Babasahin Sa Fildlar

Sapagkat Buhy ang Wikang Filipino
ni Virgilio S. Almario
yumayaman ang bokabularyo ng wikang Filipino. May mapapansin ding pangunahing paraan ng pagpapayaman sa talasalitaan ng ating wika sa panapanahon. Noong panahon ng Espanyol, pinayaman ng kolonyalismo ang maraming katutubong wika sa Filipinas sa pamamagitan ng pagpapahiram ng daan-daang salita kaugnay ng idinulot na karanasang kolonyalista. Sa Tagalog, napakatiim ang timo ng Kristiyanismo at pagkaing dala ng mga Espanyol gaya halos isakatutubo ng mga Tagalog ang bigkas sa mga salitang tulad ng kandila, pari, kampana, kusina, bintana, at toma. May mga salitang halos mahirap nang bakasin ang orihinal na anyo ng hiniram, tulad sa komang na mula sa manco, pader na mula sa pared, at silahis na mula sa maramihang anyo ng celaje. Ang problema, lubhang na-Espanyol ang ating dila kaya higit pa nating ginagamit ngayon ang mas at pero kaysa katutubo nating higit at ngunit o subalit. Kahit ang pagmumura natin ay na-Espanyol. Matimpi siyang nakasasambit pa ng Lintik! o Naku! Higit na mabilis lumalabas sa ating bibig kapag nagulat, nabigla, at lalo na kapag nagalit ang matunog na Puta! o ang binantuang Putris! Napakahirap humanap ng salita na nalikha sa panahon ng Espanyol bilang sagot sa bagong pangangailangan ng mamamayan noon. Pinakaorihinal nang halimbawa ang kundiman bilang pangalan sa awit na nalikha at naging popular nitong ika-19 siglo mula sa pagsasanib ng himig Espanyol at damdaming Filipino. Nitong
Ibang-iba na ang wikang Filipino ngayon sa Pilipino noong kabataan ko at lalo na sa pinagbatayan nitong Tagalog nina Balagtas at Lope K. Santos. May bago na halimbawang alpabeto ang Filipino na ibang-iba sa baybayin at sa ipinalit na alpabetong romanisado ng mga Espanyol at kahit sa abakadang pinalaganap noong panahon ng Komonwelt. May mga panlapi ngayong gaya ng nakaka- at n-i sa nakakatakot at nilalaman na igigiit ng mga mambabalarila na dapat isulat na nakatatakot at linalaman. May mga lumang salita na nagbago ang bigkas, gaya ng balatkayo na mabilis ang bigkas sa Florante at Laura ngunit maragsa ang bigkas sa pag-awit ni Anthony Castelo. May mga salitang tulad ng kaagulo na higit na maiintindihan kung sasabihin mong kerida o kabit. Isang buhy na wika ang Filipino kayat hindi dapat ipagtaka ang anumang pagbabago nito sa tunog, ispeling, balangkas ng pangungusap, at iba pang aspektong panlingguwistika. Kapansin-pansin ito sa larangan ng bokabularyo. Totoo na marami na tayong nalimot at hindi ginagamit sa bokabularyo ng panahon ni Balagtas. Subalit higit na maraming salitang likha at hiram na napalahok sa nakaraan lamang sandaang taon ng Tagalog at Filipino. Sa pamamagitan ng mga likha at hiram na ito
Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan
lumaganap ang damdaming mapagpalaya, lumitaw ang salitang laya at mga anyo nitong malaya at kalayaan bilang likhang pantapat sa Espanyol na libertad. Sa aking saliksik, unang lumitaw sa palimbag na paraan ang salitang ito sa salin ni Marcelo H. del Pilar ng Amor Patrio ni Rizal na nalathala sa Diariong Tagalog. Pagkaraan, ginamit ito at naging susing salita sa hanay ng mga Katipunero. PAGDATING NG ika-20 siglo, higit na nagumon ang mga Tagalista sa paglikha kaysa panghihiram. Nanghiram pa rin ang bayan ng pulis, istambay, at bulakbol mulang Ingles. Subalit ang mga taliba ng wikang pambansa ay nagpaligsahan sa paglikha ng mga neolohismo na gaya ng bantayog, katarungan, tatsulok, lathalain, at banyuhay. Pinakamalakit pinakamatagumpay na proyekto sa gawaing ito ang balarila ni Lope K. Santos na nagpasok sa ating wika ng isang buong sistema ng karunungan na halos bumura sa alaala ng laganap na noong gramatika sa Espanyol. Kung hindi lumilikha, binubuhay ng mga Tagalista ang mga lumang salita at nilalagyan ng bagong kahulugan. Ito ang naganap sa sining, moog, at dagitab. O kayay upang muling ipagpangaralan ang katutubong yaman ng sariling wika sa pagpapahayag ng mga dalumat na gaya ng haraya, tayutay, at agham. At kung manghiram man ay higit na makiling sila sa pagpapayaman mula sa ibang katutubong wika ng bansa, gaya sa nabanggit nang katarungan, sa lungsod at bansa. Tinudyo ng mga kaaway ng wika ang naturang hilig sa pagtuklas at pagtitiwala sa katutubong wika.
