INDIA

Sa unang tingin, masasabi nating isa sa pinakamahirap na bansa sa Asya ang India.
Malaking bahagi kasi ng kanilang bansa ay balot sa kahirapan at kitang-kita ito sa uri ng
kapaligirang mayroon sila. Isa rin sa mga problema ng bansang ito ang mabilis na paglobo ng
kanilang populasyon. Ngunit kung susuriing mabuti, unti-unting nakikilala ang bansang ito dahil
na rin sa taglay na katangian ng mga mamamayang naninirahan dito.
Kilala ang mga Indian sa galing nila sa teknolohiya. Sa katunayan, nangunguna ang
mga Indian at mga Pilipino sa mga kakikitaan ng galing sa larangan ng information technology
sa kasalukuyan. Pumapangalawa lang ang Pilipinas sa bansang India kung laki at dami ng call
centers ang pag-uusapan.
Nagkakamarka na rin ang India sa larangan ng showbiz. Kinikilala sa iba’t ibang bansa
ang mga pelikulang galing sa India; sa bansang ito nanggaling at nauso ang salitang
‘Bollywood.’ Malaki ang sakop at impluwensiya ng musika na galing sa kanilang bansa at
matagal ng humanga at naging saksi ang buong mundo sa ganda at talino ng mga kababaihan
na ipinapadala ng kanilang bansa sa iba’t ibang timpalak- kagandahan.
Hindi ito nakapagtataka sapagkat noon pa man, kilala na ang India sa pagkakaroon ng
mayamang kultura. Ang bansang ito ang isa sa may pinakamaagang sibilisasyon sa buong
mundo. Sa bansang ito rin umusbong at nakilala ang dalawa sa pinakamalaking relihiyon sa
Timog Asya, ang Hinduismo at Buddhismo. Sa usapin naman ng panitikan sa bansang ito
nagmula ang dalawang epikong Sanskrit, ang “Mahabharata” at “Ramayana.” Makulay ang
kasaysayan ng bansang India kaya marami ang paghuhugutan ng mga Indian ng talento at
inspirasyon.
Isa sa pundasyon ng panitikang Indian ang bantog na manunulat na si Rabindranath
Tagore. Malaking bilang ng kaniyang mga isinulat ang tula ngunit mayroon din namang mga
nasusulat sa anyong tuluyan. Kalimitang tungkol sa patriyotismo ang tema ng mga akdang
kanyang isinulat. Dalawa sa mga kantang ginawa niya ang ginamit na pambansang awit ng
dalawang bansa, ang “jana gana mana” ng India at “aamaar sonar baanglai” ng Bangladesh.

9|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

 ANG KULTURA AT PANITIKANG HAPON

Malapit sa puso ng mga Pilipino ang bansang Hapon. Kahit hindi naging maganda ang
nakaraan sa pagitan ng dalawang bansa, nanatiling malapit ang dalawang bansa sa isa’t isa
hanggang sa kasalukuyan. Patuloy na tinatangkilik ng mga Pilipino ang ilang produktong Hapon
(o may kinalaman dito) tulad ng mga Anime, ang fast food na Tokyo Tokyo, ang pagkaing
sushi, ang larong Game Boy Advance, at mga palabas na may kinalaman sa kultura ng bansa.
Sa kabilang banda, walang sawang tinutulungan ng bansang Hapon ang ating bansa sa patuloy
nitong pakikipaglaban sa kahirapan.
Isa sa pinakamaunlad na bayan sa Asya ang bansang Hapon. Isa rin ito sa
pinakakilalang bansa sa Asya. Nangunguna ang bansang ito sa larangan ng teknolohiya at
hindi pahuhuli kung pagpapauso ang pag-uusapan, lalung-lalo na sa mga makabagong
kagamitan. Hindi nakapagtataka kung bakit mayaman ang bansang ito sapagkat hindi
matatawaran ang pagiging malikhain ng mga Hapon.
Kitang-kita rin ang kagalingan ng mga Hapon sa sining at ang kanilang pagkamalikhain
sa pamamagitan ng kanilang panitikan. Noon pa man, ang panitikan ng mga Hapon ang isa sa
pinakaginagalang na panitikan sa buong Asya. Ito ay kalimitang nasa anyo ng tula, dula ta
kuwento. Malaki rin ang impluwensiya ng relihiyong Shintoismo sa kanilang panitikan.
Ilan sa mga tanyag na halimbawa ng panitikan ng mga Hapon ay ang Man’yoshu (The
Collection of Ten Thousand Leaves) at ang sikat na nobela ni Murasaki Shikibu na Tale of
Genji.
Nagmula rin sa bansang hapon ang tanyag na Dulang Noh. Isa itong uri ng dulang
pantanghalan na hinahaluan ng Sarukagi (Shinto rituals) at Dengaku (acrobatics with juggling).
Ang mag-amang sina Kanami at Zeani ang sinsabing nagpasikat ng dulang ito.
Iba ang dulang ito sa pangkaraniwang dula sapagkat kalimitan itong ginagamitan ng
pamaypay at maskara habang itinatanghal. Kapansin-pansin din ang kakaibang ayos ng
entablado sa dulang ito na may tatlong pasukan at labasan. Kalimitan ding makikita ang
larawan ng puno ng pino sa entablado. Ang musika naman ng dulang ito ay nagmumula sa mga
musikerong tumutugtog sa loob mismo ng entablado, gamit lamang ay plawta at tambol.
Sa kabuuan, ang Dulang Noh ay maituturing na hindi gaanong ‘madramang’ dula. Ang
kagandahan nito ay makikita sa kakaunti at pinong galaw ng mga nagtatanghal at sa musika at
sayaw na naghahari sa entablado kapag ito’y itinatanghal.

