Republika ng Pilipinas

Unibersidad ng HIlagang Pilipinas

Tamag Vigan City

College of Teacher Education

Fil 121
Panimulang Linggwistika

ROMEO J. SORIANO DR. NOVELYN BARCENA

Taga-ulat Guro

PAG-ALAM SA MGA PONEMA AT MORPEMA

PANIMULA

Bilang isang guro ng Filipino ay kailangang magkaroon tayo ng sanligang

kaalaman sa ponema at morpema. Lalo na kung ang isang guro ay nagtuturo sa mga pook
ng mga di –Tagalog.

Ang isang guro dapat ay maging tiyak, mabisa at marunong magtipid ng panahon
sa pagtuturo at kailangang maalam siya sa mga katangian o kakanyahan ng mga Pilipino
at pati na rin ang wika ng pook o ang unang wika ng mga batang kanyang tinuturuan.
Sapagkat alam naman natin na ang isang bata pag maalam sa artikulasyon ng pananalita
ng kanyang unang wika ay makakatulong ito para sa pag-uugnay na pag-aaral ng
kanyang panglawang wika.Makakatulong ng malaki sa isang guro kapag alam niya ang
unang wika ng bata at naiuugnay niya adito ang panglawang wika mg bata ay mabibigyan
niya ng diin kung alinman ang kanyang mga paksang aralin.

Ang isang guro dapat ay maalam sa wika dahil makakatulong ito sa kanyang
pagtuturo lalo pag siya ay guro sa linggwistika. At kung ang kabuuan ng wika ay hahatiin
sa tatlong antas:

1. Palatunugan o Ponolohiya
2. Palabuuan o Morpolohiya
3. Palaugnayan o Sintaksis

Ang isang guro ay kailangang malaman kung saan-saan nagkakatulad at nagkakaiba

ang Pilipino at ang wika ng pook sa bawat antas na nabanggit. Alam naman natin na sa
bahaging nagkakatulad ang dalawang wika ay halos o mas madali ang na matitiyak ng
isang guro na walang magiging problema o suliranin ang mga mag-aaral. Subalit sa
bahaging nagkakaiba ang wika ay hindi na kailangang patunayan pa ang tiyak ang isang
guro ay makakaranas ng mga problema o suliranin sa kanyang pagtuturo.

Bilang isang guro dapat ay maging mapanuri kung siya ay nagsasagawa ng

paghahambing sa tatlong antas ng wika,

1. Kailangang niya munang suriin ang wika ng bawat pook.

2. Kailangan alamin niya muna kung anu-ano ang mga ponema ng wika ng bawat
pook
3. Dapat alamin muna niya kung papaano ang set ng mga ponema ng wikang ito ay
pinagsasama-sama upang bumuo ng morpema.
4. Dapat alamin din niya kung papaanong ang mga morpema nito ay pinagsasama-
sama upang bumuo ng iba;t-ibang pangungusap.
 PONEMA
Ang ponema ay ang pundamental, teoretikong yunit ng tunog na nakakabuklod
ng salita. Nakakabuo ng ibang salita kapag pinapalitan ang isang ponema nito. Titik,
katinig at patinig.

Ponolohiya
- ang pag-aaral o pag-uuri-uri sa iba't-ibang makahulugang tunog na ginagamit sa
pagsasalita, pagsasama ng mga tunog o ponema.
- Palatunugan
- Wikang Pilipino ay binubuo ng mga tunog
- Pag-aaral ng mga Ponema

Ponema:
A. Segmental
B. Ponemang Suprasegmental

Ponemang Malayang Nagpapalitan

Sa Filipino, may mga tunog (ponema) na malayang nagpapalitan. Sa pagkakataon

na ang ponema ay malayang nagpapalit, ang baybay ng salita ay nagiiba ngunit hindi ang
kanilang mga kahulugan.

Ang gamit ng ponemang malayang nagpapalitan ay mahalaga sa pagpapadulas ng

mga salita at pagpapabilis ng komunikasyon. Kadalasan ding ginagamit ang ponemang
malayang nagpapalitan upang bigyan diin ang mga salitang nagiiba ang tunog depende sa
lugar. Kung matatandaan sa ibat ibang pulo ng Pilipinas, iba iba ang dayalekto (o
diyalekto, ang a t i sa salitang "diyalekto" ay ponemang nag papalitan).