Pinakamaanghang na tudyo ang ambag ni Senador Francisco Soc Rodrigo na salumpuwit at salunsuso bilang panumbas diumano sa silya at bra. Nitong dekada 1970, mabubuo ang ganitong uyam at tuligsa tungo sa atake laban sa purismo at siya diumanong tinatangkilik na uri ng wikang pambansa sa Surian ng Wikang Pambansa. Napasubo ang Surian sa isang mahabang usaping pangwika at dito pumasok ang ibat ibang panukala ng inhenyeriyang pangwika na naglundo sa pagbago ng pangalan ng wikang pambansa mula sa Pilipino tungo sa Filipino. Naipit sa usaping ito ang matagal nang nilulutong wikang maugnayin ni Gonzalo del Rosario at nasayang ang eksperimento sa wikang pang-agham at teknolohiya ng National Science Development Board at ng Araneta University. Nanaig ang kilusang antipurismo na may ibat iba ring mungkahing paraan ng pagpapayaman sa bagong wikang Filipino. Natatangi sa mga ito ang eksperimento sa wikang balbal at kolokyal ng Taliba, pangunahing peryodiko noon sa wikang pambansa at kapatid ng malaganap na Manila Times, ang haluhalong pangwika ni Geruncio Lacuesta, at ang Filipino batay sa language universals kuno ni Dr. Ernesto Constantino. Sa aking pananaw, sinupil ng kilusang anti-purismo ang labis na hilig sa paglikha upang payamanin ang wikang pambansa. Dumalang pa sa patak ng ulan ang mga opisyal na neolohismong gaya ng balikbayan at batasang pambansa. Dumako naman ngayon ang mga akademistang pasimuno ng Filipino sa lansakang panghihiram mulang Ingles at sapilitang pagpapalaganap ng mga ito sa anyong alinsunod sa ating katutubong palabaybayan. Ibig nitong
burahin kahit ang leksikon ng balarila upang ipalit ang nawn, sentens, at iba pang hiram sa Ingles. Sa U.P., may mga titser na ayaw ng patakaran dahil mas gusto ang polisiya at palisi; ayaw ng agham panlipunan kaya ipinilit na pangalan ng kolehiyo ang sosyal sayans; ayaw ng matagal nang likhang sinupan at marahil ng Espanyol na artsibo kayat arkayb ang nasa karatula ng kanilang silid na alay kay Cecilio Lopez. Ang maganda, habang nagbabangayan ang mga akademista sa ispeling ng mga hiram na salita mula sa wikang banyaga ay hindi nabibimbin ang pagyaman ng bokabularyong Filipino. Ang bayan mismo ang nagsasagawa ng paglikha, paghiram, pagbuhay sa lumang salita, o pagbaluktot sa pormal na salita. At ito naman ang dapat mangyari. Hindi natin dapat kalimutan na ang wika ay kasangkapan para sa lahat ng mamamayang gumagamit nito. Sinasalita ng mamamayan ang wika para sa ibat ibang layuning pangkomunikasyon Dahil dito, nagbabago ang wika alinsunod sa pangangailangan ng mga nagsasalita nito. Dili kaya, binabago ng mga mamamayan ang wika nang hindi nila namamalayan o kahit wala sa kanilang isip ang layuning baguhin ito. Malimit nga na pumapasok ang isang salita sa bokabularyo ng bayan nang hindi nila napapansin ang nagaganap na pagbabago sa kanilang wika. Noon pa man, kahit ang mga musmos ay lumilikha ng mga salita para sa kanilang paglalaro. Sila lamang ang makaiimbento ng pen-pen de sarapen at tong-tong pakitongkitong na sila lamang din ang nakaaalam kung ano ang ibig sabihin. Aliwan lamang para sa kanila ang paglasap sa mga tunog ng titik at pantig ngunit mahalaga ang naturang
