c c
c c

Tumunog ang kampana sa munting Kapilya ng isang nayon sa bayan ng

Paete, lalawigan ng Laguna. Napabalikwas si Manuel at masuyong ginising ang
nahihimbing na kabiyak. "Gising na Edna, at tayo'y mahuhuli sa misa."
Marahang nagmulat ng mga mata ang babae, kumurap-kurap at nang
mabalingan ng tingin ang asawa ay napangiti.

Mabilis na gumayak ang mag-asawa upang magsimba sa misang minsan sa

isang buwan idinaraos sa kanilang nayon ng kura paroko ng bayan. Hindi
nagtagal at ang mag-asawa ay kasama na sa pulutong ng mga taga-nayong
patungo sa Kapilya. Magkatabing lumuhod sa isang sulok ang magkabiyak at
taimtim na nananalangin. "Diyos ko," and marahang panalangin ni Edna,
"Patnubayan mo po kami sa aming pamumuhay, nawa's huwag magbago ang
pagmamahal sa akin ni Manuel." Si Manuel naman ay taimtim ding
dumadalangin sa kaligtasan ng asawa, na alam niyang nagtataglay sa
sinapupunan ng unang binhi ng kanilang pag-iibigan.

Nang matapos ang misa ay magiliw na inakay ni Manuel ang kabiyak at sila'y
lumakad na pauwi sa kanilang tahanan. Sa kanilang marahang paglalakad ay
biglang napahinto si Edna.

"Naku! kay gandang mga bunga niyon," ang wika kay Manuel sabay turo sa
puno ng lansones na hitik na hitik sa bunga. "Gusto ko niyon, ikuha mo ako," ani
Ednang halos matulo ang laway sa pananabik. Napakurap-kurap si Manuel.
Hindi niya malaman ang gagawin. Alam niyang ang lansones ay lason at Hindi
maaring kainin ngunit batid din naman niyang nagdadalang-tao ang asawa at
hindi dapat biguin sa pagkaing hinihiling. Sa pagkakatigagal ng lalaki ay
marahan siyang kinalabit ni Edna at muling sumamong ikuha siya ng mga
bunga ng lansones.

"Iyan ay lason kaya't hindi ko maibibigay sa iyo." Pagkarinig ni Edna sa wika ng

asawa ay pumatak ang luha. Sunod-sunod na hikbi ang pumulas sa kanyang
mga labi. Parang ginugutay ang dibdib ni Manuel sa malaking habag sa asawa
ngunit tinigasan niya ang kanyang loob.

Masuyong inakbayan ni Manuel ang asawa at marahang nangusap. "Huwag

na iyan ang hilingin mo, alam mo namang iya'y lason. Hayaan mo at
pagdating natin sa bahay ay pipitas ako sa duluhan ng mga manggang
manibalang."

Walang imikan nilang tinalunton ang landas patungo sa kanilang tahanan. Ang
maaliwalas na langit ng kanilang pag-iibigan ay biglang sinaputan ng ulap. Ni
hindi sinulyapan ni Edna ang mga manggang manibalang na pitas ni Manuel
sa kanilang duluhan. Ang babae'y laging nagkukulong sa silid, ayaw tumikim
man lamang ng pagkain at ayaw tapunan ng tingin ang pinagtatampuhang
asawa.

Hindi nagtagal ang babae'y naratay sa banig ng karamdaman. Hindi malaman

ni Manuel ang gagawin sa kalunoslunos na kalagayan ng asawa."Edna, ano ba
ang dinaramdam mo?" lipos na pag-aalalang wika ni Manuel habang buong
pagsuyong hinahaplos ang noo ng maysakit.
Marahang iling lamang ang itinugon ng nakaratay at dalawang butil ng luha
ang nag-uunahang gumulong sa pisngi. Balisang nagpalakad-lakad si Manuel
sa tabi ng maysakit. Hindi niya matagalang tignan ang payat na kaanyuan
ngayon na kaibang-kakaiba sa dating Ednang sinuyo niya't minahal. Wala na
ngayon ang namumurok na pisngi, ang dating mapupungay na mga mata'y
malalamlam, wala na ang ningning ng kaligayahan, maputla ang dati'y
mapupulang mga labi at mistulang larawan ng kamatayan.

Nang hindi na niya makaya ang damdaming lumulukob sa kanyang pagkatao

ay mabilis na nagpasiya. Kukunin niya ang mga bunga ng lansones. Ang bunga
ng kamatayang pinakamimithi ng kanyang asawa. Sa wakas ay isinuko rin niya
ang katigasan ng kanyang loob, dahil sa matinding abag sa kabiyak.

Nanaog siya at tinungo ang puno ng lansones. Nanginginig ang kamay na

pinitas ang isang kumpol ng bunga ng kamatayan.

"Diyos ko, tulungan mo po kami, pinakamamahal ko ang aking asawa at wala

nang halaga sa akin ang buhay kung siya'y mawawala pa sa aking piling,"
nangangatagal ang mga labing marahan niyang naiusal kasabay ng mariing
pagpikit ng mga mata. Sunod-sunod na patak ng luha ang nalaglag sa
pagkagunitang ang bungang iyon ang tatapos sa lahat ng kanilang
kaligayahan.

Sa pagmumulat niya ng paningin siya'y nabigla. Anong laking himala! May

nabuong liwanag sa kanyang harapan at gayon na lamang ang kanyang
panggigilalas noong iyon ay maging isang napakagandang babaing binusilak
sa kaputian. Humalimuyak ang bangong sa tanang buhay niya ay noon
lamang niyang masamyo. Sa tinig na waring isang anghel ay marahang
nangungusap ang babae. "Anak ko, kainin mo ang bungang iyong hawak."

Nagbantulot sumunod si Manuel sapagkat alam niyang ang bungang iyon ay

lason. Sa nakitang pagaalinlangan ni Manuel ay muling nangusap ang
babaeng nakaputi. "Huwag kang matakot, kainin mo ang bungang iyong
hawak." Pagkasabi noo'y kumuha ng isang bunga sa hawak na kumpol ni
Manuel at ito'y marahang pinisil.

Mawala ang takot ni Manuel at mabilis na tinalupan ang isang bunga ng

lansones. Anong sarap at anong tamis! Nang ibaling niya ang paningin sa
babaeng nakaputi ay nawala na ito. Biglang naglaho at saan man niya igala
ang kanyang mata ay hindi makita. "Salamat po, Diyos ko!" ang nabikas ni
Manuel. Biglang sumigla ang katawanni Manuel at hindi magkandatutong
pinitas ang lahat ng mga bungang makakaya niyang dalhin at nagdudumaling
umuwi sa naghihintay na asawa
 c c
c
c

Matamis at masarap ang nasabing prutas lalo na kapag katamtaman ang

pagkahinog. Maraming nagsasabi na ito raw ay magaling na pantunaw lalo na
kapag bagong kain tayo. Kung bakit maraming mga mata at kung bakit pinya
ang tawag sa kanya ay malalaman nating sa ating alamat.

Sa isang malayong pook ng lalawigan don nakatira ang mag-inang si Aling

Osang at si Pina na kaisa-isang anak. Palibhasa bugtong na anak, hindi ito
pinagagawa ng ina at sa halip siya ang nagtatrabaho ng lahat ng gawaing
bahay. Ang katuwiran ng ina ay "maliit pa naman si Pina." Marahil ay paglumaki
na ay gagawa rin siya. Kung kaya ang gawain ni Pina ay maglaro, maligo,
magbihis at matulog. Si Pina ay lumaki sa layaw dahil na rin kay Aling Osang.