Ponemang Suprasegmental

- Nagbibigay lasa sa mga segmental

Apat na ponemang suprasegmental:

• Haba (length)- ito ay tumutukoy sa haba ng bigkas sa patinig ng isang pantig.

• Tono (pitch)- ito ay tumutukoy sa pagtaas at pagbaba sa pagbigkas ng
pantig ng isang salita.
• Antala (juncture)- tumutukoy ito sa pansamantala o saglit na pagtigil ng ating
ginagawa sa pagsasalita upang higit na maging malinaw ang
paghahatid ng mensahe.

Hal. Hindi, ikaw

• Diin- tumutukoy sa lakas o bigat sa pagbigkas ng isang salita o pantig ay

makakatulong sa pag unawa sa kahalagahan ng mga salita
 MORPEMA
Ang morpema ay ang pinakamaliit na elemento ng pananalita o pagsusulat ngunit
ito ay makahulugan at makabuluhan.

Morpolohiya
- isang disiplina ng linggwistika na nag-aaral ng kayarian ng mga salita.
- Palabuuan
- Pagbuo ng mga salita
- Morpema = salitang ugat at pantig

Hal. Makayoh – 2
Babae - 1

Pagbabagong Morpoponemiko
- pagbabagong nagaganap sa morpema (Salitang ugat at Pantig)
- mga nakapaligid sa ponema

Uri:
1) Asimilasyon

a) Parsyal – pagbabagong naganap sa NG ng

morpermang NANG
Hal.
M(p,b) Pang+paaralan =
Pampaaralan
N(D,l,r,s,t) Pang+taksil = Pantaksil
NG(pantig, atbp.) Pang+gabi = Panggabi

b) Ganap – tinatanggal ang unag titik ng Salitang ugat

Hal.
Pang+palo = Pamalo
Pang+tali = Panali

2) Pagpapalit ng Ponema – titik ay nagbabago sa pagbuo ng

salita

a) DR
Hal.
Ma+dunong = Marunong Ma+dumi =
Marumi
Tawid+an = tawiran
Lapad+an = laparan
b) OU
Hal.
Dugo+an = duguan
Ano(x2) = Anu-ano
c) HN
Hal.
Tawa+han = tawanan
 3) Metatesis – kapag ang S.U. nagsisimula sa L o’ Y at
gigitpapian ng in ang L o’ Y ng S.U. at ang in ay
magpapalit
Hal.
In+lipad = nilipad
In+yaya = niyaya

4) Pagkakaltas ng Ponema – ang patinig ng huling pantig ng

S.U. ay nawawala
Hal.
Takip+an = Takipan = Takpan
Sara+han = Sarahan = Sarhan

MGA HAKBANG SA PAGSUSURI

1. Sa pagsusuri ng isa ng wika ay karaniwang inuuna ang tungkol sa
palatunugan (ponolohiya) nito. Inaalam muna ng nagsusuri kung anu-ano
ang mga tunog na makahulugan o ponemiko sa nasabing wika.
2. Pagkatapos ay ang ikalawang antas ng pagsusuri- ang pag-alam sa mga
morpema.
3. Gayundin, ang pagsusuring sintaktiko, karaniwang isinasagawa kung
nasuri na ng nagsususri ang palatunugan at palabuuan ng wika.
Gayunpaman, may mga dalubwika na nagsisimula sa gramatika na
sumasakop sa palabuuan (morpolohiya) at palaugnayan (sintaksis) at
paggkatapos ay saka pa lamang tutungo sa palatunugan(ponolohiya).