10 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG INDONESIA AT ANG PILIPINAS

Ang Indonesia ang pinakamalaking kapuluan sa mundo. Ito ang pinakamalaking

Islamikong bansa sa buong daigdig at ito rin ang isa sa pinakamataong bansa sa buong mundo.
Kung kasaysayan naman ang paksa, ang Indonesia ang isa sa mga sinaunang sentro ng
sibilisasyon. Ang bansang ito rin ang isa sa bansang pinakabiniyayaan ng likas na yaman sa
buong mundo, mula sa kape hanggang sa gas at langis. Ang Indonesia rin ang isa sa may
pinakamakulay na kasaysayan.
Sa kabila ng mga “pinaka-“ na ito, hindi pa rin makaungos nang todo ang bansang
Indonesia. Kung ikukumpara sa Thailand o Malaysia, masasabi nating nakauungos ito noon
kung kasiglahan ng ekonomiya ang pagbabatayan. Ngunit dahil sa hindi matapus-tapos na
akusasyon ng katiwalian sa pamahalaan, at ang hindi bahagi ng kapuluan nito tulad ng
nangyayari sa Pilipinas, bumagal ang pag-unlad ng bansang Indonesia. Sa kasalukuyan,
mahahanay ang bansang ito sa may pinakamabagal na pag-unlad sa kabuuan ng Asya.
Malaki ang pagkakatulad ng bansang Indonesia sa bansang Pilipinas. Mas malaki man
ang bansang Indonesia sa Pilipinas. Halos pareho naman ang kasaysayang pinagdaanan ng
dalawang bansa. Kung matagal na napasailalim ang Pilipinas sa mga Kastila, Hapon, o
Amerikano, matagal ding nagdusa ang mga taga-Indonesia sa pamumuno ng mga Olandes.
Pinamumunuan din ang bansang Indonesia ng iisang Pangulo sa loob ng mahabang taon.
Tulad ng Pilipinas, hanggang ngayon ay nakikipaglaban pa rin ang bansang Indonesia sa banta
ng terorismo, katiwalian sa pamahalaan, digmaan dahil sa relihiyon at paniniwala, lumalaking
bilang ng populasyon at laganap na kahirapan.
Malaki ang potensyal ng bansang Indonesia na umunlad dahil sa likas na yaman nitong
taglay. Hindi tulad ng mga kapitbahay nito sa Timog-Silangang Asya, ang Indonesia ay may
malaking deposito ng langis na maaari nitong pagkakitaan. Ngunit bago maging ganap ang pag-
unlad ng bansang ito, kailangan munang ayusin ang mga bagay na nagiging sanhi ng
problema sa loob ng pamahalaan.

11 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG PAGBANGON NG VIETNAM

Isa sa mga pinakamasalimuot na kasaysayan sa buong Timog-Silangang Asya ang

bansang Vietnam. Saksi ang bansang ito sa iba’t ibang digmaan, na ang pinakatanyag ay ang
Vietnam War. Malaking bilang mga taga-Vietnam ang lumikas sa iba’t ibang bansa tulad ng
Pilipinas sakay ng Bangka, hindi alintana kung anong klaseng buhay ang naghihintay sa kanila
sa banyagang lupain. Sa loob ng mahabang panahon, nabalot ng kahirapan ang buong bansa
dahil na rin sa hindi matapus-tapos na digmaan.
Sa panahon ng digmaan, lumabas ang tunay na katangian at pagkakakilanlan ng
Vietnam. Dama ng mga bansa sa Kanluran tulad ng United States at France ang katapangan
ng mga taga-Vietnam nang pabagsakin nila ang puwersang Amerikano sa kanilang sariling
lupain. Hindi inaasahan ng lahat ang nangyari, napilitang lisanin ng mga sundalong Amerikano
ang lupain ng Vietnam.
Ipinakita rin ng Vietnam ang katatagan ng loob ng mga Asyano. Sa kabila ng mahabang
panahon ng digmaan, unti-unting bumangon ang Vietnam at muling nanumbalik ang siglang
matagal nang nawala sa bansa. Tulad ng Pilipinas sa dumaan din sa mahabang panahon ng
pananakop, muling nabuhay ang ekonomiya ng Vietnam.
Sa kasalukuyan, kilala ang bansang Vietnam bilang isa sa mga umuunlad na bansa sa
Asya. Nababago na rin ang pangit na pagkakakilanlan ng bansa dahil sa tagumpay ng mga
Vietnaese sa iba’t ibang larangan. Sa SEA Games na ginanap sa Pilipinas noong 2005,
pumangalawa ang Vietnam sa Pilipinas sa pinakamaraming gintong medalyang nakamit.
Kahanga-hanga ito sapagkat matagal nangulelat ang bansang ito sa larangan ng isports sa
buong Timog-Silangang Asya.
Kasabay ng pagbangon ng bansang Vietnam, unti-unti ring sumigla ang panitikan ng
mga taga-Vietnam. Ang mga talentong pansining na matagal ding hindi nasilayan dahil sa
giyera ay unti-unti na namang nararamdaman sa buong bansa. Kung pangitain ang kasiglahan
ng panitikan sa kinabukasan ng isang bansa, masasabi nating sigurado na ang pag-unlad ng
bansang Vietnam.