Nais na sana ng ina na turuan ang anak na gumawa, ngunit naging ugali na
nito ang katamaran. Kaya sa malimit na pangyayari, hindi na mautusan ng ina
ang anak, palibhasa'y ina kaya matiisin. Kung ayaw magtrabaho ng anak, siya
na ang gumagawa.

Hanggang isang araw si Aling Osang ay nagkasakit at halos na nakahiga na

lamang. "Naku! ang nanay ko, bakit ka nagkasakit?" ang tanong ni Pina. "Ewan
ko nga ba," ang wika ng ina, sabay utos na kung puwedeng ipaglugay nito ang
nanay. Sinunod naman nito ang utos ng ina at sa ilang saglit ay inihain na ito ni
Pina, ngunit mamait-mait sapagkat ito'y sunog. Ganun pa man ay natuwa na
rin ang ina pagkat kahit papaano siya'y napagsilbihan ng anak.

Tumagal ang sakit ni Aling Osang ngunit nagrereklamo na si Pina na pagod na

raw ito sa paglilingkod sa ina.

Isang umaga, si Pina'y nagluto at maghahain na lamang ito ngunit hindi makita
ang sandok. "Saan kaya naroroon ang sandok?" ang sambit nito.

"Hanapin mo, naririyan lamang yan," ang sagot ng ina.

"Kanina pa nga ako hanap ng hanap eh ! Talagang wala!" ang muling sabi ng
anak.

"Bakit ba hindi ka na lang magkaroon ng maraming mata ng makita mo ang

hinahanap mo! ito talagang anak ko, walang katiyaga-tiyaga," ang sabi
naman ng ina.

"Marami naman kayong sinisermon pa" ang wika ng anak sabay panaog.
Marahil ay hahanapin niya ang sandok sa silong at baka nahulog.

Lumipas ang mga oras ngunit hindi na nakabalik si Pina sa itaas. Nawala siya na
parang bula na naglaho at walang nakakita sa kanya kahit kapitbahay. Ilang
araw ang nakaraan sa tulong at awa ay gumaling na si Aling Osang. Hinanap
ng ina ang anak ngunit talagang hindi na nakita.

Isang araw, sa may bakuran ay mataman na nagwalis si Aling Osang. Laking

gulat niya ng makita nito ang tumubong halaman sa malapit sa kanilang
tarangkahan. Dinilig niya ito at inalagaan araw-araw. Di nagtagal at
nagkaroon ng bunga. Napansin niya ito at tila maraming mata. tuloy naalala
nito ang sinabi niya sa kanyang anak. At bigla na lang nawala ang kanyang
maal na anak ng mga sandaling iyon.

c c 

Noong unang panahon, may isang Sultan na lubos na kinatatakutan ng lahat.

Sobra sa lupit ang nabanggit na pinuno na tinatawag sa pangalang Sultan
Barabas.

Marami na siyang pinapatay. Hindi na rin mabilang ang pinakulong niya sa

piitan. Lagi at lagging nangangamba ang mga tao na sa maliliit na
pagkukulang ay napakalaking parusa ang ipataw sa kanila. Matanda man o
bata ay takot na takot kapag nababanggit ang pangalang Sultan Barabas.
Para sa nakararami, ang Barabas ay kasingkahulugan ng kawalan ng
katarungan.

Hindi lamang malupit si Sultan Barabas. May kayabangan din siya. Gusto niyang
yumuyuko ang mga tao kapag ipinatatawag niya.

Nais niyang isipin ng lahat na lagi siyang nakatataas sa kanila. Ito ang dahilan
kung bakit laging nakasubsob ang korona niya sa makinang na korona. Ang
nabanggit na korona ay lagging suot niya saanman siya magpunta. Kahit sa
pagtulog ay mahigpit na yakap-yakap pa rin niya ang koronang lalong
nagpapayabang sa katauhan niya.

Nangunguna rin sa kasakiman si Sultan Barabas. Ang malawak na hardin niya

na pinamumugaran ng iba·t ibang prutas ay hindi niya pinapapasukan
kaninuman. Gugustuhin pa niyang mangabulok ang mga makopa, mangga, at
chesa na bunga ng mga puno kaysa sa sinumang maralitang kumamkalam na
ang tiyan.

Ang kawalan ng katarungan ni Sultan Barabas ay minsan na namang

napatunayan. Ayaw na ayaw ng Sultan na gabi na ay nasa lansangan pa ang
sinuman sa kanyang mga nasasakupan. Isang maningisda noon ang minalas ng
abutan siya ng hatinggabi sa panghuhuli ng isda. Sapagkat walang awa sa
kapwa, pinadakip ni Sultan Barabas ang maningisda, at pagkatapos ay
patawarik na niloblob ito sa tubig, at ipinakulong pa ni Barabas ang pobre.

Nakarating sa aswas ng mangingisda na isang magdadaing ang balitang

pagpaparusa at pagpapakulong. Dali dali itong nagpunta. Kahit alam niyang
natutulog pa ang Sultan ay pinuntahan niya at kinatok an gang tirahan ng
pinuno.

Galit na Galit na nagising ang Sultan. Itinanong ng mayabang na pinuno kung

sino siya. Sinabi ng kumakatok na magdadaing ang aswa ng mangingisda at
naroon siya upang ipakiusap na pakawalan na ang ikinulong. Nagkibit balikat
lang ang gahaman. Nang malaman ng Sultan na ekspertong magdadaing ang
nagmamakaawa ay nakaisip ng paraan ang tuso. Lalo itong naggalit-galitan.
Ipinatawag niya ang mga kawal at ipinakagat sa mga langgam ang kaawa
awng magdadaing bago ito ipinakulong sa piitan. Kahit nakakulong ay
natutuwa ang mag-asawa sapagkat sia ay muling nagkita. Upang maging
produktibong alipin ng Sultan, ang bawat isdang mahuhuli ng mangingisda ay
pinasusukaan agad sa magdadaing.
Bagamat maligaya ang mag-asawa na kahit mga alipin ay magkasama,
sumasagi rin sa kanila ang kalungkutan kapag naaalala nila ang tagging anak
na naiwan sa kailang tahanan.

Hindi alam ng mag-asawa na habang wala sila sa tirahan may mga ada
naming nagbabantay sa kaisa-isa nilang mahal sa buahay na kahiy totoy na
totoy pa sa kamusmusan ay marunong na ring manindigan.

´Saan po ba naroon ang tatay at nanay ko?µ

´Nasa kaharian sila ni Sultan Barabas. Pinaparusahan sila at ipinakulong sa mga

kasalang hindi nila dapat pagdusahan.µ

´Tulungan po ninyo ako. Gusto ko po sila makawala sa kulungan.µ

Nang makita ng ada na lumuluha ang kaisa -isang anak ng mangingisda at

magdadaing ay naawa sila.Nang gabi ring iyon ay inilawan nila ang daan ng
inosenteng bata papunta sa kaharian.

Ang mahimbing na pagtulog ng Sultan ay lubhang nagambala ng malakas na

katok ng bata sa pintuan ng kaharian.

´Sino ka at ganitong oras ng gabi ay kumakatok ka sa palasyo ko?µ

´Gutom na gutom na ako. Hihingi ako ng pagkain sa mesang kainan mo.µ

´At bakit sa akin ka hihingi ng pagkain mo?µ nagaalborotong tanong ng Sultan.