pag-aaliw sa pagkalikha ng maraming tinatawag nating onomatopeya: aliwiw ng batis, alit-it ng siit ng kawayan, pagaspas ng hangin o bagwis, lagaslas ng talon, at nitong makabagong panahon, harurot ng kotse. Gayunman, ang mga tin-edyer ang tunay at seryoso sa paglikha ng bagong bokabularyo. Hindi lamang nila gustong maglaro kapag umiimbento ng sarili nilang jargon. Nais nilang maging tatak ng kanilang barkada o henerasyon ang naiiba nilang paraan ng pagsasalita. Ang isang leksiyon nga sa lingguwistika ay ganito: Tumatatag ang isang sistema ng paggamit sa isang wika upang maging parang opisyal na wika ng isang tumandang henerasyon at upang tangkain namang baguhin at wasakin ng sumusunod na henerasyon. Waring bahagi mismo ng generation gap ang magkaibang paraan at pagpapakahulugan sa wika ng katandaan at ng kabataan. Dahil sa kanilang saloobing rebelde, natitiyak kong mga kabataan lamang ang panggagalingan ng mga binaligtad na bokabularyo. At mukhang makikipagtagalan sa panahon ang ilan, gaya ng astig (tigas), erpat at ermat (father at mother), datan (matanda), at tsekot(kotse). May tatak din ng barkada ang ibat ibang naging popular na paraan ng pagputol sa mga salita at paglalagay ng isang paboritong pantig. Halimbawa, syota (bata), syoke (may kike?), at syobi (bisyo) na maaaring inspirado ng syomai at syopaw sa pansiterya ng Chinatown. O kaya ang dyakul (cool?), dyoga (magang-maga o nakakadaga?), at dyinggel (jingle) na maaaring bahagi ng paglalaro sa Tinagalog na anyo ng dyip at dyutay.
Kailangan ang masusi at matiyagang paghimay sa mga naturang salitang balbal upang matuklas ang sistema sa likod ng mga naturang kodigo ng kabataan. Gaya rin ng pangyayaring mahirap mahulaan ang paraan ng pag-imbento sa tinatawag ngayong swardspeak (wikang bakla). Sa tingin ko, bukod sa kabataan, pinakamasigla ngayong sektor ang mga bakla sa paglikha ng sariling kodigo. Mabilis ding kumakalat ang kanilang imbensiyon dahil sa impluwensiya nila sa mass media. Ang tawag nila mismo sa kanilang sarili ay nagkaroon na ng mga transpormasyon, mula sa badaf (babae dapat) na naging bading hanggang muher (mujer) at swarding. Hindi rin maikakait ang halina ng kanilang makulay na lengguwahe, gaya ng imbiyerna na malayo sa orihinal na invierna ng mga Espanyol o ng tsugi na hindi mo malaman kung halaw sa Niponggo o Tibetan. Ang mass media mismo ay nagaambag ng bagong salita at malimit na dahil sa mababaw na kaalaman sa wikang ginagamit. Pinakapopular na halimbawa ng ganitong katangahan ang kaganapan na mahirap nang alisin kahit sa dila ng mga kagalanggalang na Brodkaster Noli de Castro at Joe Taruc. Hndi naman nahuhuli sa ganitong kamangmangan ang ilang akademistang nais mag-Espanyol ngunit mahirap usisain kung saan nila napulot na diksiyonaryo ang aspeto, imahe, pesante (para sa magsasaka), at kontemporaryo. Gayunman, kahit ang mga nabanggit na aberasyon at ang tinatawag kong salitang siyokoy ay bahagi ng masaya at masiglang paggamit ngayon sa wikang Filipino. Hindi mapipigil kahit ng Komisyon sa
Wikang Filipino ang magiging ibat ibang paraan ng paggamit ng sambayanan sa kanilang wikang pambansa. Wika nila ito kayat nasa kanila kapangyarihan upang hubugin ito alinsunod sa kanilang hilig at pangangailangan. Hindi rin wasto na ituring ang nalilikha ng bayan na bulgar at may mababang uri, lalo nat kapag ikinompara sa isinasagawa diumanong intelektuwalisasyon ng mga akademista sa wikang Filipino. Walang silbi ang anumang pagsisikap tungo sa pagtataas ng nilalaman ng wikang Filipino kung hindi ito gagamitin ng bayanlalo nat mapagkuro nila na walang kaugnayan sa kanilang buhay at hindi nila kailangan. Tulad