12 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 SI AUNG SAN SUU KYI NG BURMA

Nitong mga huling taon, naging laman ng pahayagan ang pangalang ito. Nahati rin ang
ASEAN dahil sa usaping may kinalaman sa kanya. Si Aung San Suu Kyi ay ang Nobel Peace
Laureate na galing sa bansang Burma na kasalukuyang isinailalim sa house arrest. Siya ang
nakibakang maibalik ang demokrasya sa kanyang mga isinulong, marami siyang taong
nakabangga. Isa na rito ang makapangyarihang militar ng Burma.
Isa lamang si Aung San Suu Kyi sa mga personalidad na nagbibigay-kulay sa bansang
Burma. Nakakalungkot lang, marami sa ating mga Pilipino ang walang alam tungkol sa kanyang
bayan. Masuwerte na nga kung may mga Pilipinong nakakikilala sa kanya.
Ang Burma ay kabilang sa mga bansa sa Timog-Silangang Asya. Napalilibutan ito ng
bansang Laos, China, Thailand at Bangladesh. Malaking bahagi ng bansa ay pinamumunuan
pa rin ng militar at marami ang nagsasabing ito ang dahilan kung bakit hindi maging ganap ang
kalayaan ng bansa. Dahil dito, patuloy na inuulan ang bansang ito ng mga batikos mula sa iba’t
ibang bansa.
Isa sa mga pagkakakilanlan ng bansang ito ang magagandang pagodang nagkalat sa
bansa. Ang mga ito ay impluwensiya ng dominanteng relihiyon ng mga taga-Burma, ang
Buddhismo. Tulad ng Thailand, pinamumunuan din ng mga hari ang ilang lugar sa Burma.
Kilala ang bansang Burma bilang Myanmar sa kasalukuyan. Pinalitan ito ng mga
miyembro ng militar na namumuno sa bansa noong 1989. Tulad ng dapat asahan, maraming
hindi sumang-ayon sa pagbabagong ito sa loob at maging sa labas ng bansa. Sa katunayan,
ilan sa malalaking kumpanya na tagapaghatid ng balita tulad ng BBC ang gumagamit pa rin ng
Burma dahil hindi sila naniniwala sa pagbabagong isinusulong ng junta ng mga militar sa
bansang ito.

13 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG SULTANEYT NG BRUNEI DARUSSALAM

Isang nagsasariling sultaneyt ang Brunei na nasa pagitan ng estadong Sabah at

Sagrawak ng Malaysia. Hindi ito sumali sa Federasyon ng Malaysia; sa halip, pinili nito ang
maghintay ng sariling kasarinlan, na ipinagkaloob ng Britain noong 1984. Samakatwid, ang
Brunei ang pinakabatang bansa sa Timog-Silangang Asya.
May sukat na 5,270 kilometro kuwadrado ang Brunei, 75% ay nagugubatan. Malaki
lamang nang kaunti sa Cebu (5088 km2) at maliit nang kaunti sa Pangasinan (5,369 km2),
kumikita ang Brunei ng kamangha-manghang $6.8 bilyon taun-taon mula sa kanyang mga
saganang deposito ng langis, sapat upang gawin ang bansang ito na pinakamayaman sa
Timog-Silangang Asya. Ang Bandar Seri Begawan ang kabisera ng Brunei.
Sa 76 milyon na populasyon ng Brunei, 67% rito ang Malay. Nagtatrabaho ang
karamihan para sa pamahalaan o sa kompanya ng langis. Sa $23,600 per capita income
($5,000 para sa mga Pilipino) ng mga taga Brunei, nagtatamasa sila ng isa sa pinakamataas na
pamantayan ng pamumuhay sa buong daigdig. Walang buwis sa kanilang kinikita. Naglaan ang
estado ng libreng pagkalingang medikal at dental, libreng pag-aaral hanggang sa antas pang-
unibersidad, at libre o may-tulong-pinansiyal na pabahay. Libu-libong Pilipino ang nagtatrabaho
sa mga industriyang konstruksyon at panserbisyo.
Si Sir Hassanal Bolkiah ang kasalukuyang sultan at punong minister ng Brunei. Ang
naghaharing pamilya niya ang may hawak ng politikal at ekonomikong kapangyarihan sa bansa.
Itinayo ang maharlikang palasyo ng sultan (Istana Nurul Iman) noong 1983 sa halagang $300
milyon. Ang Pilipinong arkitekto na si Leonardo Locsin ang nagdisenyo nito.
Noong ikalabinlima hanggang ikalabimpitong siglo, naging pangunahing kaharian ng
Brunei na sakop ang pulo ng Borneo at katimugang Pilipinas. Subalit noong ikalabing-anim na
siglo, nanggulo ang mga mananakop na Europeo sa sultan ng Brunei. Unti-unti, ang kanyang
imperyo ay nahati-hati.