´Pinasisid mo sa dagat ang ama kong mangingisda. Ang ina ko naman ay

pinagdadaing mo. Sila ang dahilan kaya marangyang-marangya ang iyong
mesang kainan.µ

´Lintik na bata ka!µ nanginginig sag alit na sigaw ng Sultan.µ Ano ang
karapatan mong himingi ng anuman sa aking mesa?µ

´Hindi ikaw ang nagpagod upang mangisda atmagdaing. Mga magulang ko

ang iyong inalipin. Sa anumang kanilang itinanim, sila lang ang dapat na may
anihin.?µ

´Aba napakaliit mong bata ka, akala mo kung sino ka. Hindi mo ba alam na
Sultan akong dapat mong igalang?µ nangangalog ang babang sigaw ng
gahaman.

Napansin ng bata ang makinang na koronang naiwan ng Sultan sa higaan.

Tinakbo niya ito at isinuot at nag-iinsultong nagwika, µ Ang korona ay
ipinapatong lang sa ulo ng lider na mabuti sa tao. Msama ka ipinakulong mo
ang ama at ina ko. Ngayon ako naman ang habulin mo at ipakulong mo,
´nangiinis na nagtatakbo sa loob ng palasyo ang bata.

Sa sobrang galit ng Sultan ay hinabol niya ng hinabol ang musmos.Hindi

maabut abutan ang sukab ang inosenteng bata sapagkat inililipad ito ng mga
ada. Nakarating ang habulan sa malawak na harding kinatataniman ng
maraming punongkahoy. Sa sobrang pagod ay sumakit ang dibdib ng Sultan
na ikinatumaba niya. Noon din ay namatay ang Sultang walang
pagpapahalaga sa tunay na kahulugan ng katarungan.

Sa lugar na kinatumbahan inilibing ang Sultan.

Ang kamatayan ng ganid na dapat sana·y ipinagluksa ay ikinatuwa pa ng

marami.

Ang humaliling Sultan ay kakaiba sa namatay. Tinitimbang niyang mabuti ang

bawat paratang sa sinumang nagkakasala. Hindi rin siya padalos-dalos sa
pagpapataw ng parusa. Sinisikap niyang magbigay ng isang makatarungang
pagpapasya sa kaso ng sinumang nasasakupan niya mahirap man o
mayaman. Para sa kanya ang lahat ay pantay-pantay sa napipiringang
katarungan.

Sapagkat totoong makatarunagan, pinalaya at tinulungan ng bagong Sultang

makapamuhay nang matiwasay ang mangingisda at magdadaing. Binigyan
niya ng krapatan ang inosenteng bata na malayang makapupunta sa hardin
upang mamitas ng anumang prutas na kanyang piliin. Ipinagdiwang ng lahat
ang panunungkulan ng makatarungang Sultan.

Isang araw na naglilibot ng hardin ng palasyo ang bagong Sultan ay

nakatawag ng pansin niya ang isang halamang tumubo sa pinaglibingan kay
Barabas. Pinadiligan niya oito sa mga hardinero at pinaalagaan araw-araw.

Ilang taon din ang nakaraan at nagging malaking puno ang halaman.
Nagtataka ang Sultan nang mamunga ang puno sapagkat mukha itong ulo ng
tao na may korona at tuktok.

´Si Barabas yan!µsigaw ng mga tao. Nang tikman nila ang bunga ay nagulat
sila.

´Pagkapait-pait! Kasimpait ng ugali ni Barabas!µ

Ilang araw lang ng lumipas ay lumaki ang mga bunga ng berdeng prutas.
Nang kagatin ng bata ay napangiwi sila.

´Pagkaasi-asim! Kasing asim ng mukha ni Barabas!µ

Hindi nagtagal, ang mga berdeng bunga ay dumilaw at huminog na Napangiti

ang lahat ng pitasin ang bunga at kagatin.

´Pagkatamis-tamis! Pagkasarap-sarap ng Barabas!µ

Magmula noon, tinawag ng Barabas ang berdeng prutas na may nakapatong

na korona. Minsang nanungkit ng berdeng prutas ang ilang paslit na bata at
tanungin ng mga nakatatanda kung ano ang tawag sa nabanggit na bunga
ay sabay-sabay silang nagsisagot na, ´Barabas, Barabas, Bayabas!µ

Diyan nagsimula ang alamat ng Bayabas.

 c c 

Noong unang panahon ay nasa loob ng kasoy ang abuhing buto nito. Lungkut
na lungkot ang buto sapagkat madilim na madilim sa loob ng kasoy. Lalo itong
nalungkot nang malamang magdaraos ng isang handaan ang Adang
kagubatan. Sa gabi ng handaan ay ipinatawag ng Ada ang lahat ng hayop at
halaman.

Ang buong kagubatan ay nagliliwanag sa tama ng mga ilaw ng parol ng mga

Alitaptap. Ang huni ng mga Kuliglig at kokak ng mga Palaka ay sumasaliw sa
awit ng mga Maya. Masayang kasayaw ng mga Kuneho ang mga Usa, ng mga
Elepante ang mga Tamaraw, ng Zibra ang Tsonggo. Kapareha naman ni
Kangkong ang Sitaw, ni Mangga ang Dalanghita, ni Saging ang Papaya.

Lahat ay nagsasayaw. Lahat ay kumakanta. Masayang-masaya ang

kagubatan. Bukod tanging ang buto ng kasoy ang lungkut na lungkot.

´Mabuti pa sila, nakikita ang masayang paligid. Heto ako, nakakarinig ng awit
at tawanan pero hindi naman nakikita ang katuwaan.µ

Naulinigan ng makapangyarihang Ada himutok ng Buto.

´Gusto kong maging maligaya ka. May kahilingan ka ba?µ

´Ayoko pong nakakulong sa madilim na lugar na kinalalagyan ko. Naiinggit ako

sa ibang hayop at halaman na tuwang-tuwa kapag may handaan sa
kagubatan. Nakakasama sila sa pagsasaya. Hindi lang nila naririnig kundi
nakikita pa ang katuwaan ng lahat. Maawa kayo, mahal na Ada. Gawan ninyo
ng paraang makalabas po sana ako sa pagkakakulong ko sa loob ng prutas na
ito.µ

Naantig ang maawaing damdamin ng mahal na Ada. Iwinasiwas nito ang

nagniningning na pananglaw. Sa isang iglap ay nakalabas sa madilim na
kulungan ang Buto.µ

Masayang-masayang napanood ng Buto ng Kasoy ang sayawan, kantahan, at

pagkakatuwaan ng mga hayop at halaman.

Ang malakas na pagkokak ng mga Palaka at paghuni ng mga Kuliglig ay

sumaliw sa awit ng mga Maya. Sa tuwa ng Elepanteay kumembut-kembot ito
sa pag-indak. Napapasabay din sa pagimbay ang mahagway na Kawayan
kasama ang Pagong na nagbababa at nagtataas ng bahay-bahayan.

Hatinggabi na nang iwasiwas na muli ng butihing Ada ang kaniyang makinang

na pananglaw. Hudyat iyon ng pamamahinga. Pinatay na ng mga Alitaptap
ang parol nila.

Nalungkot ang Buto nang dumilim na ang paligid. Nahahalinhan ng takot at

lungkot nang kumulog at kumidlat. Napansin ng Buto na nagsipagtago ang
mga hayop sa mga kuweba. Mahigpit namang ikinabit ng mga halaman ang
mga ugat sa ilalim ng lupa.