ng japayuki noong dekada 1980 at ngkudeta nitong panahon ni Cory, tumitimo sa isip ng taumbayan ang otso-otso at ukayukay hindi lamang dahil makulay ang anyo kundi dahil may matalik itong kaugnayan sa kanilang kasalukuyang karanasan. May nasasaling itong malalim at maselang pilas ng kanilang damdamin at gunita. Sabihin mang baduy o tahasang baboy, wika ito ng kanilang tunay na buhay at higit nilang tatangkilikin kaysa mga pragmatiks at sayantipik perspertiv sa hindi nila kailanman maisasapusong wika ng mga fild resertser at akademiks. Kailangang magkatagpo ang eksperimento sa akademya at ang malikhaing gawain sa wika ng sambayanan. Magaganap lamang ito kapag natutong magsalita ang mga intelektuwal at propesyonal sa wika ng bayan. Ibig sabihin, naipaloob ng mga tagaakademya ang kanilang banyagang kaalaman sa daigdig ng karunungan ng karaniwang taumbayan. Naging bahagi ng karanasan ng bayan ang ngayoy nasa mga makapal at mahirap basahing aklat. At magaganap din lamang ang
pagtatagpong iyon kapag nagbago mismo ang buhay ng taumbayan. Halimbawa, kapag umigpaw ang kabuhayang bansa mula sa kumunoy ng otso-otso, ukay-ukay, at ofw. Kapag luminis ang lipunan at nawala ang kotong, kurakot, trapo, pork barrel, at dagdag-bawas. Kapag... kapag... kapag... Pagkaraan ng lahat, nagbabago lamang naman ang wika alinsunod sa nagbabago sa buhay ng gumagamit nito. Tulad ng halaman, lumalago itot namumulaklak kapag mataba ang lupat mapagpala ang kaligiran. Nababansot itot kulu-kulubot ang dahon kapag tumubo sa burak at puro peste ang nakakapit.
(Pinagkunan: http://www.sawikaan.net/sapagkat_bu hay.html)
Maraming Wika, Matatag na Bansa

ni Ricardo Ma. Nolasco Ph.D.
Isa pong karangalan at pribilehiyo para sa akin at sa Komisyon sa Wikang Filipino na maimbitahan at makapagsalita sa inyong kumperensya. Ang ibabahagi ko sa inyo ngayong umaga ay tungkol sa bisyon, direksyon at mga programa ng KWF para sa susunod na tatlong taon, o hanggang 2010. Ibinabahagi ko ang mga ito sa inyo sa pag-asang yayakapin ninyo ang nasabing mga bisyon, direksyon at programa bilang sarili ninyong bisyon at programa. Kamakailan lamang ay nagkasundo ang pamunuan ng KWF na baguhin ang aming bisyon. Ang pangarap
namin ay: "maging sentro ng kapantasan sa mga wika at literatura ng mga Pilipino." Umaalinsunod ang pangarap na ito sa aming mandato na paunlarin, palaganapin at panatilihin ang mga wikang ginagamit ng mga Pilipino sa iba't ibang larangan. Ang ganitong bisyon at misyon ay pagamin na bagamat ang KWF ay siyang opisyal na ahensyang pangwika ay malayo pa rin ito sa pagiging tunay na sentro ng kapantasan at kaalaman sa mga wika at panitikan ng mga Pilipino. Ang itinatayo namin ay isang sentro ng impormasyon, dokumentasyon at pananaliksik; na may kuwerpo (corps) ng mga mananaliksik na may mataas na kakayahan sa linggwistika at applied na linggwistika (hal. pagtuturo ng wika) at pagsasaling-wika; isang sentro na katatagpuan at naglalaman ng lahat ng mga pag-aaral at akda tungkol sa mga wika ng Pilipinas; isang sentro na may kamalig ng mga datos sa ibat ibang wika, at sa ibat ibang genre, kasama na ang audio at video recording ng mga pangyayaring komunikatibong may mga anotasyon at komentaryo; isang sentro na lumilikha ng mga orihinal at huwarang mga diksyunaryo, gramatika, ortograpiya, iskolarli na mga babasahin, materyales sa literasiya at reperensya sa pagtuturo sa magkakaibang disiplina; at isang sentro na dalubhasa rin sa teknolohiyang pang-impormasyon at pangkomunikasyon upang magampanan ang gawain ng pagpapaunlad, pagpapalaganap at pagpapanatili ng mga wika sa Pilipinas. Ang katwiran para sa pangarap naming ito ay nagmumula sa aming pagkilala sa kahalagahan ng mga wikang ginagamit ng mga Pilipino ang wikang pambansa, ang mga wikang panglokal at mga wika na
