WiKA

- kasangkapanang ginagamit ng lahat ng uri o antas ng tao sa lipunan

- nagagamit ito sa iba't ibang aspekto ng pamumuhay ng tao (ekonomiya, relihiyon,
pulitika, edukasyon, & lipunan)
- nawawala at namamtay kung nauubos o umuunti ang minoryang pangkat na
gumagamit ng nasabing wika ngunit patuloy naman itong lumalaganap, umuunlad &
nagbabago kasabay ng pag-unlad ng mayoryang pangkat na gumagamit nito 
- higit pa sa isang mirakulo ang pagkakalinang
- nagbuhat sa isang di-pangkaraniwan, kahanga-hang & masalimuot na sistemang
sumasabay sa tao sa kanyang pag-unlad
- pinakamabisa & pinakamahalagang paraan ng pakikipagtalastasan
- buong linaw na naiphahayag ng tao ang lahat ng knayang nasa isip & nadarama
- nagpapaunlad sa tao
- kapag maunlad & malaganap, malaya ang isang bansa- mahalagang papel ang
ginagampanan sa isang bansa
- natutulungan ang taong makapamuhay nang maayos & maiaagpang ang kanyang sarili
sa kanyang kapaligiran
- malaking tulong sa larangan ng edukasyon upang hubugin ang kabuuang pagkatao ng
isang nilalang (maka-Diyos, makabayan, makatao & makakalikasan)
- makatutulong din sa isang tao sa kanyang pakikisalamuha sa kanyang kapwa tao sa
lipunang kanyang ginagalawan
- matutulungang maging matagumpay sa kanyang propesyon o hanapbuhay ang isang
mamamayan
- isa sa mahalagang salik na makatutulong sa pag-unlad ng isang bansa
- mabisang instrumento sa pambansang pagkakaunawaan & pagkakaisa
- masasabing mayroon nang humigit-kumulang sa isang milyong taon ang paggamit sa
wika (ayon sa mga labi o artifacts)
- hindi iisa ang pinanggalingan

(SA KASALUKUYANG PANAHON: masalimuot na ang wika; nagagamit sa pagpapahayag

ng kahit anong diwang nakapaloob sa kultura ng tao)

LiNGGWiSTiKA – agham ng wika

DALUBWiKA o LiNGGWiSTA – taong dalubhasa sa wika at nagtataglay ng di-
pangkaraniwang kaalaman & kakayahan sa pagsusuri ng wika
POLYGLOT – isang taong marunong ng maraming wika
*paniwala ng mga antropologo – kung mayroon mang wika ang mga kauna-unahang tao
sa mundo, ang naturang wika’y masasabing kauri ng wika ng mga hayop*

tao – may angking talino na higit na mataas kaysa hayop

- naibukod ang sarili sa mga hayop
- nalinang ang wika at kultura na kung ihahambing sa wika & kultura ng mga ninuno ay
ibang-iba na
wika & kultura – kapwa nagsimula sa pinakayapak na nagpatuloy sa pag-unlad sa
paglipas ng mga tao hanggang sa maging masalimuot

3 DOMAiN
1. COGNiTiVE – utak
2. AFFECTiVE – damdamin
3. PSYCHOMOTOR – paggawa/kilos

SiNTAKSiS – agham ng pag-aaral ng pangungusap

MORPEMA – pinakamaliit nay unit
PONEMA – makahulugang tunog ng isang salita
katinig – 5 
patinig – 16 
DiSKORSO – palitan ng pangungusap

TEORiYA:
1. Ding-dong - bagay
2. Bow-wow - likha ng kalikasan
3. Pooh-pooh - masidhing damdaming ng tao
4. Ta-ta-yum-yum - kumpas o galaw ng kamay
5. Yo-he-ho - pwersang pisikal
6. Ta-ra-ra-boom-de-ay - ritwal
7. Tore ng Babel (Genesis 11:1-9) - *Babilonya - pagtatayuan ng tore 

KAGAMiTAN NG WiKA:
1. proseso ng pagpapalitan ng impormasyon
2. pagpapahayag ng pangungusap
3. pagpapaliwanag o pangungusap
4. pagsasalitaan

MGA PANGUNAHiNG ANGKAN NG WiKA

dalubwika & antropologo:

1. pinag-aaralan ang pagkakahawig ng iba’t ibang wika:
[magkapamilya o magkaangkan ang 2 o higit pang wika kapag may pagkakatulad o
pagkakahawig sa: tunog, pagkakabuo, bokubularyo o talasalitaan & palaugnayan]

2. pinag-aaralan ang pinagmulan ng wika:

[kasaysayan ng pagdami ng tao, heograpiya, kalakalan, & pulitika]

3. pinag-aaralan ang pagkilala & pag-uuri sa mga wika:

[kapaligiran]

KATANGiAN
"Ang wika ay pangunahin & pinaka-elaborate na anyong simbulikong anyo gawaing
pantao."
- Archibald Hill

"Ang wika ay masistemang balangkas na sinasalitang tunog na pinipili & isinasa-ayos

sa paraang arbitratyo."
- Gleason

1. Ang wika ay may masistemang balangkas

3 uri ng Morpema: 
a. Morpemang Panlapi 
b. Morpemang Salitang-Ugat
c. Morpemang Ponema
2. Ang wika ay sinasalitang tunog
3. Ang wika ay pinipili & isinasaayos
4. Ang wika ay arbitraryo
5. Ang wika ay ginagamit
6. Ang wika ay nakabatay sa kultura 
7. Ang wika ay nagbabago o dinamiko 
8. May antas ang wika
9. Bawat wika ay natatangi
10. Ang wika ay komunikasyon
11. Makapangyarihan ang wika
12. Kagila-gilagas ang wika
13. May pulitika rin ang wika
14. Ang wika ay kasama sa pagsulong ng teknolohiya at komunikasyon

KAHALAGAHAN NG WiKA
1. Instrumento ng Komunikasyon
2. Nag-iingat at Nagpapalaganap ng Kaalaman
3. Nagbubuklod ng bansa
4. Lumilinang ng Malikhaing Pag-iisip

ANG MGA WiKA SA PiLiPiNAS

Dr. Alfonso Santiago- sumulat ng Panimulang Linggwistika (hindi nagkakaisa ang mga
palaaral & mananaliksik tungkol sa pinagmulan ng iba’t ibang wika sa kapuluan)

kulturang Indonesyo -galing sa rehiyong nasa baybay-ilog ng kanlurang Tsina &

hangganan ng Tibet
- nakarating sa Pilipinas, Formosa, & iba pang pulo ng Pasipiko
Alifbata ng Arabia 
– “alibata” sa ngayon
- unang paran ng pagsulat ng mga Pilipino
- Bahasa Melayu: lingua franca sa TImog-Silangang Asya (700A.D – 1,500 A.D)
- pumasok sa Pilipinas nang maitindig na sa Java ang Imperyo ng Madjapahit
(Impluwensya ng Malay)
David & Healey (1962) - nagsaliksik kung paano lumaganp sa kapuluan ang iba’t ibang
wikang ginagamit ngayon
- wikang galling sa Malayo Polinesyo (700 B.C)
1. Northern Philippine Family
a. Mt. Province(Bontoc, Ifugao, Kankanai)
b. Ilokano & mga wikang nalaganap sa kahabaan ng Ilog Cagayan
c. Inibaloi
2. Southern Family
a. Sambal
b. Kapampangan
c. Tagalog
d. Cebuano
e. Bicol
g. Maranao
h. Surigao
i. Mansaka
l. Kalagan
m. Western Bukidnon Manobo
n. Southern Bukidnon Manobo
ng. Binukid
o. Dibabaon
p. Cuyonan
r. Subanun
s. Magindanao atbp.
3. Pangasinan
wikang Vietnam - napahalo sa wikang lumaganap sa Pilipinas & Malayo-Polinesyo