Tulad ng dapat asahan, bumuhos na ang malakas na ulan. Takot at kinakaliglig

sa lamig ang Buto.
´Ga«Ganito pala sa labas. Ma«Mamamatay ka sa sobrang ginaw. Mabibingi
ka sa ingay ng kulog. Malamang na tamaan ka pa ng kidlat. A«Ayoko na sa
labas.µ

Hindi pinakinggan ng Ada ang abuhing Buto ng Kasoy. Bilang

panghabambuhay na parusa ay pinamalagi ng Adang manatili sa labas ng
Kasoy ang abuhing Buto nito.

Iyan ang Alamat ng Kasoy at ng di nito makuntentong Buto.

c c  

Noong unang panahon sa bundok ng Cristobal ay may isang mabait na ina.

Masipag at maalaga sa kanyang mga anak. Talagang napakabuti niya at
mahal na mahal ang kanyang mga anak.

Dahil sa sampu ang kanyang anak, talagang nahihirapan siya sa pag-aaruga

sa mga batang ito.

Isang araw, nagkasakit ang ina at bigla na lamang namatay. Ang kaawa-
awang mga bata ay nag-iyakan at ang sabi nila ay ganito: ´Sino na ang
magapakain sa amin?µ tanong ng pinakamatandang anak.

´Sino na ang mag-aalaga sa amin?µ tanong ng ikalawang anak.

´Sino na ang maglalaba n gating damit?µ tanong ng ikatlong anak.

Habang sila ay nag-iiyakan, may dumating na isang babae na di nila kilala.

Siya·y maganda at maputi.

´Huwag na kayong umiyak,µ sabi niya. ´Di kayo pababayaan ng inyong ina.
Ilibing ninyo siya at maghintay kayo sa kanyang libingan. Makikita ninyo na may
tutubo roon na puno. Ang punong iyon ay pagkukunan ninyo ng makakain
araw-araw.

Biglang nawala ang maputi at magandang babae. Akala ng mga bata ay

nananaginip lang sila.

Sumunod sampung mababait na mga bata. Pagkalibing sa ina nila, binantayan

nila ang libing araw at gabi at pagkatapos ng sandaling panahon ay may
nakita na nga silang isang halaman na tumubo.

Mabilis ang paglaki nito at kaagad naging isang mataas na puno. Nagtaka
ang mga bata dahil sa taas ng puno at sa dami ng bunga nito.

´Marahil aakyatin ko na lamang itong puno,µ sabi ng pinakamatanda at dali-

dali siyang umakyak at pumitas ng bunga.

´Mga ulo ninyo,µ ang sigaw niyang babala sa itaas. ´Ibabagsak ko ito at
buksan ninyo.µ

Nang biyakin ng ikalawang anak ang bunga, nakita nilang may tubig ito.
´Naku! Ang puti at ang tamis ng tubig,µ sabi nila. Tinikman nila ang laman at
ang nasabi ay: ´Ang puti at kay sarap naman ng lasa ng bungang ito,µ ang
wika ng ikaapat na anak.

Naghulog pa ng maraming bunga ang batang umakyak sa itaas ng puno.

Nagkainan at nag-inuman at ngayon nakita nila na di nga sila magugutom

pang muli. Ang mga bungang iyon ay kauna-unahang niyog dito sa daigdig.

c c 
 

Sa mayamang kaharian, noong unang panahon, ay may isang prinsesang

ubod ng ganda. Siya ai si Prinsesa Amapela na ang lahat ay humahanga sa
taglay na kagandahan.

Ngunit sa likod ng kanyang kagandahan ay napakasamang ugali.Ang prinsesa

ay ubod ng sungit at suplada. Napakataas ng pagtingin niya sa kanyang sarili.

´Ayoko sa mga taong pangit! Palayasin sila sa palasyo!µ ang palding sigaw nito
sa tuwing makakakita ng pangit sa palasyo.

Dahil sa prinsesa, ang lahat lamang ng magaganda ang nakakapasok at

nakakapagtrabaho sa loob ng palasyo. At ang mga pangit ay itinaboy sa labas
upang maging mga alipin at manggagawa.

Sa paglipas ng panahon, dumating ang takdang araw sa pagpili ni Prinsesa

Amapela ng mapapangasawa. At naghanda nga ang kaharian.Inimbitahan
ang maraming maharlikang tao buhat sa ibaaa·t ibang kaharian. Nagsidating
din ang maraming makikisig na prinsipe, upang ang isa sa sa kanila ay ang
siyang mapangasawa ng ng prinsesa.

Di nagtagal, nagsimjula ng mamilii si Prinsesa Amapela ng mapapangasawa.

Ang lahat ng prrinsipe ay tumayo sa kanyang harapan at nagbigay-galang. Isa
sa mga prinsipe ang nagustuhan ng prinsesa, at ito·y si Prinsipe Algori.

Si Prinsipe Algori ay isang napakasipag na prrinsipe, na animo Adonis na

namumukod tangi sa lahat ng naroroon.Ngunit bago pa man napili ni Prinsesa
Amapela ang makisig na prinsipe, ay may nakita siya na napakapangit-pangit
na prinsipe na nakatayo sa likuran nito.

Hindi napigilan ng prinsesa ang sarili.

´Sino ka? Hindi ka nahiya saiyong sarili! Napakapangit mo! Lumayas ka rito at
magbalik ka na sa kwebang pinanggalingan mo!µ ang bulyaw nito. Nabigla
ang lahat sa nasal ng prinsesa.

´Siya ang aking napili! Si Prinsipe Algori! Siya ang aking mapapangasawa,µ ang
agad na idinugtong nito sabay turo kay Prinsipe Algori.

Masayang lumapit si Prrinsipe Algori sa prinsesa at humalik sa kamay nito. Isa isa
ng nag-alisan ang mga nabigong prinssipe, ngunit nanatiling nakatayo sa
harapan ang pangit na prinsipe.
´Ano pa ang hinihintay mo! Lumayas ka na! Ayaw kitang Makita!µ ang muling
bulyaw ng prinsesa na tila nandidiri.

Malumanay na nagsalita ang prinsipeng pangit, Hindi ako manghihinayang sa

isang tulad mo. Kung ano ang ganda ng iyong mukha ay siya naming
kapangitan ng iyong ugali,µ ang wika nito.

Bigla ay nagbago ang anyo ng prinsipeng pangit. Ito ay nagging isang

napakakisig na lalaki, higit kay Prinsipe Algori.

Namangha ang lahat, sapagkat ang pangit na prinsipe ay ang ´Diyos pala ng
Kakisigan.µ Bumababa ang isang kumpol ng ulap, at sumakay rito ang ´Diyos
na Kakisigan,µ at tuluyan nang lumisan.

Nanghinayang ang lahat lalo na ang hari at reyna. Ngunit higit sa lahat,
nanghnayang nang husto si Prinsesa Amapela bagay na hindi niya pinahalata.

Agad na ikinasal ng hari sina Prinsesa Amapela at Prrinssipe Algori. Ngunit

matapos ang kasal, ganun na lamang ang gulat ng lahat.

Ngayong mag-aswa na tayo kailangan mong sumama sa aking kaharian, ´ang

wika ni Prinsipe Algori.

´Anong ibig mong sabihin?µ ang nagtatakang tanong ng prinsesa.

Bigla, nabago aang anyo ni Prinsipe Algori. Ito ay naging kakaibang nilalang ng
puno ng balahibo ang buong katawan. Nagsigawan at nasindak ang lahat,
lalo pa·t bigla na lang nabago ang anyo ni Prinsesa A mapela. Nabalot din ito
ng balahibo sa buong katawan, at nagkaroon pa ng buntot.