Mga hakbang kung papaano nagsasagawa ng pagsusuri ang isang guro sa

palatunugan (ponolohiya) ng isang wika

A. Unang –una dapat isagawa ng guro ay ang pagkuha ng importante. Ang

importante ay isang taong ang unang wika ay ang wikang sinusuri. Kung may isang
wikang kapwa nauunawaan ng nagsusuri at ng importante, ang pagsusuri ay hindi
gaanong magiging mahirap. Kung kapwa sila marunong ng Ingles, halimbawa, magtatala
lamang ang nagsusuri ng mga salita sa Ingles at Pagkatapos ay ipabibigay niya sa
importante ang katumbas sa wikang sinusuri. Ngunit kung walang common language na
magagamit ang nagsusuri at ang importante , makabubuting gumamit ang una ng mga
larawan o mga aktwal na bagay. Mabisa rin ang paggamit ng aksyon para sa mga
pandiwa at pang-uri.

Ang bawat salitang bibigkasin ng kanyang importante ay kailangang pakinggang

mabuti ng nagsusuri upang kanyang maitala ng maayos. Ang pagtatala ay kailangang
gamitin ng isang sistema ng transkripsyon na magbibigay ng isang simbolo sa bawat
tunog sa mga salitang bibigkasinng importante. Higit na magsimula muna sa mga salita
sa halip na sa mga parirala o pangungusap sapagkat may kahirapang pakinggan, gayahin,
at itranskribe ang mga may kahabang pananalita. Karaniwan nang ang pagtatanungan ay
nagmumula sa mga pangalan ng mga karaniwang bagay sa paligid. Kung sanay na ang
mga importante ay maaari ring magsama ang mga pandiwa at pang-uri.
 Makakabuting ipabigkas ng tatlong beses sa importante ang bawat salita. Kung
may mabuting taperecorder, mabuti ring irekord ng nagsusuri ang pagbigkas ng
importante. Sinasabi nating ‘mabuting’ taperecorder sapagkat kung hindi rin lamang
makakahawig na makakahawig ng orihinal ang boses ay makabubuti pang huwag nang
irekord. Kalabisan nang sabihin pang ito ang pagmumulan ng maling transkripsyon. At
kung mali ang transkripsyon, tiyak na magiging mali na rin ang resulta ng isasagawang
pagsusuri.

Habang binibigkas ang isang salita, ipinapayo ring obserbahan ng nagsusuri ang
bibig ng importante. Ang totoo, kung magpakalagayang-loob na ang nagsusuri at ang
importante, makabubuti paring obserbahan ng una ang loob ng bibig ng huli upang
matiyak ang punto ng artikulasyon sa pagbigkas ng mga tunog na ang bibig ay
nakabukas.

Ang pagtatanungan ng nagsusuri at ng importante at hindi kailangang tapusin sa

minsang paghaharap. May mga pagkakataon din na higit na magiging praktikal para sa
isang nagsusuri ang paggamit sa isang importante, lalo na sa mga bahaging siya ay may
duda.

Makabubuti nang banggitin ditto na ang sistema ng mga ponema o palatunugan sa

unang wika ng nagsusuri ay nagkakaroon ng impluwensya sa kanyang isinasagawang
pagsusuri; na kahit ang isang nagsusuri ay may sapat na kaalaman sa ganitong uri ng
gawain, hindi rin niya maiwasang laging maiugnay ang kanyang unang wika sa kanyang
wikang sinusuri. Narito ang karaniwang pagkakamali ng isang nagsusuri

1. Sa iisang ponema ay higit sa isang simbolo ang ginagamit; alalaong

baga,ang mga alopono ng isang ponema ay nagkakaroon ng kanya-
kanya at magkakaibang simbolo;
2. Sa dalawang ponema ay isang simbolo lamang ang ginagamit;na ang
dalawang magkaibang ponema ay naituturing na mga alopono lamang
ng isang ponema;
3. Ang isang makahulugang tunog o ponema ay hindi nabibigyan ng
kaukulang simbolo. Nangyayari ang ganito,kalimitan, sa mga
ponemang wala sa palatunugan ng wika ng nagsusuri.;
4. Ang isang simbolo ay kumakatawan sa dalawang magkasunod na
ponema o ang kabaligtaran nito. Ang /c/ ng wikang Kastila ay
malamang na kilalaning dalawang magkahiwalay na ponema ng isang
Pilipino- /t/ at /s/ - sapagkat sa kanyang wika ay wala ng ganitong uri
ng tunog. Sa kabilang dako, kung isang Kastila naman ang magsusuri
sa wikang Pilipino, malamang na ang /t/ at /s/ sa mga salitang tulad ng
itsura, kotse, atb. ay tumbasan niya ng isang simbolo lamang - /c/.