PAGBASA
- pagtanggap ng mensahe sa pamamagitan ng pagtugon ng damdaming at kaisipan sa
mga titik & simbolong nakalimbag
- mahalaga sapagkat nakatutulong sa pagtuklas ng karunungan sa iba’t ibang larangan
- nakapagdaragdag ng kaalaman, nagpapalawak ng pananaw, nagbibigay ng kasiyahan,
& nakapagdadala sa isang tao sa iba’t ibang lugar
- nagbibigay sa tao ng mga kaalamang nagpapaunlad & nagpapayaman sa kanyang
kaisipan
- nakapagpapalawak ng pananaw sa buhay, nakapagpapaunlad ng kaisipan,
nakapagpapabuhay ng imahinasyon & nakatutulong sa paglutas ng problemang
kinakaharap
- maaaring makalibang, makapagpalimot ng bumabagabag sa damdamin, & makatakas
sa problema sa buhay at dalhin ang diwa sa pantasya

5 DiMENSYON(o PANUKATAN) SA PAGBASA

- makatutulong sa paglinang ng mga kaalaman

I. Pang-unawang Literal
II. Interpretasyon (Interpretation)
III. Mapanuring Pagbabasa (Critical Reading)
IV. Aplikasyon ng mga Kaisipang Nakuha sa Pagbabasa
V. Pagpapahalaga (Appreciation)

“Ang pagbabasa ay psycholinguistic game dahil ang isang mambasa ay binubuong muli
ng kaisipan o mensahe hango sa kanyang tekstong binasa.”
- Goodman

HAKBANG SA PAGBABASA
1. Perception/Persepsyon
- hakbang sa pagkilala sa mga nakalimbag na simbolo at maging sa pagbigkas ng wasto
sa simbolong nababasa
2. Comprehension/Komprehensyon
- proseso na nagaganap sa kaisipan at pag-unawa
3. Reaction/Reaksyon
- paghahatol o pagpapasya; kahusayan at kawastuhan at pagpapahalaga sa tekstong
binasa
4. Assimilation/Asimilasyon
- pagsasama-sama o pag-uugnay ng mga kaalaman & karanasan sa tekstong binasa

2 DAiGDiG NA KiNUKUHAN NG MGA PAKSA NG MGA MANUNULAT:

a. Daigdig na Panlabas – lipunan
b. Kapaligirang kanyang ginagalawan

MGA PUNDASYON SA PAGTANONG, KAiSiPAN SA PAGBASA

1. sa tahanan
2. salita ng ina/mother’s talk
3. paaralan

iBA’T iBANG PARAAN NG PAGBASA

1. Iskaning – pagbasa sa mga susing salita
2. Iskiming – pasaklaw o mabilisang pagbasa upang makuha ang pangkalahatang ideya
3. Previewing – sinusuri muna ang kabuuan at istilo ng sumulat
4. Kaswal na Pagbasa 
5. Pagbasang Pang-impormasyon
6. Matiim sa Pagbasa
7. Re-reading
8. Pagtatala

MGA GENRE NG BABASAHiN

1. Alamat – kathang pampanitikan na ang pinakadiwa ay mga bagay na makasaysayan
2. Dula – pagpapakita ng mas masidhing damdamin na makikita sa mga linya ng mga
tauhan; “play” sa English
3. Maikling Kwento – isang maikling kathang maaaring hango sa tunay na buhay o
maaaring kathang-isip lamang; binubuo ng mga tauhan na may kinakaharap na
suliranin at maaaring basahin sa isang upuan
a. Salaysay – walang katangiang nangingibabaw; timbang na timbang ang mga bahagi
b. Kuwento ng Katatawanan – may kabagalan at ilang paglihis sa balangkas
c. Kuwento ng Tauhan – tauhan ang binibigyang-diin
d. Kuwento ng Madulang Pangyayari – nagbubunga ng isang bigla & kakaibang
pagbabago sa kapalaran ng mga tauhan sa kwento
e. Kuwento ng Pakikipagsapalaran – nasa balangkas ang kawilihan ng kwento;
nababatay sa pagsubaybay sa mga pangyayari sa buhay ng pangunahing tauhan
f. Kuwento ng Katutubong Kulay – ang kapaligiran(o tagpuan) ng isang pook ang
binibigyang-diin
g. Kuwento ng Kababalaghan – binibigyang kasiyahan ang mga pananabik sa mga bagay
na kataka-taka & salungat sa wastong bait at kaisipan; madalas na likha lamang
h. Kuwento ng Sikolohiko – inilalarawan ang mga tauhan sa isip ng mambabasa
i. Kuwento ng Talino – ang pagkakabuo ng balangkas sa halip na tauhan ang pang-akit
j. Kuwento ng Katatakutan – ang damdamin ang binibigyang-diin; pinupukaw and
damdamin ng mambabasa & ang mahalaga’y ang bisa at kaisahan
4. Nobela – akdang tuluyan na maraming tauhan at pangyayaring maaaring totoo o
likhang-isip lang
5. Pabula – hayop ang mga pangunahin tauhan
6. Sanaysay – isang akdang nasa anyo rin ng tuluyan ngunit mas maikli sa nobela
7. Talambuhay – tungkol sa buhay ng isang tao
8. Parabula – hango sa bibliya
9. Talumpati – mga nagpapahayag ng opinion na binibigkas sa harapan ng mga tao
10. Anekdota – mahalagang pangyayari sa buhay ng isang tao
11. Balita – naglalaman ng mga pang-araw-araw na pangyayari sa loob at labas ng
bansa

3 BAHAGi NG TEKSTO
a. Simula
b. Katawan
c. Wakas

4 NA PARAAN NG PAGPAPAHAYAG
a. Paglalahad
b. Paglalarawan
c. Pagsasalaysay
d. Pangangatwiran

iBA’T iBANG HULWARAN NG TEKSTO

a. Paglilista ng detalye
b. Sanhi & Bunga
c. Paghahambing & Kontrast
d. Problema & Solusyon
e. Pagsusuri

MGA PANANDA & PAMAMARAAN SA PAG-UUGNAY NG TEKSTO

a. Mga Salitang Naghahayag ng Sinundan (Causative)
b. Mga Salitang Naghahayag ng Karagdagang Ideya (Additive)
c. Mga Salitang Naghahayag ng Pagsasalungat (Contrastive)
d. Sa mga Salitang Naghahayag ng Pagkakasunod-sunod Ayon sa Panahon (Tempural)
e. Mga Panghalip Paraan & Panghalip Pamatnig