Hindi makapaniwala ang lahat, subalit huli na,.Dinala na si Prinsesa Amapela sa

kagubatan ni Prinsipe Algori, na siya palang ´Diyos ng mga hayop sagubat.µ At
si Prinsesa Amapela ang kauna-unahang matsing sa kagubatan. Ito ang
nagging parrusa ng kanyang pagiging suplada at mapagmataas.

Kaya dapat nating tandaan na hindi natin dapat husgahan ang tao sa
kanyang panlabas na anyo, dahil ang higit na mahalaga ay ang tunay na
pagkatao at pag-uugali.

c    

Nakakita nab a kayo ng pagong? Ito ay isang uri ng reptilyang nabubuhay sa

mga pook na dalatan o katihan. Ang katawan nito ay nababalutan ng matigas
na talukab na sa biglang-tingin ay tila munting plato 0 batingaw; may apat na
paa, maikling buntot, mahabang leeg, at ulong sapad na lumabas-pumasok sa
ilalim ng bao o pinakatalukab na nasa kanyang likod. Ayon sa paniniwala,
nagiging malilimutin ang naglalarong pagong. Maaaring tama o mali ito, ngunit
ang tiyak ay masarap ang atay at itlog nito, na kasing linamnam ng kanyang
alamat.
Si Gat Urong-Sulong ay matanda na. Papalubog at patakip-silim na ang
kanyang buhay, matapos niyang landasin ang rurok ng kaningningan. Laos na
ang dating kilabot at pangunahing sandata ng Barangay Lumubog-Lumitaw.

Likas mandin na ang isang bagay ay mahalaga kung ito·y pinakikinabangan;

ngunit kung lipas na at walang saysay, ano pa ang dahilan upang ito·y
ingatan? At si Gat Urong-Sulong, na isa nang inutil, ay nalimutan na ng
barangay na kay tagal niyang minahal at pinaglingkuran. Hindi marahil
magkakagayon kung di maagang namayapa ang dating puno ng barangay
na si Lakan Dupil. Nagmistula siyang palaboy ng tadhana na walang nais
kumandili.

Isang maliwanag at napakaganda ng gabi, ang buong Barangay Lumubog-

Lumitaw ay nagdiriwang. Ipinagbubunyi nila ang pag-iisang dibdib nina Lakan
Alamid at Dayang Matampuhin. Tanging si Gat Urong-Sulong ang
nagmumukmok sa kalungkutan. Ang babaing una at huli niyang minahal ay
nagtaksil sa kanya at sumama kay Gat Alamid na ngayon ay bagong lakan ng
barangay. Iyan palang lalaki, masugatan man ang puso at dibdib, ang lahat
ay mababata at matitiis; ngunit kapag dangal niya ang siyang nagkadungis
sasabog ang lupa, babagsak ang langit!

At tinungo ni Gat Urong-Sulong ang baybay-dagat. Matamlay na umupo sa

ibabaw ng isang malapad na bato. Ang mga larawan ng nakalipas ay isa-
isang nagdaan sa kanyang gunita, hanggang sa ang mga ito ay papanglabuin
ng mga patak ng luha. Bigla siyang napabuntung-hininga nang madama ng
sarili ang masaklap na kasalukuyan. At nabuo ang isangpasiyang mapait. Kung
ang puso niya·y bigo at sawi sa pag-ibig, ang lunas ay kagyat na
pananahimik«! Humahalakhak at bumubulong ang hangin at ang laot ng
dagat ay kumakaway at nag-aanyaya ng kamatayan! ´Patawarin mo ako
Bathala«!µ usal ni Gat Urong-Sulong, ´Tanging ito lamang ang lunas!µ At siya·y
tumindig«lumakad! Kumalabusaw ang tinig« papalayo« papalayo«
patungo sa laot ng karagatan! Subalit atas mandin ng tadhana, biglang
umugong ang kapaligiran, yumanig ang lupa«! Lumindol«! ´Ha-ha-ha«!µ ani
Gat Urong-Sulong, ´Ilakas mo pa at nang mamamatay kaming lahat«!µ
Tinugon siya nang biglang pagkiwal ng tubig! Kamuntik na siyang bumaligtad
nang siya·y bundulin ng isang nagsusumagsag na munting alon! At sa dako pa
roon ng dagat ay nakita niya na gumugulong, ang nakasisindak at
naglalakihang mga alon«patungo«patungo sa dako niya at sa Barangay
Lumubog-Lumitaw!

Umalikabok at uilandang ang mga buhangin sa dalampasigan sa ginawang

sagsag-takbo ni Gat Urong-Sulong! Parang ibininit ng palasong tinungo niya
ang barangay«sa dakong kinalalagyan ng isang malaking gong. Sa nalalabi
niyang lakas ay pinalo niya ang gong«sunod-sunod, hataw-tunog,
pandalas«mabilis! Ang ´Pag-gongµ na iyon ang tanging lunas upang
mapatalastasan ang lahat sa napipintong panganib.

Bawat lakbay-tunog ay umalingawngaw sa buong barangay; sinagap at

ipinagsalin-salin ng mga tambuli sa lahat ang nakagigimbal nitong hatid-
patalastas na nagbabayad ng ´Madaling Paglikas sa Burol!µ Ang ´Pag-gongµ ni
Gat Urong-Sulong ay patuloy«at patuloy din ang paglikas sa burol ng libu-
libong nilalang. Makalipas ang ilang saglit ay bahagi na ng karagatan ang
buong barangay nang sakmalin ito ng mga rumaragasang dambuhalang alon!
´Salamat kay Gat Urong-Sulong! Kung hindi sa kanyang ´Pag-gongµ ay wala
sinumang makaliligtas sa atin!µ

Humupa na ang baha at nagbalik na rin ang mga limikas. Subalit nawawala si
Gat Urong-Sulong; nawawala rin ang malaking gong. Sila marahil ay kapwa
tinangay ng baha.

Nalutas ang paghahanap ng mga tao nang isang araw ay makapansin sila ng
mahiwagang hayop sa lugar na dating kinalalagyan ng ging at ni Gat Urong-
Sulong. Kataka-taka ang anyo ng hayop na iyon na ang talukab sa likod ay
mistulang larawan ng gong na nawala. Nagpasiya ang Pandita ng barangay.
´Ang mahiwagang hayop na ito ay tatawagin nating ¶Pagong· mula ngayon,
bilang pagkilala sa isang ulirang pagpapakasakit ng isang dakilang puso.µ

c   

May isang diwatang may napakapangit! Ang mukha niya·y mapula at kulobot.
Ang mga mata·y singningas ng apo. Ang saplot ay matandang kasuotan. May
pulopot na basahan ang kamay. Siya·y pilay kaya pahingkiud-hingkod kung
lumakad.

Ang kanyang bahay ay nakatayo sa magandang dalampasigan. Kaaki-akit

ang kanyang tahanan dahil sa taglay nito ang lahat ng kulay ng bahag-
hari.Ang looban ay natatamnan ng sari-saring halamanang namulmulaklak.
Ang mga taong dumaraan panay papuri ang bukambibig. Ang mga punong-
kahoy ay may mga bungang nakakasilaw sa mata kung tamaan ng silahis ng
araw.

Isang umaga, isang batang lalaki·t isang batang babae ang lumisan ng
kanilang tahanan.Sila·y maralita at hindi napasok sa paaralan. Sila·y nagging
palaboy at walang tirahan. Sila·y nagpapasasa sa hirap upang may makain.