pang-ibayong dagat para sa magkakaibang mga layunin: para sa literasiya at edukasyon ng ating mamamayan; para sa layuning pangkultura at intelektuwal; para sa pagkakakilanlan at etnisidad; para sa pakikipagtalastasan sa loob at labas ng bansa; para sa pag-unlad na pangekonomiya; at para sa kaisahan at katatagang pampulitika. Gusto naming isipin na lipas na ang panahon na ang mga gawain ng komisyonsa katotohanan o sa karaniwang pagkakaalam ay eksklusibong nakatuon sa wikang pambansa, sa kapabayaan ng mahigit na 170ng wika ng ating bansa at nang walang makatotohanang pagsasaalang-alang sa isa pang opisyal na wika ng bansa, ang Ingles, o sa mas eksaktong pormulasyon, ang Philippine English. Ito ang landas o linya ng "isang bansa, maraming wika", na siyang simulain ng kasalukuyang tema ng buwan ng wika 2007, na "maraming wika, matatag na bansa." Ano ang batayan at katwiran ng "maraming wika, matatag na bansa"? Ang batayan at katwiran ay may kinalaman sa pagiging multilinggwal at pagiging multikultural ng mga Pilipino. Sa halip na isang disbentahe, itinuturing ng komisyon na napakalaking bentahe ang pagkakaroon ng Pilipinas ng mahigit na 170ng wika. Pangsampu tayo sa pinakamaraming wika sa buong daigdig, sa kabila ng palasak at mapangmenos na palagay na ang mga wikang ito'y pawang mga dialekto lamang. Ang natural na kundisyon ng karaniwang Pilipino at ng karaniwang mamamayan ng daigdig ay hindi lang iisa ang alam nitong wika. Sa karaniwan, ang Pilipino at ang karaniwang tao sa daigdig ay may alam na dalawa o mahigit pang wika.
Si Hesukristo ang pinakamainam na halimbawa ng pagiging multilinggwal, sapagkat marunong siya ng Aramaic, ng Hebrew, Griyego at Latin. Si pangulong GMA ay mainam na halimbawa ng isang Pilipino. Maalam siya sa Kapampangan, Sinebwano, Ilokano, Tagalog, Ingles at Espanyol. Dahil sa katotohanang ito, ang ideya at pangakong pag-unlad sa ilalim ng isang sentralisadong nasyon-estado na may iisang sentralisadong wikang pambansa ay naglalaho. Gayunpaman, mayroon tayong wikang pambansa. Ito ang wikang Tagalog na nang dahil sa kumbinasyon ng mga sirkumstansyang historikal, pangekonomiya at sosyopulitikal ay naging komon na wika ng magkakaibang etnolinggwistikong grupo ng ating bayan. Ang kasalukuyang Filipino ay ang dating wika ng Katagalugan na naging pambansa. Ang Filipino, kung gayon, ay ang pambansang linggwa prangka. Kung batayang panglinggwistika ang pag-uusapan, ang wikang pambansa at ang Tagalog ay nabibilang sa iisang wika. Ang unang batayan sa pagsabi nito ay ang tinatawag na mutual intelligibility. Ang isang nagsasalita ng "Filipino" at ang isang nagsasalita ng Tagalog ay magkakaunawaan. Kung gayon, nagsasalita sila ng isang wika. Ang ikalawang batayan ay ang gramatika. Ang gramatika ng umiiral na "Filipino" ay walang pinag-iiba sa gramatika ng Tagalog. Totoong sa ilalim ng konstitusyon, ang wikang Filipino ay kailangang nakasalig sa mga umiiral na wika sa Pilipinas. Pero, sa ngayon, ang gramatika ng wikang pambansa ay yaong sa Tagalog. Tingnan lamang ang mga panlapi (um-, -in, -an, at i-) at ang mga gramatikal na pananda ( i.e. ang, ng, sa) at mga partikulo (i.e. pa, na, kung, daw, kasi). Hindi ba magkapareho lang