B. Sa ikalawang hakbang ng pagsusuri ay hindi muna kakailanganin ang

importante. Dito ay magsasagawa ng pag-iimbentaryo ang nagsusuri sa iba’t-
ibang tunog ng kanyang sinusuring wika sa pamamagitan ng kanyang naitalang
salita na binigkas ng importante. Sa mga bahaging siya ay may duda, ang bigkas
ay maari niyang pakinggan ng paulit-ulit sa taperecorder. Sa bahaging ito
pansamantalang pagsasama-samahin ng nagsusuri ang mga tunog na
pinagsususpetsahan o pinagdududahang magkatulad o mga alopono lamang ng
iisang ponema.Sa isasagawang pagkaklasipika ay maaringmangyari na ang isang
tunog ay mapasama sa higit sa isang pangka.Subalit sa gagawing
pagpapangkat_pangkat ay kailangang maging praktikal;alalong baga’y iwasan
ang pagpapares ng mga tunog na masyadong magkalayo o magkaiba
at,sumakatwid,ay hindi maaaring maging mga alopono ng iisang
ponema.Halimbawa,sa tatlong tunog na [m] at [k] ay magkaibang ponema,kaya’t
 dapat paghiwalayin.Ngunit ang[k] at [kh] ay maaring mag alopono lamang ng
iisang ponema, kaya’t magkatwirang ang mga ito’y ituring na ‘suspicious pairs’ o
pinagsususpetsahang pares.

MGA KATANGIAN PONEMA

1. Isang grupo ng magkakahawig na tunog.

2. Magkakatulad sa punto at paraan ng artikulasyon.
3. May kanya-kanyang sistema ng distribusyon.
4. Wikang pinag-uusapan.

Mapapansin sa binanggit na depinisyon na may mga sukatang dapat isaalang-alang

sa pagkilala ng dalawa o higit pang tunog bago maituring na ang mga ito’y alopono
lamang ng iisang ponema:

1. Ang una ay ang pagkakatulad na ponetiko o pagkakatulad ng punto at paraan

ng artikulasyon.
2. Ang ikalawa ay ang pagkakaroon ng kanya-kanyang sistema ng distribusyon
na ang ibig sabihin ay maaaring ang mga tunog ay nasa distribusyong
komplimentaryo;na kaya lamang nagkakaroon ng bahagyang pagkakaiba ay
dahil sa impluwensya ng kani-kanilang kaligiran.

Ang pagsusuri ng iba’t-ibang wika sa Pilipinas ay mapatutunayan na may mga

tunog na kahit walang pagkakatulad na ponetiko ay maaari pa ring pagsuspetsahang mga
alopono lamang ng iisang ponema dahil sa impluwensya ng Kastila at Ingles. Pansinin
ang sumusunod na mga halimbawa:

[i] - [e] [p] - [f]

[u] - [o] [d] - [r]
[l] - [r]

C. Ang ikatlong hakbang ng pagsussuri, Pagkatapos maiklasipika ang mga

tunog, ay ang pagsuri o ang pag-aaral sa distribusyon ng mga pinagsususpetsahang pares
o grupo ng mga tunog. Sunuking gumawa ng isang haka o palagay (hypothesis) tungkol
sa distribusyon ng sinusuring mga tunog. Ang haka o palagay ay maaaring mabatay sa
obserbasyon ng nagsusuri o sa pagtutulad ng kinalabasan ng mga napag-aralan nang
grupo ng mga tunog. Halimbawa kung napatunayan na ang nagsusuri na ang [p] at[b] ay
nagkokontrast o nagsasalungatan sa magkatulad na kaligiran , makatwiran lamang na
ipalagay na ang [t] at [d] nagkakasalungatan din. Masasabing na praktikal ang ganitong
palagay ,bagama’t hindi laging tumatama, kung isaalang-alang natin ang katotohanan na
ang mga ponema ng isang wika ay may likas na kakanyahan sa pagiging sistematiko sa
kanilang pagkakaugnay-ugnay.