this is So Wasted at 2:55:00 AM 

Wika – Ayon kay Gleason, ang wika ay isang masistemang balangkas na sinasalitang
tunog na pinili at isinaayos sa paraang arbitraryo upang magamit sa kommunikasyon ng
mga taong nabibilang sa isang kultura.
Ang wika ay masistema - May dalawang masistemang balangkas ang wika; ang tunog
at kahulugan. Halimbawa ang makabuluhang tunog na /b/, /a/, /t/ ay masistemang
magsama-sama na ang ibig sabihin ay sanggol.
Ang wika ay arbitraryo - Ang mga tunog ng sinasabi sa wika ay pinili para sa layunin ng
mga gumagamit. Isinaayos ang mga tunog sa paraang pinagkasundan ng grupo ng
mga taong gumagamit nito.
Ang wika ay tunog - Maraming mga tunog sa paligid pero hindi lahat ay maituturing na
wika dahil ang karamihan ay hindi nabubuo sa pamamagitan ng mga sangkap ng
pananlita.
Ang wika ay pantao - Naiiba ang wikang pantao sa wikang panghayop. Ang wika ng tao
ay ginagamit kaugnay sa pagsasalin at pag-uugnay ng kultura habang ang wikang
panghayop ay ginagamit sa sariling lahat.
Ang wika ay para sa komunikasyon - And wika ay daan sa kommunikasyon ng
dalawang taong nag-uusap. Ginagamit ang wika upang ipahayag ang kanilang
pangangailangan, damdamin at ang kanilang iniisip.
Ang wika ay hindi mahihiwalay sa kultura ng mga taong gumagamit nito - Halimbawa
ang salitang Filipino na “po” at “opo”. Sa pagsasabi nito ay nagpapakit na may ugali
ang mga Pilipinong pagigng magalang.
Kinopi-end-peyst ko ang mga artikel na releyted sa varyeysyon at varayati ng wika.
(Sige nga, paano mo isusulat ang "kinopya at ipinost"? Yung madalas mong ginagawa
kapag magpa-pass ka ng asaynment mo pero kinuha mo lang sa internet nang hindi
binabasa o naiintindihan kung ano iyon! Kin… Kino… Kina.. Kin**** and paste?!) Gaya
nito:  
Paghahambing ng morpema ng wikang Filipino
at wikang Sama
Kabanata I
Sanligan ng Pag – aaral

Ang kahalagahan ng pag-aaral na ito ay nilalalaman ng Artikulo XIV ng ating Saligang Batas na
nagsasaad na kailanganang tugunan ng pansin at ipagpatuloy ang mga pananaliksik at pag-
aaral ng mga wika sa Pilipinas upang mapaunlad, mapanatili at mapayaman ang wikang ito.

Rasyonal ng Pag-aaral
Pinili ng mananalikisik ang pag-aralan ang wikang Sama upang matutunan ang kaibahan nito sa
wikang Filipino. Mahalaga ito sa mananaliksik, sapagkat maaari niyang magamit bilang
halimbawa sa kanyang pagtuturo ng wika. Magkakaroon din siya ng katibayan kapag siya ay
magtuturo ng wika, dahil hindi lang niya masasabing narinig niya o nabasa ang tungkol sa
wikang Sama kung ‘di nagawa niya ang paghahambing nito at nasuri.

Layunin
Layunin ng pag-aaral na ito na mapaghambing at masuri ang wikang Filipino at Sama. Ito ay
upang maipakita ang pagkakatulad at pagkakaiba ng dalawa sa ikalawang antas ng wika: ang
morpolohiya.
Tiyak na layunin:
1. Maihahambing at masusuri ang alomorp ng dalawang wika.
2. Maihahambing at masusuri ang palagitlingan ng dalawang wika.
3. Maihahambing at masusuri ang pagbabagong morpoponemiko ng dalawang wika.
4. Maihahambing at masusuri ang mga kayarian ng salita ng dalawang wika.

Kahalagahan ng Pag-aaral
Ang pag-aaral na ito ay mahalaga para sa mga guro, mag-aaral at kung sino mang dayuhan sa
wikang Sama. Sapagkat malalawig ang kanilang kaalaman ukol sa wikang Sama. Mahalaga rin
ang pag-aaral na ito dahil mapaghahambing na ang wikang Filipino sa wikang Sama.
Maaari rin itong magamit bilang kaugnay na literatura sa mga susunod pang mga
pag-aaral sa hinaharap. Maaari rin itong gawing basehan upang mapatunayan na ang mga wika
nga sa Pilipinas ay magkaka-angkan.
Sa dahilang ang wika ay patuloy na nagbabago at maaaring mamatay, ang pag-aaral na ito ay
napakahalaga. Sapagkat magkakaroon na ng dokumento ukol sa pag-aaral ng wikang Sama
bago pa man ito tuluyang pasukan ng ibang wika o ito ay mamatay.

Katuturan ng mga Katawagan

Wika – ang wika ay anumang binibigkas, sinesenyas o sinusulat ng tao upang maipahayag ang
kanyang saloobin
Morpema – ang pinakamaliit na yunit ng salita na nagtataglay ng kahulugan
Morpolohiya – ang pag-aaral ng morpema
Filipino – Pambansang Wika ng Pilipinas
Sama – wikang ginagamit sa Bongao, Tawi-Tawi
Alomorp – anumang salita na mayroong higit pang isang anyo
Pagbabagong Morpoponemiko – mga prosesong nagaganap sa pagbubuo ng salita
Palagitlingan – gamit ng gitling ayon sa mga palatuntunang sinusunod
Pang-uri – anumang salita na naglalarawan o nagbibigay katangian
Pandiwa – anumang salita na nagsasaad ng kilos
Pangngalan – anumang salita na nagbibigay ngalan sa tao, pook, bagay, pangyayari,
damdamin, kaisipan o hayop
Panlapi – mga morpemang pangkayarian maliban sa ponemang /a/ na ikinakabit sa ponemang
leksikal at nagbibigay ng panibagong kahulugan (pan.)
Salitang-Ugat – mga morpemang leksikal na kinakabitan ng ibang morpema upang bumuo ng
bagong salita (s.u.)
Unlapi – panlaping kinakabit sa unahan ng salitang-ugat
Gitlapi – panlaping kinakabit sa loob ng salitang-ugat
Hulapi – panlaping kinakabit sa huluhan ng salitang-ugat

Saklaw at Delimitasyon
Ang naturang pananaliksik ay nakatuon sa morpolohiya ng wikang Filipino at wikang Sama.
Pag-aaralan ng mananaliksik ang dalawang wika sa pamamagitan ng paghambing at pagsuri
ayon sa alomorp, palagitlingan, pagbabagong morpoponemiko at kayarian ng salita.

Limitasyon
Dahil sa hindi mapupuntahan ng mananaliksik ang pook kung saan ginagamit ang wika, kumuha
na lamang siya ng informant. Kaya hindi mailalahad ng mananaliksik ang nilalaman ng
matandang Sama.

Balangkas
Ang pag-aaralan ng manananliksik ay ang morpolohiya ng wikang Filipino at wikang Sama.
Paghahambingin at susuriin niya ang dalawa ayon sa (1) alomorp, (2) palagitlingan, (3)
pagbabagong morpoponemiko at (4) kayarian ng salita.

...................................................................................................................
................................................................

Kabanata II
Kaugnay na Literatura at Pag – aaral

Ipinaliwanag ni Trick (1997) na sa wikang Sama, ang panlaping [ngan] ay may mga alomorp.
Ang mga alomorp ng panlaping [ngan] ay ang mga unlaping [ngan-], [nga-] at [N-]. Ipinahayag
niya rin na ang panlaping hulaping [-an] sa Sama ay nakakabit sa mga pandiwa. Ngunit
nabanggit niya, na maaring ang pandiwa ay kabitan ng [-an] at maaari namang hindi. Dagdag
pa niya, ang panlaping [ni] ay may dalawang alomorp, at ito ay ang mga unlaping [ni-] at
gitlaping [-in-]. Ngunit ipinaliwanag niya, na hindi pa niya natutuklasan ang katuturan ng
panlaping unlaping [ni-] sa pagbuo ng salita sa Sama.

Natuklasan naman ni Cruz (1999), na ang panlaping unlaping [a-] ng Sama ay tinutumbasan o
katumbas ng panlaping unlaping [ma-] ng Filipino. At kung ikinakabit sa salitang-ugat ang mga
morpemang ito, ay parehong bumubuo ng mga salitang gumaganap bilang pang-uri. Tulad ng
ahap ( [a-] + [hap] ) ng Sama, na katumbas ng mabuti ( [ma-] + [buti] ) sa Filipino. At ang
asigpit ( [a-] + [sigpit] ng Sama ay katumbas ng salitang mahirap ( [ma] + [hirap] ) sa Filipino.