sa mga panlapi at gramatikal na pananda at partikulo ng tinatawag na "Filipino"? Walang panlapi o gramatikal na elementong galing sa Ilokano, Sebwano, Ilonggo at sa ibang malalaking wika ang may matatag na katayuan sa wikang pambansa. May ilang teorista sa akademya na nagpapalaganap ng ideya na ang kaibahan ng "Filipino" sa Tagalog ay ang pagiging "malaya" ng una, at ang pagkapurista ng huli. Ang ibinibigay nilang halimbawa ay ang pagkakaiba ng leksikon ng "Filipino" at ng "Tagalog", gaya raw ng "fakulti", sa halip na "guro", "kolehiyo" sa halip na "dalubhasaan", "miting" sa halip na "pulong" atbp. Kinikilala ng KWF na ang "purismo" at "Tagalismo" ay mga hadlang sa pagpapaunlad ng wikang pambansa. Subalit, kailangan ding alalahanin na hindi panghihiram ng dayuhang leksikon o leksikon buhat sa iba pang wika ng Pilipinas ang batayan sa pagklasipika ng dalawa o mahigit pang barayti na magkakaibang wika. (Maging ang mga Tagalog sa Batangas at Bulakan ay nanghihiram din at nagko- code-switch.) Gaya ng nabanggit sa itaas, ang pagkakaunawaan at ang gramatika ay higit na mapagpasyang batayan. Idagdag pa rito ang katotohanan na karamihan ng mga Pilipino ay tumatawag pa rin sa wikang pambansa na "Tagalog". at madaling maintindihan kung bakit kakaunti lamang, maliban sa kakarampot sa akademya, ang naniniwala na ang "Tagalog" at ang "Filipino" ay "magkaibang wika." Pero may isang malaki at hindi matatawarang pagkakaiba ang wikang Tagalog noon at ang wikang pambansa ngayon. Ang kasalukuyang wikang pambansa ay ang pangalawang wika ng nakararaming Pilipino. Mas marami nang Pilipino
ngayon na marunong mag-Tagalog pero hindi ito ang kanilang kinagisnan o unang wika. Ito ang pangalawang wika nila. Ito ang isa sa tampok na dahilan sa pagtawag dito ng ibang pangalanFilipino. Ito rin ang panlipunang batayan sa paglitaw ng mga pasalitang barayti ng "Filipino"; mga barayti na hindi lamang limitado sa Katagalugan at Kamaynilaan, kundi sumasaklaw sa Davao, Iloilo, Cebu, Baguio, Angeles, Cagayan de Oro, Zamboanga City at sa ibang punong sentrong lungsod kung saan nagtatagpo ang magkakaibang grupong etniko. Sa ngayon, ang barayting pinakaprestihiyoso ay ang barayti sa Metro Manila at kanugnog na mga lugar, na siyang itinuturo ngayon sa mga paaralan at pinalagaganap ng masmidya. Pero hindi maipupuwing na ang wikang Tagalog ay naging pambansa na. Ang ganitong mga katotohanan, sa aking palagay, ay hindi nalingid sa mga gumawa ng mga probisyong pangwika sa ating konstitusyon. Nanalig sila na habang nalilinang, ang wikang pambansa ay dapat payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na mga wika sa Pilipinas at sa iba pang wika. Idineklara din nila ang wikang Filipino at ang wikang Ingles bilang wikang opisyal, pero hindi nila kinaligtaan na ipahayag din na ang mga wikang pangrehiyon ay pantulong na wikang opisyal at midyum ng pagtuturo. Higit sa lahat, tiniyak nila ang pagtatayo ng isang komisyon na "magsasagawa, mag-uugnay at magtataguyod" ng mga pananaliksik hindi lamang sa wikang pambansa, kundi sa iba pang mga wika ng mga Pilipino. Ang ganitong mga probisyong pangkonstitusyon ay nagkaroon ng katuparan sa pagkakapagtibay ng RA 7104 na siyang lumikha sa Komisyon sa Wikang Filipino.