Alopono ang tawag sa bawat isang anyo ng mga ponema.

 Ang bahagyang pagbabago sa anyo ng mga ponema ay likha ng kakanyahan ng
palatunugan ng wikang pinag-uusapan. Ang pinakakaraniwang dahilan ng pagbabagu-
bagong anyo ng isang ponema ay ang mga sumusunod:

1. Ang unang katabing mga ponema sa una at sa huli. Halimbawa: ang

ponemang /t/ ng Ingles ay may apat na alopono-[t], [th], [t-], [t’] – sa mga
salitang stand [stænd] , tan [than] , sit [sit-], at water [w tər];
2. Ang ikalawang katabing mga ponema sa unahan at sa hulihan, bagama’t
masasabing ito’y hindi karaniwan;
3. Ang pusisyon sa pantig, sa salita, o parirala,atb.;
4. Kumbinasyon ng dalawa o higit pa sa mga nabanggit sa itaas;

Masasabi nating ang pagbabagu-bagong anyo ng isang ponema ay may kaugnayan

sa asimilasyon o iba pang kilalang pagbabagong morpoponemiko. Ang ponemang /n/ ng
wikang Italyano, halimbawa, ay may mga aloponong [n] at [ŋ]. Ang huling alopono ay
masusumpungan sa salitang bianko ‘white’ [biaŋko]. Nangyayari rin ang ganito sa
Pilipino. Pansin na ang unlaping pang- ay nagkakaroon ng tatlong alomorp – {paŋ-,
pam-, pan-}- dahil sa impluwensya ng unang letra ng inuunlapiang salitang –ugat.
Halimbawa: pangkasal, pambura, pantahanan.

Anupa’t hindi dapat kaligtaan ang pag-uukol ng panahon sa pagsusuri sa mga

nagaganap na pagbabagong morponemiko sa pagbibigay ng haka o palgay tungkol sa
mga pinagsususpetsahang pares ng mga tunog.

D. Ang ikaapat na hakbang , pagkatapos makapagbigay ng haka o palagay , ay

ang pagsubok kung tama ang haka sa pamamagitan ng paggawa ng tabulasyon na
nagpapakita ng distribusyon ng bawat tunog sanhi ng nagiging impluwensya ng
ipinalalagay na salik (factor). Sa bahaging ito’y kailangang maging maingat na maingat
ang nagsusuri upang matiyak na ang magiging resulta ay mapananaligan.Bawat isa sa
sinusuring pangkat ng mga tunog ay kailangang umayon sa ibinibigay na palagay. Sa
sandaling may tunog na matagpuan na hindi naaayon sa ibinigay na palagay, ito’y isa
nang babala upang suriing ng nagsusuri ang kanyang palagay. Ngunit tandaan na ang isa
o dalawang kataliwasan sa palagay hindi sapat upang palitan o modipikahin ang palagay.
Maaaring ang tumataliwas na tunog ang siyang dapat siriin at baka sakaling ditto may
pagkakamali, maaaring pagkakatala, pagkakapakinig, o pagkakamali ng importante.

Kung mapatunayan na sadyang hindi maaari ang ibinigay na palagay, gumawa ng

iba at muling subukin sa pamamagitan ng ibang tabulasyon. Kung lahat ng palagay na
ibinigay ay nasisira, pansamantalang tanggapin na ang dalawang tunogna sinusuri’y
magkahiwalay at magkaibang ponema. Pansamantala, sapagkat maaaring may iba pang
salik tungkol sa kalagayang komplimentaryong dalawang tunog ang hindi pa napag-
uukulan ng pansin ng nagsusuri.

Kunin nating halimbawa sa bahaging ito ang isinasagawang pagsusuri ni

GLEASON (1965:278-285) sa ilang salitang Kastila. Pansinin na ang mga salitang
walang kaugnayan sa pag-aaral ay hindi na isinama sa talaan. Tatlumpung salita lamang
ang isinama ni Gleasonupang ditto gamitin sa paglalarawan ng ilang bahagi ng
palatunugan ng wikang Kastila. Ang totoo, mapapansin na maraming ponema sa wikang
Kastila ang wal sa corpus.