Sa kabila ng lahat ng kahirapan ang dalawa ay maligaya. Laging naibubulalas

nila ang salitang,µAng lagit ay asul at ang bunkok ay lunti.µ Sa pagtitig nila sa
mga ibon at batis sila·y nakakpagsalita ng, Matigas ang lipad ng ibon at ang
lagaslas ng ilog ay parang panaginip.µ Ang mga nakikita nlang tanawin araw-
araw ay sapat ng magpatighaw sa pagnanasa nilang magkaroon ng
magandang tirahan at perang panakip sa pangangailangan.

Sila·y naglibot at naakita ang bahay ng diwata.µ Ligaya, masdan mo ang

magandang bahay na iyon,µ sabi ng batang lalaki.

´Nakikita ko, Malakas,µ ang sagot. ´May halamanan. Naaamoy ko ang

halimuyak ng mga bulaklak. Nakatatakam ang mga bungang pinilakan at
ginintuan na nangabitin sa sanga ng mga kahoy,µ ang dugtong pa.

´Tayo na pumasok sa hardin,µang alok ni Malakas.

´Walang tumitira rito,µ ang sagot ni Ligaya.

Binuksan ng dalawa ang tarangkahan ng halamanan. Sa mga unang sandaali,

sila,y hintakot nguni·t lumagay ang loob ng malaunan. Walang umiino sa kanila.
Sila·y namupol ng mga bulakla. Si Malakas ay umakyat sa punong-kahoy.
Nangain siya at pinatakaan si Ligaya ng maatamisna bunga.

´Walang nakatira rito!µ

´Oo,noong ako·y bata pa, may isang mamamg nagkuwento sa akin tttttungkol
sa lunang katulad nito. Huwag na tayong umaalis,µ Sabi ni Ligaya.

´Ako·y ulila ng lubos. Walang maghahanap sakin,µ Sabi ni Maalaakas,

´Gayon din ako,µ sagot ni Ligaya.

´Ako·y paalibot-libot upang humanap ng trabaho upag may makain. Huwag

na nating lisanin ang loobang ito.µ

Naligayahan ang mga bata kaya lumipas ang mga oras. Nakalimot sila kung
saan sila naroon.

Sa-darating ang diwatang galling sa dalampasigan. Siya·y hihingkod-hingkod.

Siya·y langhap ng langhap pagka·tmay naaamoy na ibang tao. Lalo siyang
pumangit sa kapipisngot.

´Bakit kayo naaangahas pumasok dito?µ ang bungad na tanong. ´Ano ang
ginagawa ninyo?µ patuloy pa.

Natakot sina Malakas aat Ligaya. Sila·y nanginig sa takot.

´Bakit ninyo pinupol ang aking mga halaman at kinain ang mga bunga? Sigaw
ng matanda.

Naglakas loob na sumagot si Malakas, ´Mawilihin po kami sa bulaklak. Gusto po

naming«gusto ang«mga prutas«µ

´Bakit hindi muna kayo humingi ng aking pahintulot? Mga pangahas!µ

´Inaamin po amin an gaming kasalanan. Kami po·y handing magbayad. Kami

po·y mga ulila. Gawin po ninyo kaming alila! Handa kaming magsilbi!µ

Pinagulong-gulong ng diwata ang kanyang mga mata.Piinakisay niya ang

kanyang katawan, pinangiwi-ngiwi ang mga labi at nag-isip.

´Nauunawaan ko. Pakikinabbangan ko kayo.µ

Siya·y bumulong ng mga salitang maysa-engsekto at nammangha ang

dalawang bata.Siya kapagkarakay ay nagging isang maganndang diwata.
Sila·y may tangang mahiwagang baston na may nakakabit na bituin sa dulo.

Patakang nagsalita si Malakas, ´Oh, magandang diwata!µ

Ibinaba ni Ligaya ang kanyang mga kamaay na nakatakip sa kanyang mga

matang nasilaw sa liwanag. Nakita niya nang harapan aang diwata. Siya·y
may taangang mga bagwis na yari sa bulaklak.
´Yayamang maawilihin kayo sa buulaklak, kayo·y gagawin kong haaaardinero.
Mula ngayon mahahagkan ninyo ang aking mga bulaklak at maaaari kayong
magpapasasa sa aking mga bunga!µ

Dinantayan ng diwata ng kaanyang mahiwagang baston ang dalawang bata

at sa isang iglap sila·y nagkapakpak. Sila·y nagpadapo-dapo sa mga halaman.

´Ako ngayo·y magandang paru-paro!µ sabi ni Malakas.

´Ako rin!µ sang-ayon Ligaya. ´Masdan mo aking mga pakpak. Ittim,asul,lunti at

kulay kahel!µ

´Sa halamanang ito tayo mabubuhay ng mahabang panahon!µ sabi ni

Malakas, ´sapagka·t tayo ngayo·y mga paruparo ng diwata!µ

c   


Noong unang panahon, sa kaharian ng Albay ay may isang

makapangyarihang Rajah. Siya ay may anak na kaakit-akit na ang palayaw sa
kanya ng mga tao sa Daragang Magayon na ang kahuluga·y ´Magandang
Dalaga.µ

Maraming naakit sa kanyang taglay na kagandahan kaya di mabilang na mga

datu at mga ginoong tanyag ang nag-alay sa kanya ng pagmamahal. Ang isa
sa mga nanligaw ay si Kauen, anak ng mayamang Rajah sa kanugnog na
kaharian. Naghandog ng mahalagang hiyas at ginto ang binata subalit
tumanggi sa regalo ang dalaga. Si Kanuen ay nabigo subalit nagyabang pa na
ang dalaga ay magiging kanya pagdating ng araw.

Mula sa malayong Katagalugan narinig ni Gat Malaya ang nabalitang

kagandahan ni Daragang Magayon. Marami siyang mga pagkakataong
makaniig ang paraluman subalit nagkaroon ng mga sagabal. Minsan, malapi
sa munting ilog, nakita ang dalagang namumupol ng bulaklak. Kinamaya-
maya·y ang binibini·y nagtampisaw sa batis. Ang binata·y nagparinig ng himig
ng masayang awit upang matawag ang kanyang pansin. Nagkatitigan sila at
ang binata·y nginitian.

Nabuhayan ng loob ang prinsipeng Tagalog at ito·y nagsalita, ´Magandang

Mutya, mula ako sa malayo upang ikaw ay sadyain at Makita ang tangi mong
kariktan!µ

´Sino ka? Hindi kita kilala! Isa kang pangahas!µ

´Ako·y si Gat Malaya, galing sa kahariang malapit ditto. Bigyan mo ako ng

isang bulaklak at ako·y masisiyahan na!µ

Bantulot na ihinagis ng dalaga ang bulaklak. Dumapo sa mga palad ng binata

at ito·y kagyat na idinampi sa kaliwang dibdib.

´Maaari bang kita·y makitang muli?µ

At nagsimula ang maraming tipanan ng dalawa sa makasaysayang batis.

´Isang araw,µ mungkahi ng lalaki, ´kita·y iniibig. Tayo·y pakasal!µ

´Ngunit ang Rajah? Ang aking ama?µ may alinlangang paliwanag. ´Dapat
niyang malaman!µ

´Huwag kang mag-alala! Hihingin ko ang kamay mo sa kanya!µ

Pumayag ang Rajah. Ang batang prinsipe ay kanyang nagustuhan pagkat

magalang at nakakahalina kung kumilos. Itinakda ng Rajah ang kasal sa
pagbibilog ng buwan, matapos ang anihan.

Nagpaalam si Gat Malaya upang ipabatid sa kanyang mga magulang ang

itinakdang kasalan. Kakaunin niya ang ama·t ina at silang tatlo ay babalik sa
Albay.