14 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG MODERNONG KATHANG TSINO

Mula noong Literary Revolution ng 1917, ang mga akdang pasalaysay na ang naging
pinakapopular na uri ng panitikang Tsino.
Sa mga taong 1917 hanggang 1937, halos lahat ng may pagkiling sa panitikan ang
sumubok sa pagsulat ng mga kuwento. Nagbunga ito ng mga paglaganap na ito ng mga
manunulat at mambabasa ay nakaimpluwensiya nang husto sa mamamayang Tsino. Nagmula
rin sa panahong ito ang piankamagagaling na manunulat ng Tsina, tulad ni Lu Xun, Mao Tun,
Pa Chin, Lao She, Ping Hsin, Shen Ts’ung-wen, at iba pang batang manunulat. Kapag
pinagsamang lahat ang kanilang mga likha, bagaman naiiba sa estilo at pamamaraan, ay
sumasalamin sa kanilang nagkakaisang pakikibaka sa panahon ng panlipunan at pampulitikang
kaguluhan, nagtutunggaliang pagpapahalagang etikal, at sa mga hinaing ng isang
nakababatang henerasyon sa gitna ng mabilis na nagbabagong lipunan.
Si Lao She ay nobelista, kuwentista, makata, at mandudula. Nagmula siya sa angkang
Manchu at ipinanganak sa Beijing. Nag-aral siya sa unibersidad bago tumungong London
School of Oriental Studies, at pagbutihin ang kanyang Ingles. Nasulat niya ang mga comic
novel na pinamagatang “The Philosophy of Lao Chang” at Chao Tze-yueh. Ipinakikita ng
dalawang nobelang ito ang namumukod-tanging satirical humor na mababanaag din sa iba pa
niyang mga katha. Habang siya’y nasa London, sinulat niya ang Erh Ma (The Two Mas), isang
nobela ukol sa buhay ng isang pamayanang Tsino sa London na batay sa kanyang mga
karanasan.
Marahil ang pinakasikat niyang nobela ay ang naisalin sa Ingles bilang “Rickshaw Boy.”
Ito’y trahedya ng isang tagahila ng rickshaw sa Beijing noong 1920.
Tulad ng ibang mga intelektuwal sa Tsina, nakaranas siya ng pagmamaltrato noong
Cultural Revolution ng dekada 60. Kinitil niya ang kanyang sariling buhay noong 1966 ngunit
may mga nagsasabing namatay raw siya sa matinding pambubugbog ng mga Red Guards.

15 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG MGA GEISHA NG BANSANG HAPON