Narito ang tatlumpung salita at ang kaukulang transkripsyon o notasyong

ponemiko: (Hindi na natin isasalin pa sa Pilipino ang katumbas sa Ingles sapgkat
wala namang magiging suliranin)
 INGLES TRANSKRIPSYON

Havana [avana]
ball [bola]
rope [ba a]
kiss [beso]
wedding [boda]
burro [buro]
we give [damos]
God [dios]
to owe [dever]
where [donde]
but [pero]
dog [pero]
pipe [pipa]
heavy [ponderoso]
tobacco [tavako]
to endure [durar]
to earn [ganar]
cat [gato]
throat [gola]
to enjoy [gosar]
house [kasa]
Cuba [kuva]
lake [la o]
nothing [nada]
knot [nudo]
cigar [si aro]
I put [po go]
I have [te go]
all [todo]
grape [uva]

Ang unang hakbang ay ang pag-uuri-uri ng mga naitalang mga tunog ayon sa punto
at paraan ng artikulasyon at ang pagbibigay-haka sa mga mapag sususpetsahang pares.
Ang pinagsususpetsahang mga tunog na maaaring mga alopono lamang ng iisang ponema
ay magkasamang binilugan.

Voiceless unaspirate stops

Vowels
Voiced unaspirate stops

Voiced fricatives

Voiceless groove fricative

Lateral

Flap and trill

Nasals
 Ang unang pares na susuriin natin ay ang [p] at [b]. Kapwa natatagpuan ang mga
ito sa pusisyong inisyal ng salita, kaya’t walang plagay na tumutukoy sa pusisyon ang
maaaring ibigay. Maaaring ang dahilan ay ang kasunod na mga ponema, kaya’t subukin
natin ang ganitong tabulasyon:

Unahan Unahan Unahan Unahan Unahan

ng [i] ng [e] ng [a] ng [o] ng [u]

[p] / // / // /
[b] / // /

Lumabas sa tabulasyon na ang [p] at [b] ay wala sa distribusyong komplimentar-

yo. Maaaring magbigay tayo ng ibang palagay na ang [p] at [b] ay naiipluwensyahan ng
ikalawang kasunod na katinig. Kung susubukin natin ang nasabing palagay ay ganito ang
lalabas sa tabulasyon:

Unahan ng 1 s d r r p n -

[p] / / / / /
[b] / / / / / /

Lumitaw na ang [p] at [b] ay kapwa matatagpuan sa unahan ng [r], kaya’t hindi
matatanggap ang palagay. Kung sabagay, kahit wala sa corpus ang [pero] at [buro], wala
paring magiging pakinabang sa tabulasyon sa itaas sapagkat napakarami ng mga
pusisyong katatagpua ng mga sinusuring tunog, kayat di sapat ang data. Makapagbibigay
tayo ng kongklusyon na ang [p] at [b] ay wala sa distribusyong komplimentaryo.
Samakatuwid, ang [p] at [b] ay maituturing natin na magkaibang ponema.
Ang Ikalawang pares na susuriin nati ay ang [b] at [v].Madaling mapapansin sa
corpus na ang [v] ay hindi matatagpuan sa pusisyong inisyal. Samakatuwid ay maaari
tayong magbigay ng palagay na ang [b] ay matatagpuan lamang sa pusisyong inisyal,
samantalang ang [v] ay sa pusisyong midyal lamang. Subukin natin kung maaari ang
palgay na ito:

Inisyal Midyal

[ b] /////

[v] /////

Lumabas na tama ang palagay, kaya’t makapagbibigay tayo ng kongklusyon na

ang [b] at [v] ay mga alopono ng isang ponema. Ang ponema ay bibigyan natin ng
sagisag na [b]. Maaari na natin ngayong palitan ang transkripsyong [avana] ng [abana].
Ngunit gagamitin pa rin natin ito ng [ ] sa halip na / / sapagkat hindi panatin natitiyak ang
‘status’ o kalagayan ng ibang tunog ng salita.