Natuklasan niya rin na ang pag-uulit ng salita sa Sama ay nangyayari upang ipakita ang kaliitan
o maagang baytang ng paglaki o kaunlaran. Halimbawa ang riki-riki na ibig sabihin ay
napakaliit. Ito ay galing sa salitang-ugat na [riki] na ibig sabihin ay liit. Para sa pandiwa
naman, ang pag-uulit ay nagpapakita na nagaganap ang kilos na tinataglay nito. Halimbawa
ang ang agpuli-puli na ibig sabihin ay tumatakbo. Ito ay galing sa salitang-ugat na [puli] na
ibig sabihin ay [takbo]. Ginagamit din kung ang pandiwa ay pangmaramihan. Gumaganap din
ang pag-uulit bilang bahagi ng pamilangan. Halimbawa ay at tallo-tallo na ibig sabihin ay
tatlo-tatlo sa Filipino. Mula sa salitan-ugat na [tallo] na ibig sabihin ay [tatlo].

...................................................................................................................
................................................................

Kabanata III
Metodolohiya ng Pag – aaral

Upang mapag-aralan ang wika, kumuha ang mananaliksik ng limang informant. Isang (1)
pangunahing informant at apat (4) na taga-balideyt ng mga datos na nalikom ukol sa wikang
Sama. Ang mga informant ay pawang bihasa sa wikang ito sapagkat ito ang wikang giangamit
nila sa araw-araw. Ang mga informant ay kamag-aaral sa paaralan ng mananaliksik at kawpa
tubong Bongao, Tawi-Tawi. Ilan sa kanila ay nabibilang sa pangkat-etnikong Samal na
bumubuo ng 80% ng kabuuang populasyon ng Tawi-Tawi. Samantala, ang ilan naman ay mga
Tausug ngunit bihasa rin sa wikang ito dahil nakasanayan na nila ang wika.
Ang mananaliksik ay nakikipanayam sa kanyang informant tuwing Lunes, Miyerkules at
Biyernes sa loob ng mahigit apat na buwan. Nagsimula noong Hunyo hanggang Setyembre ng
taong 2004. Samantala, sa mga taga-balideyt naman ay tuwing Martes, Huwebes at Sabado ng
naturang mga buwan rin. Ang dahilan sa pagkuha ng mananaliksik ng taga-balideyt ay upang
masigurado na ang mga inpormasyon ay tama. Dahil ang kanyang pangunahing informant na
mismo ay nakiusap na kung maaari ay kumuha rin ng ibang opinyon dahil unti-unti na rin
niyang nalilimutan ang wika sapagkat may katagalan na rin siya sa Zamboanga.
Sa pagkuha ng mga datos, ang mananaliksik ay nagbabanggit at sumusulat ng mga salita sa
Filipino at siya namang tinutumbasan ng informant sa wikang Sama. Kinabukasan ay
makikipagkita naman siya sa apat na taga-balideyt.
Nang makalikom na ng sapat na salita ang mananaliksik, ay pinangkat-pangkat naman niya ang
mga ito ayon sa kanilang gamit sa pananalita. Narito ang mga bilang ng mga salitang kanyang
nalikom ayon sa gamit at bilang:

Bahagi ng Pananalita

Bilang
Pangngalan
50
Panghalip
15
Pandiwa
45
Pang-uri
30
Pang-abay
10

Pagkatapos pangkatin, ay pinaghambing naman ng mananaliksik ang mga salita sa salitang

Filipino. Matapos paghambingin, ay sinuri niya ang mga ito.
Nakakuha rin ang mananaliksik ng karagdagang datos mula sa mga maaasahang artikulo,
magazine, aklat at thesis. Ang mga datos ay pinagsama-sama. Matapos pagsamahin ay
pinaghambing naman ang ginawang pananaliksik sa iba pang nagawang pag-aaral ukol sa wika
at maging sa ibang wika na pinaghambing rin sa Filipino.

...................................................................................................................
................................................................

Kabanata IV
Pagsusuri, Presentasyon at Interpretasyon

Mga Alomorp ng Morpemang Filipino at Sama

Alomorp ng wikang Filipino

Ang Filipino ay may apat na panlapi na may mga alomorp. At ang bawat isa’y may mga
tuntuning sinusunod. Ang panlaping [pang] ay may tatlong alomorp. Ito ay ang mga panlaping
unlaping [pang-], [pam-] at [pan-]. Ginagamit ang [pang-] kung ang inuunlapiang salitang-ugat
ay nagsisimula sa mga patinig na /a, e,i,o,u/ o alinman sa mga ponemang katinig na
/k,g,ng,m,n,w,y/; samantala ginagamit naman ang [pam-] kapag ang salitang-ugat na
inuunlapian ang nagsisimula sa /b/ o /p/, habang ang [pan-] naman ay ginagamit kapag ang
salitang-ugat na inuunlapian any nagsisimula sa alinmang mga ponemang /d,l,r,s,t/.
Halimbawa ay ang mga sumusunod:
[pang-] [pam-] [pan-]
pang-ihaw pampito panluto
pang-ulo pambati pandaliri
pangngalan pambansa pandikit
pangwalis pampuso pantali

Katulad ng [pang], ang panlaping [mang] ay may tatlong alomorp din. Ito ay ang mga unlaping
[mang-], [mam-] at [man-]. Ang [sang] at [sing] naman ay [sang-], [sam-], [san-] at [sing-],
[sim-], [sin-]. Ang mga ito ay sumusuod sa tuntunin ng panalaping [pang]. Narito ang
balangkas upang lubasang maintindihan.
[pang-] [pam-] [pan-]
[mang-] [mam-] [man-]
[sang-] [sam-] [san-]
[sing-] [sim-] [sin-]
abd
epl
ir
os
ut
k
g
ng
m
n
w
y

Alomorp ng wikang Sama

Ang panlaping [ngan]naman ng wikang Sama ay may tatlong alomorp. Ito ay ang mga
panlaping unlaping [ngan-], [nga-], at [N-]. Isang halimbawa sa unlaping [ngan-] ay ang
salitang nengkoh (uupo/umupo) at ngandugsuh (sasaksakin/sinaksak).

nengkoh ngandugsuh

pan.un. s.u pan.un. s.u

[ngan-] [tengkoh] (upo) [ngan-] [dugsuh] (saksak)

Ang mga salitang-ugat na [tengkoh] at [dugsuh] ay kapwa nagsisimula sa katinig. At ito ay ang
mga ponemang d at t. Ang mga alomorp na [pan-], [man-], [san-] at [sin-] ay ikikabit sa mga
salitang-ugat na nagsisimula sa mga ponemang /d,l,r,s,t/ dahil ang punto ng artikulasyon ng
mga ito ay sa ngipin at gilagid. Maging ang artilulasyon ng mga salitang [tengkoh] at [dugsuh]
ay panggilagid at pang-ngipin sapagkat ito’y nagsisimula sa ponemang t at d. Ibig sabihin, ang
alomorp [ngan-] ay ikinakabit sa mga salitang nagsisimula sa /d/at /t/, tulad ng mga alomorp
na [pan-], [man-], [san-] at [sin-] ng wikang Filipino. Ngunit hindi nangangahulugang ang mga
salitang nagsisimula sa l, r at s sa wikang Sama ay kinakabitan ng alomorp na [ngan-]
sapagakat ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng salitang nilapian ng alomorp na [ngan-]
na nagsisimula sa l, r at s.
Ang alomorp na [nga-] naman ay makikita sa salitang ngadjal (magluto). Ang salitang ito ay
nagmula sa salitang-ugat na [adjal] na ibig sabihin ay luto.
ngadjal

pan.un. s.u.