Kahanay ng mga Mt. Fuji, ng samurai at ng sushi, ang geisha ay isa sa mga itinuturing
na simbolo ng bansang Hapon magmula nang muli nitong ibukas ang bansa sa pandaigdig na
kalakalan noong kalagitnaan ng ika-19 na siglo. Sa pagkawala ng mga samurai, at pagdagsa ng
impluwensiyang Kanluranin sa bansang Hapon, tanging ang geisha at ang kanilang mundo ang
nananatiling hiwaga hindi lamang sa mga dayuhan kundi maging sa mga Hapones.
Ang geisha sa kanyang mapusyaw ng puting mukha, maiitim na mata, kulay-dugong
maliliit na labi, nakapusod na buhok at matingkad na kimono ay nagpapahiwatig ng hiwaga at
kagandahan. Bagaman kakaunti na lamang ang mga tunay na geisha, makikita pa rin ang
kanilang larawan sa mga pelikula, sa telebisyon, at sa mga bahay-aliwan kung saan ginaya ang
kanilang kasuotan at pagkilos.
Ang literal na kahulugan ng salitang “geisha” sa wikang Hapon ay “artist” – isang alagad
ng sining. Ang mga geisha (o Geiko sa wikang Kyoto) ay mga propesyonal na babaeng
tagapagbigay ng aliw na nagtatanghal ng mga tradisyonal na sining ng Hapon sa mga bangkete
at sa mga O-chaya o inuman ng tsaa (teahouse). Sinasanay sila sa mga tradisyonal na sining
tulad ng pagsasayaw, pagkanta, pagtugtog ng mga instrumento tulad ng samisen, pag-aayos
ng bulaklak o ikebana, pagsusuot ng kimono, seremonya ng tsaa, kaligrapiya, pakikipag-usap,
wastong pagsisilbi ng alak (hindi ng pagkain) at higit pa.
Upang maging isang geisha, kinakailangang anak ka ng isang geisha o matanggap ka
sa isang O-chaya. Karaniwang ibinebenta ng isang kamag-anak sa isang O-chaya ang
magagandang batang babaeng naulila sa magulang o nagmula sa naghihikahos na pamilya.
Mamumuhunan naman ng malaking halaga ang O-chaya upang sanayin ang mga batang ito at
bihisan sila ng kimono. Tinuturuan ng okamisan (“mother” ng O-chaya) ang mga babae. Kapag
narating nila ang susunod na antas pagdating nila ng gulang na 15 hanggang 19, nagiging mga
maiko ang mga batang babae. Sumasama ang maiko sa mga geisha upang higit na
makasanayan ang kanilang trabaho. Sa gulang na 20, kailangang magpasya ang maiko kung
magiging geisha siya. Kung nais niyang magpakasal, hindi siya maaaring maging geisha.
Tanging mga dati nang parokyano sa mga O-chaya ang tatangkilikin ng mga
tagapamahala nito (okasan). Hindi maaaring pumasok sa mga O-chaya nang di ipinakikilala.
May iba’t ibang uri ng ugnayan ang mga geisha sa lalaki. Hindi sila mga kalapating mababa ang
lipad. Hindi mali para sa mga geisha ang pagkakaroon ng isang tagatangkilik (danna), na
kaugnayan niya sa larangang emosyonal, pinansyal, at sekswal. Gayunman, nasa geisha na ito
kung gusto niyang magkaroon ng danna o hindi.

16 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 Noong 1920, may humigit-kumulang 20,000 geisha, ngayon mga 1,000 na lang sila.
Dahil sa kanilang de-kahong pamumuhay at mabigat na pagtuon sa tradisyonal na sining, at
dahil na rin sa impluwensiya ng Kanluran sa kulturang Hapon, kakaunti na lamang ang
nakaaabot sa istandard ng propesyonal na geisha. Gayunpaman, ginagampanan nila ang isang
mahalagang papel sa pagpapalaganap ng kultura at kasaysayang Hapon.

17 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG KOREA AT ANG PILIPINAS

Kung pagbabatayan natin ang bilang ng mga Pilipinong kasalukuyang nahuhumaling sa

mga palabas pantelebisyong gawa sa Korea, masasabi nating napukaw ng mga Koreano ang
damdamin at atensyon ng masang Pilipino. Sa kasalukuyan, hindi lang isang Koreanovela ang
ipinalabas sa telebisyon. Karamihan sa mga dramang ito ay ipinalalabas sa gabi ngunit
mayroon din namang sa araw ipinalalabas. Kung dati-rati’y si Thalia ang bukambibig ng taong-
bayan, ngayon ay pawang mga Koreanong artista na ang laman ng kanilang kuwentuhan araw-
araw.
Ngunit ano ba ang dahilan kung bakit malapit sa puso ng mga Pilipino ang mga palabas
galing Korea?
Kung titingnan natin ang panitikan ng bansang Korea, masasabi nating may
pagkakatulad ito sa panitikan ng mga Pilipino kung tema ang pag-uusapan. Tulad ng mga
Koreano sa mga usaping may kinalaman o tungkol sa pag-ibig. Karamihan ng kanilang
panitikan ay may ganitong temang dala-dala at mababakas ito sa mga palabas na kasalukuyan
nating pinanonood.
Isa ang bansang Korea sa mga mayamang bansa sa Asya. Maraming kompanya na
kilala sa buong mundo ang nanggaling sa bansang ito. Tulad ng mga Hapones, malikhain at
masipag ang mga Koreano. Sinisiguro nila ang na lahat ng kanilang ginagawa ay tunay na
maipagmamalaki at de-kalidad.
Isa rin ito marahil sa mga dahilan kung bakit kinagigiliwan ng mga Pilipino ang mga
palabas na gawa sa Korea. Maliban kasi sa nasungkit nito ang temang gustong-gusto ng mga
Pilipino, kitang-kita rin na pinagkagastusan nang husto ang mga palabas na kanilang ginagawa.
Kung mahal ng mga Pilipino ang mga palabas na gawang Korea, mahal naman ng mga
Koreano ang Pilipinas dahil sa taglay nitong likas na kagandahan. Humahanga rin ang mga
Koreano sa kagalingan ng mga Pilipinong magsalita ng Ingles. Dahil dito, parami nang parami
ang mga turistang Koreanong bumibisita sa bansa upang magbakasyon o kaya’y mag-aral.