Ngayon naman ay ang [d] at [d] ang ating suriin. Gumawa tayo ng palagay na ang
nagaganap sa [b] at [v] ay siya ring nagaganap sa [d] at [d]. Subukin natin:
 Inisyal Midyal

[d] ///// //

[d] /////

Samakatuwid ay hindi makakatayo ang ating ibinigay na palagay. Gayunpaman,

mapapansin natin na ang [d] ay matatagpuan lamang sa pusisyong midyal , kaya’t suriin
natin ang klagayan ng [d] sa pusisyong midyal. Pagkatapus ng pagsusuri ay maaari nating
baguhin ang ating unang palagay na ang [d] ay matatagpuan sa pusisyong inisyal at kung
pinangungunahan ng [n]. Gumawa tayo ng panibagong tabulasyon:

Inisyal Pinangungunahan Pinangungunahan

ng [n] ng mga Patinig

[d] ///// //
[d] ////

Makatatayo ang ating ibinigay na palagay. Ang [d] at [d] ay mga alopono lamang sa
iisang ponema na bibigyan natin ng sagisag na /d/. Isusulat natin ngayon ang [nada] ng
[nada].

Maaaring maitanong kung bakit hindi nasumpungan ang gayong distribusyon sa /b/.
Ang dahilan ay ang kakulangan na data. Kung dumami-dami pa ang talaan ng mga salita
o corpus ay tiyak na may mapapasamang salitang tulad, halimbawa, ng [bomba] ‘pump.’

Ang pares ng [g] at [ ], humigit-kumulang, ay may katangiang katulad din ng

dalawang pares na nakaraan. Subukin kung gayon nga. Suriin na rin ang iba pang
pinagsususpetsahan na pares.

Habang sinusuri ang nalalabi pang mga pinagsususpetsahang mga pares ng tunog
upang alamin kung ang mga iyon ay nasa distribusyong komplimentaryo o mga alopono
lamang isang ponema, lagi rin namang isaaalang-alang ang mga ebidensya na
magpapatunay na ang mga sinusuring tunog ay magkaibang ponema. Ang isang
pinakamadali at pinakapayak na paraan ay maghanap ng ‘minimal pairs’ o mga pares
minimal. Gaya ng napag-aralan na natin , matitiyak natin na ang dalawang tunog ay
magkaibang ponema kapag ang mga ito ay nagkokontrast o nagsasalungatan sa
magkatulad na kaligiran. Kaya’t sa pagpili ng mga pares minimal, ay tiyakin na ang
pagkakaiba ng dalawang salita ay dahil sa pagsasalungatan o pagkokontrast ng dalawang
tunog na sinusuri at hindi dahil sa ibang bahagi ng mga salita. Kung ibig nating malaman
kung magkaibang ponema ang [b] at [v] sa Pilipino, hindi nating maaaring kuning pares
minimalang tulad ng ‘bisa’ [bi:sa?] ‘effect’ at visa [vi:sa] ‘visa’ sapagkat kung sa baybay
man ay malinaw na nagkakaiba lamang sa unang titik ang dalawang salitang ito,
mapapansing sa transkripsyong ponemiko ay hindi lamang isang ponema ang kanilang
ipinagkakaiba:

bisa /bi:sa?/

visa /vi:sa/ /bi:sa/

Mapapatunayan na hindi ang [b] at [v] ang nagbibigay ng pagkakaiba sa dalawang

halimbawang salita kundi ang [?] na matatagpuan sa bias ngunit hindi sa visa. Subuking
bigkasin ang /vi:sa/ nag /bi:sa/ at hindi rin nagbabago ang kahulugan, Ngunit sa sandaling
dagdagan ng impit na tunog -/?/- sa dulo ng salita, mapapansin na nag-iba na ang
kahulugan ng salita-/bi:sa?/ ‘effect’.
 Ang mga pares minimal, kung sabagay ay may kahirapang hanapin sa isang wika,
lalo na kung ang corpus ay hindi sapat. Sa Pilipino, tulad sa Ingles, ay may kadaliang
humanap ng mga pares minimal, kung ihahalintulad sa ibang wika. Gayunpaman,
mapapatutunayan din kung minsan ay may mga pagkakataong mahirap humanap ng mga
pares minimal sa Pilipino. Ang pares minimal ay mahalaga pag matatagpuan , ngunit
tandaan na hindi ngayo’t walang makitang pares minimal upang ipakita ang
pagsasalungatan ng pinagsususpetsahang dalawang tunog, hindi nangangahulugang ang
nasabing mga tunog ay mga alopono na ng iisang ponema.