[nga-] [adjal]
Ang alomorp na [nga-] sa salitang ngadjal ay ikinabit sa salitang-ugat na [adjal] na nagsisimula
sa patinig na /a/. Sa Filipino, ang mga salitang nagsisimula sa mga patinig na
/a, e, i, o, u/ at mga katinig na /k,g,ng,m,n,w,y/ ay kinakabitan lamang ng mga alomorp na
[pang-], [mang-], [sang-] at [sing-]. Ito ang palatuntunang sinusundan sa Filipino.
Samakatuwid, ang alomorp na [nga-] sa Sama at ang mga alomorp na [pang-], [mang-], [sang-]
at [sing-] ng Filipino ay parehong ikinakabit sa salitang nagsisimula sa ponemang /a/. Ngunit
kinakailanagan pa ang mga pagpapalawak at pagpapaunalad sa pag-aaral na ito.
Ang alomorp na [N-] ay makikita sa salitang mowa (bubuhatin). Ang salitang ito ay nagmula sa
salitang-ugat na [bowa] na ibig sabihin ay buhat.
mowa

pan.un. s.u.

[N-] [bowa]
Ang alomorp na [N-] sa salitang mowa ay ikinabit sa salitang-ugat na [bowa]. Ang salitang-ugat
na ito ay nagsisimula sa ponemang /b/. Sa Filipino, ang mga salitang-ugat na nagsisimula sa
mga ponemang /b/ at /p/ ay maaari lamang unlapian ng mga sumusunod na alomorp: [pam-],
[mam-], [sam-] at [sim-]. Tulad ng Filipino, ang alomorp na [N-] ay maaari ikabit sa mga
salitang nagsisimula sa ponemang /b/ kagaya ng apat na alomorp sa Filipino na kababanggit
lamang. Ngunit hindi sinasabi na ang mga salita na nagsisimula sa ponemang /p/ sa wikang
Sama ay kinakabitan ng alomorp na [N-], sapagkat ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng
mga salitang nilapian ng alomorp na [N-] at ang salitang-ugat ay nag-uumpisa sa ponemang
/p/.

Palagitlingan sa wikang Filipino at Sama

Ang paggamit ng gitling ay hindi lang basta basta. Sapagkat ang paggigitling ay may mga
palatuntuning sinusunod. Sa Filipino, mayroong labing-isang palatuntunang sinusunod sa
paggigitling. At ito ay ilalahad sa ibaba.
Ang gitling sa Filipino ay ginagamit:
Kung inuulit ang salita
>araw-araw >dala-dalawa > punung-puno > gabi-gabi
Sa pagitan ng panlaping nagtatapos sa katinig at salitang-ugat na nagsisimula sa patinig
>pag-ibig > tag-araw > pang-ulo >mag-aaral
Sa pagitan ng panlapi at pangngalang pantangi
>maka-Filipino > nag-Jollibee >taga-Bacolod > mag-Otso-otso
Sa pagitan ng panlapi at salitang hiram o banyag
>nag-rent >mag-cable >mag-jet >nag-Smart
Sa pagitan ng dalawang aslitang magkasalungat
>urong-sulong >atras-abante >umulan-umaraw > akyat-baba
Kung may katagang nawawala sa pagitan ng dalawang salitang pinagtatambal
>bahay na kubo >dalagang taga-bukid

bahay-kubo dalagang-bukid

Kapag nananatili ang kahulugan ng dalawang salitang pinagtatambal

>taong-gubat >baboy-ramo >dalagang-bukid
Kapag ang panlaping [ma-] ay ikinakabit sa pang-uri sa nagsisimula sa ponemang /m/ na ibig
sabihin ay “maging”
>ma-mahirap >ma-maganda >ma-matalino >ma-mababa
Kapag ang panlaping [ika-] ay sinusundan ng tambilang
>ika-10 >ika-2 > ika-4 >ika-11 >ika-5
Kapag isinusulat ng patitik ang yunit ng praksyon
>Isang-kapat (1/4) > tatlong-kalima (3/5) >dalawang-kanim (2/3)
Kapag ikinakabit ang apelyido ng asawa sa apelyido ng babae noong dalawa pa siya
>Maylene Oliveros-Murao >Francisca Marcial-Koh

Sa Sama naman, ang paggamit ng gitling ay may mga palatuntunan ding sinusunod. Ilalahad
ang paggamit ng gitling sa Sama sa ibaba.
Ang gitling sa Sama ay ginagamit:
Kung inuulit ang salita
>onde-onde (bata) > duwa-duwa (dala-dalawa) >subu-subu (madaling araw)
Sa pagitan ng panlaping unlapi na nagtatapos sa katinig at salitang-ugat na nagsisimula sa
patinig
>mag-ajdal (magluto) > mag-api (mag-apoy)

Kapag ang panghalip na panao ay ikinakabit sa hulihan ng salitang inaari ng panghalip sa loob
ng pangungusap
>indaman-ku (hiramin ko) >anak-na (anak niya) >paanda-ta (ipakita kita)
Sa paggamit ng gitling sa Sama, ang unang dalawang tuntunin nito ay katulad ng unang
dalawang tuntunin ng Filipino sa itaas. Ibig sabihin, ang wikang Filipino at Sama ay may iilang
parehong tuntuning sinusunod sa paggamit ng gitling. At ito ay ang unang dalawang tuntunin
ng dalawang wika sa paggamit ng gitling sa itaas.
Samantala, ang mananaliksik ay may bagong natuklasang gamit ng gitling at panibagong
tuntunin mula sa wikang Sama. Sa ikatlo at huling tuntuning nakalista sa itaas na gamit ng
gitling sa Sama, ginagamit ito sa pagitan ng panghalip at salitang inaari nito sa pangungusap.
Ibig sabihin, ang Sama ay may kakaibang gamit ng gitling na wala sa wikang Filipino. At ito ay
ang pagkabit ng panghalip na panao sa salitang inaari nito sa pangungunap (tuntunin bilang 3
ng paggamit ng gitling sa Sama). Ngunit kinakailanagan pa ang mga pagpapaunlad at
pagpapalawak sa pag-aaral na ito.

Pagbabagong Morpoponemiko ng wikang Filipino at Sama

Sa pagbuo ng salita, maraming prosesong nagaganap. Ang mga prosesong ito ay tinatawag na
‘pagbabagong morpoponemiko.’ Ang mga prosesong ito ay nagaganap sa pagbuo ng
panibagong salita mula sa isang salita at nagbibigay ng panibagong kahulugan. Bilang
pangkalahatang alituntunin, mayroong limang uri ng pagbabagong morpoponemiko. Ang (1)
asimilasyon, (2) pagpapalit-ponema, (3) pagkakaltas-ponema, (4) paglilipat-diin at (5)
metatesis.
Ang mga pagbabagong morpoponemikong ito ay siyang nagaganap sa wikang Filipino at iba
pang wika sa buong mundo. Ang pag-alam nito ay mahalaga sa pag-aaral ng wika. Dahil ito ay
maaaring maging sagot sa matagal nang suliranin, ang pagkaka-angkan ng wika sa Pilipinas at
maging sa buong mundo.