18 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG BUDDHISMO SA THAILAND

Isang pinag-isang Kahariang Thai ang itinatag noong kalagitnaan ng ika-14 na siglo.
Kilala bilang Siam hanggang 1939, ang Thailand ang tanging bansa mula sa Timog-Silangang
Asya ang hindi nasakop ng mga mananakop na Europeo.
Sa pangkalahatan, agrikutural ang bansa ngunit may mga industriya sa malalaking
siyudad. Nobenta’y singko porsyento ng populasyon ay Buddhista, at mga kaisipang Buddhista
ang pinag-ugatan ng kultura at mga kaugalian.
Lubhang mahalaga ang papel ng Buddhismo sa buhay ng tao. Sa pagsilang ng isang
bata, itinakda na ang kanyang relihiyon. Lumalaki siya sa piling ng mga monghe at templo,
kantahan at mga ritwal. Karaniwan ang pag-oordina sa batang lalaki sa pagkanobisyado, lalo na
sa oras ng pagkamatay ng isang nakatatandang kamag-anak, magulang o nuno. Sa nobisyado,
nabibigyan ng pagkakataon ang isang batang lalaki na makatuntong sa mas mataas na pag-
aaral. Kadalasan, nanatiling nobisyado ang isang batang lalaki hanggang sa magbinata siya, at
sa gulang sa dalawampu, hindi malayong piliin niya ang pagmomonghe. Karaniwang idinaraos
ang pagmomonghe sa panahon ng Phansah (Rains Retreat), kung kailan nagreretiro ang mga
monghe para sa tag-ulan.
Higit na nagiging mabuting mamamayan ang pamumuhay-monghe. Ang tapat na
tagasunod ni Buddha ay kusang-loob na nabubuhay ayon sa limang aral nito - mga aral na
papatnubay sa kanya sa proseso ng pagsilang at muling pagsilang, at mailigtas sa kanya sa
mga paghihirap. Walang gantimpala o parusa, langit o impiyerno para sa mga sumusunod o
susuway sa mga aral, pero malinaw na ang mga ginagawa nila’y magreresulta lang ng dapat
mangyari, bukas-makalawa. Ito ang tinatawag na karma. Ang karma ng tao ang nagtatakda ng
magiging kondisyon ng pang-araw-araw na buhay niya, at anumang karma ang matira sa oras
ng kamatayan ay dadalhin sa susunod na buhay at magsisilbing kondisyon sa muling
pagkabuhay.
Sa edad beynte-uno, obligadong magpatala sa army ang isang lalaki ngunit sa paraang
palabunutan. Kung mabunot ng binata ang pulang pitsa mula sa kahon, magseserbisyo siya sa
loob ng dalawang taon; kung itim, nakalibre siya. Ang serbisyo, na kadalasang nagaganap
pagkaraan ng pagmomonghe, ay nagpapalubos sa pagkalalaki ng isang binata, at naghahanda
sa kanya sa pag-aasawa.

19 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG PANITIKANG CAMBODIAN
Ang sentro ng Panitikang Cambodia ay ang mga mito at alamat na naipasa sa
pamamagitan ng salindila. Karamihan nito ay mga kuwento ukol sa mga naunang buhay ni
Buddha at mga epiko mula sa India.
Nang maipakilala ng mga Pranses sa Cambodia ang limbagan noong mga 1930s,
sumulpot na rin ang mga nobela. Nagsimula muna ang mga nobela sa anyo ng mga serye sa
pahayagan hanggang sa tuluyang ginamit ang mga ito sa mga paaralan at nagawan pa ng
bersyon ng mga ito sa pelikula. Noong simula ng dekada 70, limampung nobela isang taon ang
nailathala sa Cambodia.
Sa panahon ng Khmer Rouge noong 1975-1979, nalimitihan ang mga panitikan sa mga
tula ukol sa agrikultura, mga magsasaka, at mga rebolusyonaryong awit. Walang mga nobelang
naisulat sa Cambodia. Ang ilang mahahalagang akda ay nasulat ng mga refugee sa Pransya at
Thailand. Sinira rin ang mga kagimbal-gimbal na mga taong iyon ang sinaunang panitikan ng
Cambodia.
May dalawa hanggang apat na milyong Cambodian ang namatay sa ilalim ng kalupitan
ng rehimeng Khmer Rouge na pinamumunuan ni Pol Pot. Daan-daang libo ang tumakas sa
Thailand at iba pang bansa. Sa pagsisikap na magtatag ng isang komunistang lipunang pantay-
pantay, malupit na pinatay ng Khmer Rouge ang mga nasa panggitna at mataas na uri.
Kabilang dito ang mga opisyal, negosyante, at edukadong propesyonal. Pilit na pinagtrabaho sa
mga komyun (commune) sa lalawigan ng mga tagalungsod. Nahati ang mga pamilya. Ipinasara
ang mga paaralan, monasteryo, bangko, tanggapan at aklatan. Kinumpiskang lahat ng mga
pribadong pag-aari. Pinawi ng Khmer Rouge ang lahat ng makapagpapaalala sa nakaraan ng
Cambodia kabilang na ang mga libro at panitikan at kung tutuusin, gayon na rin ang dalawang
libong taon na kasaysayan ng Cambodia.
Matapos ang 1979, unti-unti nang muling binuhay ang panitikang Cambodia. Bagaman
noong dekada 80, pawang mga propaganda lamang ito ng estado, may mga refugee na rin na
nagsikap na muling ilimbag ang mga klasikong akdang pampanitikan tulad ng mga kuwentong
bayan.