Malayang pagpapalitan o ‘free variation’ ay isa pa ring paraan ng pag-alam kung ang
dalawang tunog ay magkaibang ponema o mga alopono lamang ng iisang ponema.
Sinasabing na kapag ang dalawang tunog ay malayang nagpapalitan , ang dalawang
tunog na ito ay matatagpuan sa magkakatulad na kaligiran. Sa unang tingin,
maipagkakamaling mga pares minimal ang dalawang salitang ito . Subalit ang dalawang
salitang ito ay hindi maituturing na mga pares minimal sapagkat ang isang pares minimal
ay kailangang magkaroon ng pagkakaiba hindi lamang sa tunog kundi gayon din sa
kahulugan.

Sa Ibang Salita, Kapag May Dalawang Magkatulad na Salita Maliban sa Isang Tunog,
Dalawa ang Maaaring Palagay:

1. Una na ang dalawang nagkakaibang tunog ay magkaibang ponema.

2. Ikalawa na ang dalawang nagkakaibang tunog ay nasa malayang
pagpapalitan.

Magkaibang Ponema
Kapag ang dalawang salita ay magkaiba sa kahulugan.
Malayang Nagpapalitan ng ponema
Kapag ang dalawang salita ay iisa ang kahulugan.

Sa ibaba ay halimbawa ng Malayang Nagpapalitan ng ponema:

Ponemang Malayang Nagpapalitan

Halimbawa:

e at i

1. lalake at lalaki
2. babae at babai

Ang e at i sa salitang "lalake" at "lalaki" ay mga ponemang malayang

nagpapalitan.

Karagdagang halimbawa:

d at r

1. mariin at madiin
2. marumi at madumi

Ang d at r sa salitang "marumi" at "madumi" ay mga ponemang malayang

nagpapalitan.

Ang gamit ng ponemang malayang nagpapalitan ay mahalaga sa pagpapadulas ng

mga salita at pagpapabilis ng komunikasyon. Kadalasan ding ginagamit ang ponemang
malayang nagpapalitan upang bigyan diin ang mga salitang nagiiba ang tunog depende sa
lugar. Kung matatandaan sa ibat ibang pulo ng Pilipinas, iba iba ang dayalekto (o
diyalekto, ang a t i sa salitang "diyalekto" ay ponemang nag papalitan).

E. Ang ikalimang hakbang ng pagsususri, Pagkatapos ng pagsususri sa

pinangkat na mga tunog, ay ang muling pakikipagkita sa importante upang magtipon pa
ng mga kinakailangang data ng kanyang pagsusuri at upang tiyakin ang mga bagay-bagay
na ang importante lamang ang makapagbibigay liwanag.

Upang hindi lubhang mag-aksaya ng panahon , makakabuting itala ng nagsusuri

ang lahat ng kanyang gustong linawin at hihinging data sa importante bago siya
makipagharap ditto. Sa muling paghaharap ay makabubuting ipabigkas sa importante ang
mga data sa corpus upang lalong matiyak ng nagsusuri na sadyang mapapanaligan ang
kanyang isinagawang pagsusuri. Sa pagkakataong ito mapapatunayan na ng nagsusuri na
di-iilan sa kanyang mga ginawang kongklusyon ang mapapalitan o mamomodipika
habang dumarami ang kanyang nalilikom na data. Sa bahaging ito, makakabuti ring ang
ilan sa mga salita sa corpus, lalo na ang mga salitang may kaugnayan sa mga suliraning
di pa malutas, ay ipagamit sa pangungusap sa importante. Sa ganitong paraan ay
malalagay sa natural na sitwassyon ang mga salita at mangyari pa ay pati na rin ang mga
ponema. Dapat banggitin ditto kung sa bagay, may mga ponemang nagkakaroon ng
pagbabago kapag ang salitang kinasasamahan ay naging bahagi ng pangungusap.