Asimilasyon
Ang asimilasyon ay may dalawang uri. Ang ganap at di-ganap o parsyal. Sa asimilasyong di-
ganap, ang pagbabago ay nagaganap sa panlapi lamang. Halimbawa ay,
[mang-] + [butas] = mambutas [pang-] + [tali] = pantali

Ang panlaping [mang-] ay nagiging [mam-] habang ang salitang-ugat na [butas] ay nanatili ang
anyo at baybay. Ang panlaping [pang-] naman ay nagiging [pan-] ngunit ang salitang-ugat na
tali ay nanatili ang anyo at baybay. Ang mga panlaping [mam-] at [pan-] ay mga alomorp ng
panlaping [mang-] at [pang-] at may mga palatuntuning sinusunod. Ito ay ipinapaliwanag sa
itaas, ang tungkol as alomorp.
Ang asimilasyong ganap, ang pagbabago ay nagaganap sa kapwa panlapi at salitang-ugat.
Halimbawa ay,
[pang-] + [palo] = pamalo [pang-] + [tahi] = panahi
ang panlaping [pang-] ay nagiging [pam-] at ang salitang-ugat na [palo] ay nakakaltasan ng
ponemang /p/. Sa ikalawang halimbawa naman, ang panlaping [pang-] ay nagiging [pan-] at
ang salitang-ugat na [tahi] ay nakakaltasan ng ponemang /t/. Samakatuwid, ang pagbabago ay
makikita sa panlapi at salitang-ugat. Ang mga panlaping [pam-] at [pan-] ay mga alomorp ng
panalping [pang]. Ito ay nagbabago dahil may alituntuning sinusunod. Ito ay naipaliwanag na
sa itaas, ang tungkol sa alomorp.

Pagkakaltas-Ponema
Ang pagkakaltas-ponema ay nagaganap kapag ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay
nawawala sa paghuhulapi nito. Halimbawa ay,

dakpin sarhan kamtan

s.u. pan.hul. s.u. pan.hul. s.u. pan.hul.

[dakip] [-in] [sara] [-an] [kamit] [-an]

ang huling ponemang patinig na /i/ sa salitang-ugat na [dakip] ay nawawala ng ito ay
hinulapiann ng hulaping [-in]. At gayon din ang nangyari sa mga huling ponema ng salitang-
ugat na [sara] at [kamit], nawala ang mga ito ng hulapian ng [-an].

Pagpapalit-Ponema
Ang pagpapalit-ponema ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay kinakaltasan ng isa o higit
pang ponema kapag ito ay kinakabitan ng iba pang morpema. Halimbawa ay,
biruin marumi hagkan

s.u. pan.hul. pan.un. s.u. s.u. pan.hul.

[biro] [-in] [ma-] [dumi] [halik] [-an]

ang huling ponemang /o/ sa salitang-ugat na [biro] ay napalitan ng ponemang /u/. Ang mga
ponemang /d/ at /l/, /i/ ng mga salitang-ugat na [dumi] at [halik] ay napapalitan naman ng
mga ponemang /r/ at /g/. Ibig sabihin, napapalitan lang ang mga ponemang napapaloob sa
salitang-ugat ngunit ang kahulugan ay buo pa rin.
Paglilipat-diin
Ang paglilipat-diin ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay hinuhulapian. Halimbawa ay
sira:in hawa:kan putu:lin

s.u. pan.hul. s.u. pan.hul. s.u. pan.hul.

[si:ra] [-in] [ha:wak] [-an] [pu:tol] [-an]

ang mga diin ng salita ay nalilipat; na iba sa diin ng salitang-ugat. Ito ay makikita sa mga
halimbawa as itaas. Ang dating diin na makikita sa pagitan ng una at ikalawang pantig ng
salitang [si:ra] ay nalipat sa hulihan ng ikalwang pantig nito. Kaya binibigkas ng, [sira:in] at
hindi *[si:rain}. At gayon din sa iba pang mga halimbawa sa itaas.

Metatesis
Ang metatesis ay nagaganap kapag nagkakapalitan ng pusisyon ang dalwang ponema sa loob
ng isang salita. Ito ay nangyayari kung ang mga salitang-ugat na nagsisimula sa mga ponemang
katinig na /l/, /r/ at /y/ ay ginigitlapian ng gitlaping [-in-]. Ngunit, hindi ibig sabihin na
maaari lamang ito maganap sa mga salitang-ugat na nagsisimula sa /l/, /r/ at /y/ at
ginigitlapian ng [-in-]. Dahil nagaganap din ito sa mga salitang-ugat na ‘di nagsisimula sa
tatlong nabanggitn na ponemang katinig tulad ng aptan at sidlan. Nasabi lamang ito dahil ito
ay karaniwang nagaganap. Halimbawa ay,

sidlan nilipad aptan

s.u. pan.hul. s.u. pan.git. s.u. pan.hul.

[silid] [-an] [lipad] [-in-] [atip] [-an]

makikita na ang mga ponemang /l/ at /d/ ng salitang-ugat na [silid] ay nagkapalitan ng
pusisyon at mayroon pang nangyaring pagkakaltas-ponema dahil ang ponemang /i/ at nawala
nang hinulapian ito ng [-an] at naging sidlan. Makikita rin ang mga pagbabago sa iba pang
halimabawa.

Pagbabagong Morpoponemiko sa wikang Sama

Asimilasyon sa wikang Sama

Ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng salitang Sama na nabuo sa prosesong asimilasyon,
ganap man o hindi. Ngunit hindi ibig sabihin na hindi ito nagaganap sa wikang Sama. Maaaring
nagaganap ito at maaari ring hindi. Hindi pa sapat ang kaalaman ng mananalikisk upang
bigyang tuldok ang penomenang ito.

Pagkakaltas-Ponema sa wikang Sama

pinung (pinutulan)

s.u. pan.git.

[pamung] (pinutol) [-in-]

Sa halimbawa sa itaas, makikita na ang mga ponemang /a/ at /m/ ng salitang-ugat na

[pamung] ay nawawala nang ito ay ginitlapian ng [-in-] at naging pinung. Ang prosesong
nagaganap ay katulad ng sa Filipino. Ibig sabihin, ang pagakakalatas-ponema ay parehong
nagaganap sa dalawang wika.

Pagpapalit-Ponema sa wikang Sama

amella (nagluto) karua (pangalawa)

pan.un. s.u. pan.un. s.u.

[aN-] [bella] (luto) [ka-] [dua] (dalawa)
Makikita na ang ponemang /b/ sa salitang-ugat na [bella] at /N-/ sa panlaping [aN-] ay
nawawala ngunit pinalitan ng ponemang /m/ sa pagbubuo. Sa salitang-ugat na [dua] naman,
ang ponemang /d/ ay napapalitan ng ponemang /r/ nang ito ay nilapian ng [ka-]. Ang
prosesong ito sa Sama ay katulad ng nagaganap sa Filipino. Ibig sabihin, ang wikang Filipino at
Sama ay kapwang nagpapalit-ponema sa pagbuo ng salita.

Paglilipat-diin sa wikang Sama

eso:gin (gamitan ng lakas) kabaya:an (ginusto)

s.u. pan.hul. pan.un. s.u. pan.hul.

[e:sog](lakas) [-in] [ka-] [baya] (gusto) [-an]

Makikita na ang diin ng salitang hinulapian ay hindi na sa dating diin. Nalipat ang diin mula sa
loob ng salitang-ugat at nalipat sa hulihan nito. Ang proseso ay katulad ng sa Filipino. Ibig
sabihin, kapwa sa Filipino at Sama ay nagaganap ang paglilipat-diin.

Metatesis sa wikang Sama

nilengngan (nilakad) nilinganan (tatawagan)

s.u. pan.git. s.u. pan.git. pan.hul.