Nabalitaan ni Kauen (nabigong manliligaw) ang napabalitang pag-iisang-

dibdib. Kanyang sinamantala ang pagkakataong wala si Gat Malaya.
Pinuntahan niya si Daragang Magayon.

Matigas ang pagtanggi ng dalaga sa kabila ng mga pagbabala: ´Kung hindi

kita makamtan, walang magkakamit sa iyo sinuman!µ

Ang prinsesa ay natakot dahil sa pagbabala sa buhay niya at sa kanyang ama.

Siya·y sumagot, ´Ako·y magiging iyo kung si Gat Malaya ay hindi bumalik!µ

Nagtumulin ang mga araw at mga lingo. Malapit na ang tag-ani ngunit wala
pa si Malaya. Hindi pa siya nagbabalik. Gabi-gabi ang dalaga·y nakaupo sa
duruwangawan at naghihintay.

Nang dumating ang kabilugan ng buwan napilitan nang pakasal si Daraga kay
Kauen. Nagkaroon ng maringal na handaan ² kainan at sayawan.

Sa gitna ng kasayahandumating si Gat Malaya kasama ang mga magulang.

´Ako·y naparito upang angkinin ang aking nobya!µ sabi ni Malaya.

´Hindi maaari!µ tugon ni Kauen.

Nagkaroon ng sukatan ng lakas. Magugunita na si Malay ay subok sa espada

subalit si Kauen naman ay malansi at mapaglalang.

Nang ihahagis ni Kauen ang kanyang sibat, si Daragang Magayon ay tumakbo

upang pumagitna at sawayin ang dalaga. Sa kasamaang-palad, ang sibat ay
tumama sa dibdib ng dalaga. Niyakap ni Malaya ito ngunit pataksil na sinibat
ng katunggali. Kapwa nalagutan ng hininga ang magsing-ibig.

Nagluksa ang Rajah at ang buong palasyo. Ipinag-utos niya na ang dalawa·y
ilagak na magkasama sa isang hukay.

Lumipas ang mga araw. Himala ng mga himala. Ang lupa sa puntod ng libing
ay tumaas hanggang sa itoy maging bundok. Napakaganda at perpekto ang
hugis. Tinawag itong Bundok ng Mayon, bilang alaala kay Daragang Magayon.

c  

Ang sampaguita, na ating pambansang bulaklak, ay may iniingatang isang
magandang alamat. Ang dalawang pangunahing tauhan ay bibigyan natin ng
mga makabagong pangalan, bagaman ayon sa matanda, ang mga tagpong
inilalarawan sa kuwento ay nangyari noong bago pa dumating dito sa atin ang
mga Kastila.

Noo·y panahon pa ng mga baranggay at datu. Ang Balintawak at ang

Gagalangin ay baranggay na magkapit-bahay. Sa pagitan ay may isang
matibay na bakod na yari sa mga pinatuyong kawayan , na tuwing limang
taon ay ginigiba at pinapalitan. Kung minsan, ang nagpapalit ay ang mga
kawal ng datu sa Gagalangin; kung minsan naman ay ang mga kawal ng datu
sa Balintawak. Ngunit ang lahat ay gumagawa alinsunod sa utos ng kani-
kanilang puno.

Ang datu ng Balintawak ay mayroon daw isang anak na dalaga na walang

pangalawa sa kagandahan, maging sa mukha at sa pag-uugali. Ang ngalan
niya ay Rosita, wala na siyang ina, datapuwa·t mayroon siyang apat na abay
na pawang mga dalaga rin; sila ang nag-aasikaso sa kanyang mga
pangangailangan. Maraming binatang nagingibig sa kanya, ngunit ang
nakabihag ng kanyang mailap na puso ay ang anak na binata ng datu ng
Gagalangin na nangangalang Delfin.

Nakapagtataka kung bakit gaong ang kanilang mga ama ay mahigpit na

magkaaway ay sila·y tinubuan ng pag-ibig sa isa·t isa. Marangal ang pag-ibig
ni Delfin kay Rosita ³ walang halong pag-iimbot, alang ano mang masamang
hangarin. Sa isang sulok ng bakod ng hanggahan natatabingan ng malagong
halaman, si Delfin ay gumagawa ng isang lihim na lagusan kanayang
madaraanan. Kaya·t kung gabing maliwanag ang buwan, malimit daw
magpasayal sila ni Rosita, kasama ang mga abay na dalaga. Sinasamyo nila
ang malinis na simoy ng kabukiran at pinanonood nila ang kaayaayang mukha
ng buwan. Ang pag-iibigan nilang iyon ay lingid sa kaalaman ng kanilang mga
magulang.

Minsan, nabalitaan ng datu ng Gagalangin na ang hanggahang bakod ay

binubuwag at pinapalitan ng mga taga-Balintawak. Nag-utos siya sa ilan
niyang mga tauhan upang magmasid sa ginagawang pagbabakod ng mga
taga-Balintawak. Nang sila·y magbali, tumanggap siya ng blita na ang bagong
bakod na itinatayo ay iniusod nang may limang talampakan sa dako ng
Gagalangin, at samakatuwid ay nakakakuha sa kanilang lupa. Agad siyang
nagpautos sa datu ng Balintawak.

´Sabihin ninyo,µ anya sa mga utusan, µ na ibalik ang bakod sa dating

kintatayuan. Hindi matuwid ang kanilang ginagawa, sapagka·t tunay na isang
pagnanakaw.µ

Nagalit ang datu ng Balintawak nang humarap sa kanya ang mga sugong
buhat sa Gagalangin at sabihin sa kanya ang biling ng datu roon. ´Sabihin niyo
sa inyong datu,µ ang wika niya sa mga sugo,µ na ako·y hindi magnanakaw.
Ang bakod ay binbalik ko lamang sa dapat kalgyan ayon sa natuklasan kong
mga kasulatan ng aking mga nuno.µ

Ipinag-alab bg loob ng ama ni Delfin ang tinanggap niyang balita. Sa gayung

mga alitan, ang karaniwang nagiging hangganan ay digmaan.
Inihanda ng datu ng Gagalangin ang kanyang mga hukbo. Kailangang bawiin
niya sa pamamagitan ng patalim ang lupang sa palagay niya ay ninakaw sa
kanya. Nang mabalitaan ng datu ng Balintawak na ang Gagalangin ay
naghahanda upang siya ay digmain, iginayak din niya ang kanyang mga
kawal. Nang malapit na ang araw ng paglusob ng hukbo ng Gagalangin sa
mga taga-Balintawak, ang datu ay biglang dinapuan ng isang mahiwagang
karamdaman at di nagtagal ay namatay. Naiwan kay Delfin ang isang
mabigat na panagutan: siya ang magiging heneral ng hukbo ng Gagalangin.

Nang makarating sa kaalaman ni Rosita ang bagay na ito, siya·y kinabahan. Si

Delfin ay batang-bata at wala pang gaanong karanasan sa digmaan,
samatalang ang kanyang ama ay nahasa na sa maraming pakikilaban sapul
pagkabata. Gayon na lamang ang kanyang pag-aalala. Ibig sana niyang
magkausap sila ni Delfin upang ito·y himuking iurong na ang digmaan at
mapayapang pakipag-usapan sa ama niya ang lahat. Datapuwa·t wala na
silang panahon upang magkausap pa. Kinabukasan noo·y lalabas na sa
larangan ang kanyang ama sa unahan ng isang malaking hukbo.

Naging madugo ang labanan nang magsagupa ang dalawang hukbo.