20 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG DISIPLINA NG SINGAPORE

Pinatunayan ng Singapore na hindi batayan ang laki ng isang bansa upang masukat
kung gaano sila kaunlad. Para sa kanila, maliit man ang kanilang bansa, ito ay nakapupuwing
din.
Kakaiba sa maraming bagay ang bansang Singapore. Isa ito sa pinakamaliit na bansa
sa buong mundo ngunit isa rin sa pinakamayaman. Kilala ito sa kalinisan at kaayusan. Isa rin
ang bansang ito sa may pinakamababang bahagdan ng korupsyon sa buong mundo.
Ang dahilan kung bakit maunlad ang bansang Singapore ay hindi nakasalalay sa likas
na yamang taglay ng kanilang bansa. Napakaliit nito at kung ikukumpara sa kung ano ang
mayroon ang Pilipinas, wala pa ito sa kalingkingan. Ang kanilang pag-unlad ay bunsod ng
disiplina ng kanilang mamamayan. Ano pang bansa ang alam mo maliban sa Singapore ang
may batas na bawal kumain ng bubble gum dahil ayon sa mga namamahala rito, posible itong
makadagdag sa dumi sa kapaligiran? At saang bayan ka makakikita na lahat ng mamamayan
ay tumatalima sa ganitong uri ng batas?
Disiplina. Iyan ang isang bagay na kailangan pang hasain nating mga Pilipino upang
umunlad ang ating bansa tulad ng kapitbahay nating Singapore. Naging armas nila ang
kanilang disiplina upang makaahong muli bilang isang malayang bayan. Tulad ng Singapore.
Inspirasyon ng marami ang mabilis na pag-unlad ng bayang ito, mula sa isang mahirap na
bansa noon 1800s hanggang sa pagiging industriyalisadong bansa sa kasalukuyan.
Bakas na bakas ang disiplina sa iba’t ibang aspekto ng kultura ng Singapore. Kitang-kita
rin ito sa ilang panitikan na nagmula sa kanilang munting bansa.
Maraming aral ang maaring natutuhan ng ibang bansa sa Singapore, lalung-lalo na sa
larangan ng disiplina at pamamalakad sa pamahalaan. Isa ang bansang ito sa mga karapat-
dapat tularang bansa sa buong Asya, at maging sa buong mundo.

21 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG PANITIKAN NG MALAYSIA

Sinasabing nagsimula ang modernong panitikang Malay sa mga hikayat, isang akdang
romantiko sa tuluyan. Isa sa mga pangunahing impluwensiya sa pag-unlad ng modernong
kathang Malay ang mga panulat ni Abdullah bin Abdul Kadir Munshi (1797-1856). Sa kanyang
paglalakbay sa arkipelagong Malay, itinala niya ang kanyang mga personal na obserbasyon at
kritisismo ukol sa tradisyonal at kontemporaryong lipunang Malay. Ang pinagsamang
indibidwalismo at realismo sa panulat ni Abdullah ay bago sa mundo ng panitikang Malay. Bago
noon, tanging ukol sa mga makabalaghang prinsipe’t prinsesa sa mga makalangit na kaharian
ang mga namayaning katha.
Noong mga 1920-1930, unang nalathala ang mga nobela’t maikling kuwento. Sa simula,
walang layuning pamapanitikan ang mga ito, maliban sa layuning didaktibo o pagkintal ng
mabubuting aral.
Pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, umiral ang isang bagong pagmumulat
pampanitikan. Mula sa Unibersidad ng Malaya, nabuo ang samahang Asas ’50 na nagpasigla
sa klimang pampanitikan at nagbigay-daan sa diskurso at eksperimentasyong pampanitikan.
Naging islogan ng Asas ’50 ang “Sining para sa Lipunan.” Bagaman patuloy na sumulat ang
mga manunulat ukol sa mga suliranin ng lipunan, hindi nila tinalikuran ang pansining na aspekto
ng pagsusulat.
Ang Kuala Lumpur ang naging sentro ng modernong panitikang Malay noong dekada
60. Hindi nalalayo sa ating Carlos Palanca Award for Literature, nagbigay-daan ang Dewan
Bahasa Dan Pustaka sa panghihikayat na malimbag at mabigyan ng parangal ang mga katha
ng batikang manunulat. Ilan sa mga makabagong manunulat na namumukod-tangi sina
Shahnon Ahmad at si Anwar Ridhwan. Mababanaag sa mga nobela ni Ahmad ang kuwento ng
buhay ng mga magsasaka mula sa isang nagkakaunawaang pananaw at sa paraan ng
pagsasalaysay sa masidhi at makapangyarihan. Sa mga maikling katha ni Ridhwan, mabisa
niyang nagamit ang pamamaraang eksperimental at makabago upang umayon sa karanasang
Malay.