[lengngan] (lakad) [-in-] [lingan](tawag) [-in-] [-an]

Sa mga halimbawa sa itaas, makikita na ang ponemang /l/ mula sa salitang-ugat na

[lengngan] at ponemang /n/ ng gitlaping [-in-] ay nagkapalitan ng pusisyon. At gayon din ang
nangyari sa salitang nilinganan.
Sa Filipino, may tuntuning sinusunod sa Metatesis. Ipinaliwanag sa itaas (Metatesis) na ang
mga salitang-ugat na nagsisimula sa ponemang patinig na /l/, /r/ at /y/ na gigigitlapian ng
gitlaping [-in-], ay nagkakapalitan ang pusisyon ng ponemang /n/ ng panlaping [-in-] at
nagsisimulang katinig ng salitang-ugat sa pagbubuo. At sa halimbawa sa Sama sa itaas, ang
ponemang /l/ ng salitang-ugat at /n/ ng gitlapi ay nagkapalitan ng pusisyon. Magkatulad ang
nangyayari sa Filipino. Ibig sabihin, ang metatesis sa Sama ay may tuntunin ding sinusunod. At
ito ay ang pagpapalitan ng pusisyon ang ponemang /n/ ng gitlaping [-in-] at ponemang /l/ ng
salitang-ugat nma nagsisimula sa katinig na /l/. Ito ay isa ring tuntunin sa Filipino. Ibig
sabihin, parehong nagaganap ang metatesis sa Filipino at Sama kung ang salitang-ugat
nagsisimula sa katinig na /l/ ay ginigitlapian ng [-in-]. Ngunit kinakailangan pa ang mga
pagpapalawak at pagpapaunlad ukol sa pag-aaral.
Ngunit ang Sama ay may kakaibang uri ng pagbubuo ng salita na wala sa Filipino. Kakaiba ito
sapagkat ang salita ay tuluyang nagbabago kapag ito ay kinakabitan ng iba pang morpema. At
ito ay makikita sa mga halimbawa sa ibaba.
Mangan (kumain) magkalang (kakanta)

Pan.un. s.u. pan.un. s.u.

[ngan-] [kakan] (kain) [mag-] [talangan] (kanta)

Sa isang tingin, ang salitang mangan ay isang payak na salita. Ngunit hindi ito payak. Ito ay
maylaping salita. Galing ito sa salitang-ugat na [kakan] na ibig sabihin ay kain ay panlaping
unlaping [ngan-]. Mapapansin na nawawalang tuluyan ang salitang [kakan]. Ang magkalang
naman ay kakaiba rin. Dahil ito ay nagmula sa salitang-ugat na [talangan] na ibig sabihin ay
kanta. Ngunit ng ito ay nilapian na upang at naging magkalang, mapapansin na ang ‘t’ sa
salitang-ugat na [talangan] ay napalitan ng ‘k’ at ang huling dalawang ponemang ‘a’ at ‘n’ ay
nawala. Hindi masasabing pagkakaltas-ponema ang naganap dahil nawala ang dalawang huling
ponema, sapagkat nagaganap din ang pagkakaltas-ponema. Hindi rin masasabing pagpapalit-
ponema ang naganap sapagkat naganap ang pagkakaltas-ponema. Parehong naganap ang
dalawang proseso. Ngunit hindi ito matatawag na iisa.Ibig sabihin, ang prosesong naganap ay
talagang iba. Ito ay bagong uri ng pagbubuo ng salita sa Sama. Ibig sabihin, na ang Sama ay
mayroong sariling proseso sa pagbuo ng salita. Mayroong pagkakapareho ay dalawang wika at
mayroon namang pagkakaiba. Ngunit kinakailangan pa ang pagpapaunlad at pagpapalawak sa
pag-aaral na ito.

Kayarian ng Salita sa wikang Filipino at Sama

Ang salita ay may iba’t ibang kayarian. Kaya ang salita ay nauuri sa apat, (1) payak,
(2) maylapi, (3) inuulit at (4) tambalan.
Ang mananaliksik ay nakalikom rin ng mga salita at hinanay niya ito ayon sa kayarian. Makikita
sa talahanayan sa ibaba ang bilang ng mga salita ayon sa kayarian,

Kayarian ng Salita
Bilang
Payak
80
Maylapi
50
Inuulit
20
Tambalan
5

Payak
Ang salita ay masasabing payak, kung ito ay binubuo lamang ng salitang-ugat, at walang
panlapi; hindi inuulit at walang katambal na ibang salita.
Filipino Sama = Katumbas sa Filipino
tao daah huwag
ganda ero aso
puno esog lakas
guro danda babae
sayaw tulih tulog
Ang mga halimbawa sa itaas ay mga payak na salita. Makikita na sa Filipino sa unang hanay,
na ang salitang payak ay binubuo lamang ng salitang-ugat. Sa ikalawang hanay naman ay ang
mga salitang Sama na payak. Binubuo rin ito ng salitang-ugat lamang. At ang katumbas nito sa
Filipino ay payak na salita rin. Ibig sabihin, ang mga salitang payak sa Sama ay payak din ang
katumbas sa Filipino.

Maylapi
Ang salita ay masasabing maylapi kapag ito ay nilalapian. Ang panlapi ay may tatlong uri: (1)
unlapi, (2) gitlapi at (3) hulapi. At may iba’y ibang uri naman ng paglalapi. Ito ay ang mga
pag-uunlapi; paggigitlapi; paghuhulapi; pag-uunlapi at paggigitlapi; pag-uunlapi at
paghuhulapi; paggigitlapi at paghuhulapi; at pag-uunlapi, paggigitlapi at paghuhulapi.

\\ Pag-uunlapi sa Filipino
umihi natulog

pan.un. s.u. pan.un. s.u.

[um-] [ihi] [na-] [tulog]

\\Pag-uunlapi sa Sama
Agpatambal (nagpagamot) ahap (mabuti)

Pan.un. s.u. pan.un. s.u.

[agpa-] [tambal] (gamot) [a-] [hap] (buti)

Ang pag-uunlapi ay nagaganap sa Filipino at Sama.

\\Paggigitlapi sa Filipino
Tumulong sinabi

s.u. pan.git. s.u. pan.git.

[tulong] [-um-] [sabi] [-in-]

\\Paggigitlapi sa Sama
Binelli (binili) kinakan (kinain)

s.u. pan.git. s.u. pan.git.

[belli] (bili) [-in-] [kakan] (kain) [-in-]

Ang paggigitlapi ay kapwa nagaganap sa Filipino at Sama.

\\Paghuhulapi sa Filipino
Linisin unahin

s.u. pan.hul. s.u. pan.hul.

[linis] [-in] [una] [-in]

\\Paghuhulapi sa Sama
Indaman (hihiramin) esogin (gamitan ng lakas)

s.u. pan.hul. s.u. pan.hul.

[indam] (kita/tingin) [-an] [esog] (lakas) [-in]

Ang paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa Filipino at Sama.

\\Pag-uunlapi at Paggigitlapi sa Filipino

Magsumikap ikinuha

Pan.un. pan.git. s.u. pan.un. pan.git. s.u.

[mag-] [-um-] [sikap] [i-] [-in-] [kuha]

Walang nagaganap na pag-uunlapi at paggigitlapi sa wikang Sama.

\\Pag-uunlapi at Paghuhulapi sa Filipino

Pagsabihan nagtayuan

Pan.un. s.u. pan.hul. pan.un. s.u. pan.hul.

[pag-] [sabi] [-an] [nag-] [tayo] [-an]

\\Pag-uunlapi at Paghuhulapi sa Sama

Kabayaan (ginusto) agtenggehan (nagtayuan)

Pan.un. s.u. pan.hul. pan.un. s.u. pan.hul.

[ka-] [baya] (gusto) [-an] [ag-] [tenggeh] (tayo) [-an]

Ang Pag-uunlapi at Paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa Filipino at Sama.

\\Paggigitlapi at Pag-uunlapi sa Filipino

Tinabasan winalisan

s.u. pan.git. pan.hul. s.u. pan.git. pan.hul

[tabas] [-in-] [-an] [walis] [-in-] [-an]

\\Paggigitlapi at Paghuhulapi sa Sama

Binellihan (binilihan) sinekotan (nilapitan)

s.u. pan.git. pan.hul. s.u. pan.git. pan.hul.

[belli] (bili) [-in-] [-an] [sekot] (lapit) [-in-] [-an]

Ang Paggigitlapi at Paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa Filipino at Sama.