Ang lohika ng patakarang multilinggwal sa pagpapaunlad ng mga wika sa Pilipinas ay unti-unting tinatanggap ngayon ng mas maraming mananaliksik sa wika at/o tagagawa ng patakaran sa ating pamahalaan. Nitong kamakailan, may isang grupo ng mga mananaliksik ang naglabas ng KRT 3 Formulation of the National Learning Strategies for the Filipino and English Languages na nagmumungkahi sa pamahalaan na: para sa ECCD (3-5ng taon), ang paggamit ng wika ng bata sa day care center. Gagamitin ang Filipino at English (at Arabic) sa mga istorya at panitikan; para sa Grade 1 hanggang 3, ang paggamit ng wika ng bata bilang midyum ng pagkakatuto para sa lahat ng subject. Gagamitin ang Filipino at English (at Arabic) bilang magkahiwalay na subject para sa oral language development; para sa Grade 4 pataas, Filipino bilang midyum ng pagtuturo para sa Makabayan at subject na Filipino at/o panitikan at English bilang midyum sa Math at Science. Gagamitin ang wika ng bata bilang pantulong na wika; samantala, sa sekundarya, magtuturo ng mga language elective sa wika ng bata, wikang pangrehiyon, Arabic at anumang wika sa ibayong dagat; Ayon sa nasabing dokumento: "(c)ontrary to being a hindrance, the languages of children must be considered as enabling factors on which student learning and achievement can be based. The use of the mother tongue in learning has been found to be the most effective way to bridge learning in all subject areas including the development of future languages. This is a generalization based on numerous experiences of other multilingual countries as well as empirical studies conducted in the Philippines."
Ang isang halimbawa ng empirikal na pag-aaral na nagbibigay-balidasyon sa bisa ng multilinggwal na patakaran ay ang resulta ng 2006 NAT Grade 3 reading test sa dibisyon ng Kalinga. Sa sampung distritong ito, tanging ang Lubuagan lamang ang may first language component, ibig sabihin, ang unang wika ay siyang ginamit na midyum ng pagtuturo sa naturang eskuwelahan, kahit sa science at math. Ang natitirang siyam na dibisyon ay sumailalim sa regular na edukasyong bilinggwal. Ipinakikita ng reading test na ang distrito ng Lubuagan ang nakapagtala ng pinakamataas na marka sa English (76.5%) at Filipino (76.44%). Ang pumangalawa na distrito ay ang Tinglayan na nakaiskor ng 64.5% sa English at 61.4% sa Filipino. Ang pumangatlo naman ay ang Pasil, na nakaiskor ng 51.9% sa English at 47.7% sa Filipino. Ang ganitong mga ebidensya ay nagpapatotoo na maaaring gawing tulay ang lokal na wika upang matutuhan ang English at Filipino. Ang totoo'y maraming mga pag-aaral ang nagpapakita na ang paggamit ng wikang hindi-sa- bata ay hindi makatutulong manapa'y makasasama pa nga sa pang-akademikong performance ng bata. Mahalagang banggitin muli ang mga napatunayan sa pananaliksik ni Taufeulangaki (2004): ang mga bata ay nangangailangan ng pinakamababa na 12ng taon upang matutuhan ang kanilang unang wika; ang mga bata ay hindi natututo ng pangalawang wika nang mas mabilis kaysa mga matanda; ang may edad na bata ay may higit na kasanayan sa pagkatuto ng pangalawang wika; mas importante ang pag-unlad pangkognitibo ng bata kaysa paghantad sa ikalawang wika; Sa isang hiwalay na artikulo, nabanggit ko na ang eksklusibong