22 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
 ANG UGAT AT PAG-USBONG NG NOBELANG TAGALOG

Sa kasaysayan ng Nobela sa Kanluran, may namamayaning pagtuturing sa anyong ito

bilang isang uri ng reaksiyon sa seryosong himig ng mga tradisyonal na romanse, na
pumapaksa sa iba’t ibang kabayanihan at kadakilaan. Ganito ang naging pagpapahalaga,
halimbawa, sa mga obra maestrang itinuturing na ninuno ng Nobela: ang Don Quixote ni Miguel
de Cervantes, ang Gargantua at Pantagruel ni Francois Rabelais, at ang Decameron ni
Giovanni Boccaccio.
Sa kasaysayan naman ng Nobela sa Pilipinas, hindi iilan ang mga mananaysay-
pampanitikan na nagsasabing mauugat ang pagkatha sa mga sinaunang epiko, at kalauna’y sa
naging paglaganap ng iba’t ibang Pasyon noong Panahon ng pananakop ng mga Kastila.
Binibigyang-diin sa ganitong pag-uugat ang pagtataglay ng tiyak na naratibo o salaysay ng
epiko at pasyon na siya ring pangunahing nagtatahi sa kabuuan ng Nobela.
Magkakaroon ng suliranin ang ganitong uri ng pag-uugat sa kaso ng Nobelang Tagalog
sapagkat wala silang naisalbang epiko sa kasaysayan, hindi tulad ng ibang katutubo sa
Pilipinas gaya ng mga Ifugao (na may Hudhud at Alim) o ng mga Manobo (na may Ulahingan).
Kaya naman, nagiging higit na makatwiran ang pagbabalik ng mga Tagalog sa mga tinaguriang
Proto-Nobela na nakasulat na sa prosa. Sa hanay ng mga ito, unang nalathala noong 1708 ang
Barlaan at Josaphat na isinalin ni Fray Antonio de Borja sa Tagalog mula sa orihinal na Griyego
ni San Juan Pamasceno. Subalit higit na naging mahalaga ang Urbana at Feliza ni Modesto de
Castro at Si Tandang Basio Macunat ni Padre Lucio Miguel y Bustamante, na kapwa nagtuon
sa bisa ng edukasyon.
Kinikilala naman ang Nena at Neneng ni Valeriano Hernandez Peña bilang siyang
unang naisaaklat na nobela na nalimbag noong 1904. Naging popular ito sa bayan dahil naging
halos kapanabay nito ang umaangat na bilang ng mamamayang nagiging aral at marunong
bumasa, bukod pa sa nauna nang sekularisasyon ng mga palimbagan.
Naging pangunahing bukal ng mga kabilang sa unang henerasyon ng nobelistang
Tagalog ang kani-kanilang karanasan, lalo na ukol sa pagpapalit ng sistemang kolonyal mula sa
pananakop ng mga Kastila hanggang sa mga Amerikano. Kaya naman, bagaman malaki ang
bilang ng mga nobelang pumapaksa sa pag-ibig at ugnayang pampamilya, madalas na
nakalunan ito sa mga tiyak na pangyayari sa kasaysayan, kaya’t nagiging historikal ang moda
ng akda. Dito kinilala ang halaga ng nobelista bilang mananaysay din. At bilang mananaysay,
nagbigay ng tuon ang mga nobelistang ito sa isang uri ng realismo na higit na sosyalista ang

23 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a
oryentasyon, at nakita bilang halimbawa ang Banaag at Sikat ni Lope K. Santos na nalimbag
noong 1906.
Gayunpaman, sa mga sumunod na dekada, higit na magtutuon sa partikular at
indibidwal na karanasan ang mga akda. Mabibihisan ng higit na romantikong oryentasyon ang
mga realistikong akda ng mga unang dekada ng ikadalawampung dantaon. Sa mga panahon
ding ito, higit na napalaganap ang mga nobelang Tagalog sa mga pahayagan at lingguhang
magasin, gaya ng Liwayway, na itinatag noong 1922 at mabibili’t mababasa pa rin hanggang sa
kasalukuyan.

24 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a