\\Ang Pag-uunalapi, Paggigitllapi at Paghuhulapi sa Filipino

Pagsumikapan

Pan.un. pan.git. s.u. pan.hul.

[pag-] [-um-] [sikap] [-an]

ipagsumigawan

pan.un. pan.git. s.u. pan.hul.

[ipag-] [-um-] [sigaw] [-an]

Ang Pag-uunlapi, Paggigitlapi, at Paghuhulapi ay hindi nagaganap sa wikang Sama, ngunit

kinakailangan ang mga pagpapaunlad at pagpapalawak sa pag-aaral na ito.
Inuulit
Filipino Sama

Araw-araw manuk-manuk (ibon)

Sama-sama riki-riki (napakaliit)
Gabi-gabi subu-subu (madaling araw)

Ang pag-uulit sa Filipino ay nagpapakita ng dalas at rami na tinataglay ng salita. Samantala,

sa Sama naman; inuulit ang salita upang ipakita ang kaliitan o kaagahan na taglay ng salita.

Tambalan

Filipino Sama = Katumabas sa Filipino

bahaghari engkot-kollong kwintas
(tali) (leeg)

bahay-kubo tah-hik dagat

(malayo) (malalim)

asal-hayop lumah-sarirap bahay-kubo

(bahay) (dahon ng niyog)

urong-sulong pagkakay-pagkakan isang kahig, isang (paghukay) (pagkain) tuka

Mapapansin na ang tambalang salita sa Sama ay maaari ring tumbasan ng tambalan sa Filipino.
Ngunit may pagkakataon ring ito ay bumubuo ng tambalang salita na nananatili ang kahulugan
ng dalawang salita tulad ng lumah-sarirap na bahay-kubo sa Filipino. Nananatili ang kahulugan
ng salitang /lumah/ na ibig sabihin ay bahay at /sarirap/ na ibig tawag naman sa ‘dahon ng
niyog’ na ginagamit sa paggawa ng lumah-sarirap. Ngunit may pagkakataon namang
nagkakaroon ng ikatlong kahulugan ang tambalang salitaqng Sama gaya ng engkot-kollong.
Mula sa mga salitang /engkot/ na ibig sabihin ay ‘tali’ at /kollong/ na ibig sabihin ay ‘leeg.’
Hindi naman ito nangangahulugang ‘pantali sa leeg’ kung ‘di kwintas. Tulad ng bahaghari sa
Filipino, na hindi nangangahulugang ‘bahag ng hari’ kung ‘di “rainbow.”

...................................................................................................................
................................................................

Kabanata V
Kongklusyon at Rekomendasyon

Kongklusyon
Alomorp ng Filipino at Sama
Ibig sabihin, ang alomorp [ngan-] ay ikinakabit sa mga salitang nagsisimula sa /d/at /t/, tulad
ng mga alomorp na [pan-], [man-], [san-] at [sin-] ng wikang Filipino. Samakatuwid, ang
alomorp na [nga-] sa Sama at ang mga alomorp na [pang-], [mang-], [sang-] at [sing-] ng
Filipino ay parehong ikinakabit sa salitang nagsisimula sa ponemang /a/. Tulad ng Filipino,
ang alomorp na [N-] ay maaari ikabit sa mga salitang nagsisimula sa ponemang /b/ kagaya ng
apat na alomorp sa Filipino na kababanggit lamang.
Palagitlingan sa Filipino at Sama
Ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng salitang Sama na nabuo sa prosesong asimilasyon,
ganap man o hindi. Ngunit hindi ibig sabihin na hindi ito nagaganap sa wikang Sama. Maaaring
nagaganap ito at maaari ring hindi. Ibig sabihin, ang pagakakalatas-ponema ay parehong
nagaganap sa dalawang wika. Ibig sabihin, ang wikang Filipino at Sama ay kapwang
nagpapalit-ponema sa pagbuo ng salita. Ibig sabihin, kapwa sa Filipino at Sama ay nagaganap
ang paglilipat-diin. Ibig sabihin, ang metatesis sa Sama ay may tuntunin ding sinusunod. At ito
ay ang pagpapalitan ng pusisyon ang ponemang /n/ ng gitlaping [-in-] at ponemang /l/ ng
salitang-ugat nma nagsisimula sa katinig na /l/. Ito ay isa ring tuntunin sa Filipino. Ibig
sabihin, parehong nagaganap ang metatesis sa Filipino at Sama kung ang salitang-ugat
nagsisimula sa katinig na /l/ ay ginigitlapian ng [-in-].

Kayarian ng Salita
Payak
Ibig sabihin, ang mga salitang payak sa Sama ay payak din ang katumbas sa Filipino.

Maylapi
Ang pag-uunlapi ay nagaganap sa Filipino at Sama. Ang paggigitlapi ay kapwa nagaganap sa
Filipino at Sama. Ang paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa Filipino at Sama. Walang nagaganap
na pag-uunlapi at paggigitlapi sa wikang Sama. Ang Pag-uunlapi at Paghuhulapi ay kapwa
nagaganap sa Filipino at Sama. Ang Paggigitlapi at Paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa
Filipino at Sama. Ang Pag-uunlapi, Paggigitlapi, at Paghuhulapi ay hindi nagaganap sa wikang
Sama.

Inuulit
Ang pag-uulit sa Filipino ay nagpapakita ng dalas at rami na tinataglay ng salita. Samantala,
sa Sama naman; inuulit ang salita upang ipakita ang kaliitan o kaagahan na taglay ng salita.

Tambalan
Ibig sabihin, ang tambalang salita sa Sama ay maaaring tambalan rin ang katumbas sa Filipino.
Ngunit hindi sa lahat ng pagkakataon, sapagkat mayroon din mga tambalang salita sa hindi
tambalan ang katumbas sa Filipino kung ‘di payak na salita o iba pang kayarian.
Rekomendasyon

Dahil sa kahinaang taglay ng mananaliksik, pinanapayo ang marami at higit pang malalimang
pagpapalawak at pagpapaunlad sa wikang Sama. Kinakailangan ito upang mapagtibay ng husto
ang mga natuklasan ng mananaliksik.
Maaari ring tunguhan ang lugar ng mga informant sa Bongao, Tawi-Tawi na pinaniniwalaang
pugad ng wikang Sama upang mapag-aralan na rin ang nilalaman ng matanadang Sama at
mapaghambing ito sa makabagong Sama at iba pang wika.

...................................................................................................................
................................................................

Mga Sanggunian

Casino, Eric. (1976). The Jama Mapun: A Changing Samal Society in the Southern Philippines

Casino, Eric. et al. (1975). Ethnic Groups of Insular Southeast Asia

Cruz, Leticia C. (1999). Sama Badjao, Sama Bangingi, Sama Sibuco: A Description and
Comparison, Ateneo de Zamboanga

Nimmo, Hadji Arlo. (2001). MAGOSAHA: An Ethnography of Tawi-Tawi Sama Dilaut.

Santiago, Alfonso O. (1979). Panimulang Linggwistika sa Pilipino. REX Book Store

Santiago, Alfonso O. at Tiangco, Norma G. (2003). Makabagong Balarilang Filipino.

REX Book Store

Trick, Douglas. (1997). Equi-NP Deletion in Sama Southern. Philippine Journal of

Linguistics 28:1-2 pp. 125-143

Mga Informant:
Pangunahing Informant: Fariborz T. Koh

Taga-Balideyt: Jul E. Amilhussin

Alhemma S. Idanan Basa
Willer A. Lim
Farida Jahra L. Maulad
 Karapatang-ari.2004.Francis Marcial

# posted by Filipino @ 1:05 AM 0 comments

About Me

Name: Filipino

View my complete profile

Links
 ADZU online
 shandyborz
 morokids
 Tula
 Maikling Kwento
archives
 September 2006
 October 2006