Maraming nalagas sa magkabilang panig. Si Delfin ay natadtad ng sugat , at
dahil sa masaganang dugong nawala sa kanya, siya·y nabuwal na lamang at
sukat sa lupa. Bago siya nalagutan ng hininga, ipinagbilin niya sa kanyang mga
kawal na doon siya ilibing sa tabi ng hanggahang bakod, malapit sa lihim na
lagusang dinaraanan niya kung gabing maliwanag ang buwan at sila ni Rosita,
kama ng mga abay nito, ay mapayapang namamasyal sa makapal na
damuhan.

Hindi nabanggit ng mga matatandang nagkuwento ang sinapit na buhay ng

dalawang magsing-ibig, kung ano ang naging hanggan ng labanan. Ang sabi
lamang nila ay ganito : nang mabalitaan ni Rosita ang pagkamatay ni Delfin sa
labanan, ang dalaga·y nagkasakit sa matinding dalamhati. Nagpatawag ng
magagaling na mangagamot ang datung ama niya, ngunit sino man sa
kanila·y hindi nakapagpagaling sa kaawa-awang dalaga. Unti-unti itong
pinanawan ng lakas. Nang sa palagay ni Rosita ay hindi siya magtatagal,
hiningi niya sa kanyang ama na ang bangkay niya·y doon lamang ilibing sa
tabi ng pinaglibingan kay Delfin. Masaklap man sa kalooban ng datu,
pinagbigyan niya ang kahilingan ng minamahal niyang anak.

Maraming taon ang lumipas mula noon. Nawala na ang mga baranggay at
dumating na ang mga Kastila. Naitatag na ang siyudad ng Maynila. At buhat
noo·y marami ng tao sa Balintawak at sa Gagalangin. Ngunit ang mga tao sa
dalawang pook na ito ay naliligalig sa isang mahiwagang bagay. Kung buwan
daw ng Mayo, lalu na kung mga gabing maliwanag ang buwan, may
mahiwagang tinig na naririnig ang nagsisipanirahan sa may pagitan ng ng
dalwang nayong naturan. Ang tinig ay waring sa isang babae at malambing
daw na parang marahang bulong ng panggabing hanging humahalik sa mga
dahon ng halaman. ´Sumpa kita! «Sumpa kita!µ ang winiwika raw ng tinig.
Ngunit ang mga tao, kung minsa·t sila·y nagbabantay, ay wala namang
nakikita. Napansin nila na ang waring nagmumula sa isang masukal na dako,
na sinibulan ng dalawang puno ng halamang ang mga bulaklak ay may
kaliitan datapuwa·t maputi, maraming talulot at ang iwing bango·y pambihira.
Ganyan ang lagi nang nasasaksihan ng mga tao roon kung buwan ng Mayo,
taun-taon.
Sa di-kawasa·y naisipan nilang hukayin ang dalawang halamang iyon upang
matuklasan ang hiwaga ng malambing na tinig at ang kahulugan ng mga
salitang sinasambit. Hindi naman sila gaanong naghirap. Nguni·t ang kanilang
pagtataka·y lalo pang nadagdagan nang makita nilang ang dalwang puno
ng mababangong halaman ay nagmumula sa mga bibig ng dalawang
bungong hindi gaanong nagkakalayo sa pagkakabaon, at nakakabit pa rin sa
kalansay. Ngayo·y nanariwa sa alala ng mga matatanda ang kasaysayan ng
dalawang kapos-palad ² Si Delfin at si Rosita. Samantala«.

Ang kuwento·y nagkasalin-salin sa maraming bibig, at ang ´Sumpa kita!µ na

inihahatid ng panggabing simoy sa pandinig ng mga nagmamatyag ay naging
´Sampaguitaµ , na siyang iningalan na tuloy sa mahalimuyak na bulaklak ng
halamang tumutubo sa libing ng magsing-irog.

c 

Ang ninuno ng tribo ng mga Bagobo na ngayo·y naninirahan sa kagubatan ng

Mindanao ay mga sakop ni Datu Duri. Ang kahulugan ng duli ay tinik pagka·t
siya ay laging nagbibigay ng ligalig sa kanyang mga kaaway.

Iilan pang taon ang nakalilipas sa kanyang pagka-Datu nang siya ay

nagkaroon sa kanyang kabiyak ng isang tagapagmana ng kaharian. Ang
bata·y pinangalanang Durian, na ang gusting sabihi·y munting tinik.

Nagpakita sa Datu ang Dakilang Bathala at ipinaalam sa ama na ang kanyang

anak ay mabubuhay ng labingsiyam na taon lamang.

Lumakad ang mga araw. Nag-ugat sa puso ni Durian na mahalin ang sakop ng
kanyang ama. Sa di-kawasa ay dumating ang malungkot na sandali. Ang
sinabi ng Dakilang Lumikha ay natupad. Si Durian ay nagkasakit. Sinuman sa
kaharian ay walang makapagbigay ng lunas. Ang Datu ay nalungkot at
nawalan ng lakas na harapin ang katotohanan.

Hiniling ni Durian sa kanyang ama na kapag siya·y namatay ang kanyang

bangkay ay doon ilibing sa ilalim ng durungawan ng kanyang ina upang
maipagdasal ang kanyang kaluluwa sa lahat ng sandali. Ito ay natupad.

Sa ikasiyam na araw ay napansin sa libing ni Durian na may halamang

sumisibol.

Nagtumulin ang mga taon. Lumago ang halaman, yumabong ang sanga
hanggang sa ito·y namulaklak at namunga.

Isang araw, tinikman ni Datu Duri ang isang hinog na bunga. Nagsisunod ang
mga kawal sa palasyo pati ng mga nasasakupan. Nakita nilang ang balat ng
bunga ay manipis at maliit ang buto. Ang laman ay malasutla at matamis.
Naniwala ang mga taong ito·y ibinigay ni Bathala bilang isang alaalang
tagapagpagunita hinggil kay Durian noong nabubuhay pa siya.

Si Datu Duri ay matandang-matanda na. Isang taksil ang naggulo sa mga alipin
upang pag-imbutan ang kanyang kapangyarihan at kayamanan. Ito·y si
Sangkalan. Sa huli·y siya ang naging datu. Kanyang dinigma at pinasuko pati
ang mga Bilaan at Manobos.

Napag-alaman ng Dakilang Bathala ang kasakiman ni Sangkalan. Kanya itong

pinarusahan. Pinawalan ang kidlat at kulog. Nakatutulig na putok ang narinig
pagkatapos ng ilang saglit may nakitang mahiwagang liwanag na nakabalot
sa punong-kahoy na nakatayo sa libingan ni Durian.

Siniyasat ni Sangkalan at ng mga tao ang puno. Ang mga bunga ay nagkaroon
ng malaki at maraming tinik na katulad ng rimas. Nagalit si Sangkalan at
isinumpa ang Diyos. Pinagpalaluan ang Kanyang karunungan.

Noon di·y nangalaglag ang lahat ng mga bunga ng punong-kahoy at

natabunan ang katawan ni Sangkalan. Nadurog ang kanyang bungo at
nalamog ang buong katawan. Noon di·y itinanghal na bangkay si Sangkalan.
Ang mga tao ay nasiyahan sa nangyari.

Nang buksan ng mga tao ang ilang bunga ng punong-kahoy, kanilang

nakitang ang balat ay makapal at ang buto ay malaki, ngunit ang laman
nama·y matamis. Nakatawag ng pansin ang masama nitong amoy.

Iyan ang kauna-unahang puno ng Durian.