paggamit ng Ingles at Filipino ay nagresulta sa tinatawag ni Smolicz, Nical and Secombe (2000) na inferiorization ng iba pang wika sa Pilipinas. Ninanakaw ng kasalukuyang patakarang bilinggwal ang wika ng bata at hinahalinhan ito ng isang wikang di-pamilyar at tiwalag sa kanilang kultura at karanasan. Ang mensahe ng bilinggwal na edukasyon sa marami nating mag-aaral ay walang kuwenta ang kanilang kinagisnang wika. Sa halip na tingnan bilang resource at pundasyon ng panimulang kaalaman, itinuturing ang pagkakatuto ng wikang sarili na isang malaking kakulangan o deficiency, o dikaya'y kapansanan. Sa halip na pagmamahal at pagpapahalaga sa sariling kultura't wika, pagkutya at pagmamaliit sa sarili ang itinuturo ng kasalukuyang patakaran. Sinusuportahan ng KWF ang anumang kampanya na papaghusayin ang kasanayan sa Ingles ng ating mga estudyante. Pero kailangang linawin na ang pinakamabisang paraan ay ang pagturo dito bilang pangalawang wika. Ibig sabihin nito, magsimula sa kinagisnang wika sa unang mga grado. Kapag mabulas na at matatag na ang kasanayang pangliterasi at pangkognitibo ng estudyante sa kinagisnang wika at kultura, ipakilala ang Ingles at ang Filipino bilang mga subject. Sa paglaon ay maaari na ring ituro ang iba pang subject sa Filipino at Ingles. Gayunpaman, ang katatasan sa Ingles ay hindi makakamtan lamang sa eskuwelahan. Sa labas ng eskuwelahan, kailangang magkaroon ang mga estudyante ng mga modelo o huwaran sa pagsusulat at pagsasalita ng mabuting Ingles, at kasabay nito ng mga pagkakataon para magamit ang kanilang kasanayan sa Ingles. Sa kasalukuyan ay walang sapat na motibasyon at oportunidad maliban sa eskuwelahan upang mapaunlad ng
mga estudyante ang kanilang kasanayan sa Ingles, laluna sa pagsasalita nito. Ang komitment ng KWF sa "isang bansa, maraming wika" ay makikita sa tema at saklaw ng nakaraang patimpalak na idinaos noong Buwan ng Wika 2006. Sa simula't sapul ay nakasanayan na namin na magdaos nang taunan ng isang patimpalak lamang, ang tradisyunal na Gantimpalang Collantes sa sanaysay sa wikang Filipino. Noong 2006, sa kauna-unahang pagkakataon ay nagdaos ang KWF ng magkakahiwalay na mga timpalak sa pormal na pagsulat sa Sebwano (tula at maikling kuwento), Iloko (tula at maikling kuwento), Hiligaynon (maikling kuwento) at Pangasinan (tula). Ang nagwaging mga akda ay nakatipon ngayon sa isang akda na pinamagatang Ani ng Wika 2006. Ang tema ng buwan ng wika 2006 ay: "Ang buwan ng wikang pambansa ay buwan ng mga wika ng Pilipinas." Ngayong taong 2007, pinalawak namin ang saklaw ng patimpalak para makasama ang Bikol (maikling kuwento at sanaysay), Samar-Leyte (tula at maikling kuwento), Kapampangan (tula), Meranaw (sanaysay), Maguindanao (sanaysay) at Tausug (sanaysay). Ang tema ng buwan ng wika 2007 ay: "Maraming wika, matatag na bansa." Ang multilinggwal na adhikain ng KWF ay hindi lamang naipapahayag sa taunang pagdiriwang ng buwan ng wika at pagkilala sa mahusay na mga akdang pampanitikan, kundi sa mga pangmatagalang programa at proyektong inako nitong isakatuparan. Ang mga programa't proyektong ito ay naglalayon na makamit ang sumusunod na pagbabago sa ating
kapaligiran: ang pagpabor ng opinyong publiko sa multilinggwalismo. Hanggang ngayon, marami pa rin ang naniniwala na hindi na kailangang pag-aralan ang wikang pambansa o ang ating mga lokal na wika sapagkat "alam na natin ito." Laganap pa rin ang maling pag-iisip na ang pagkakaroon ng isang wika ay mapagpasya sa pagbubuo ng isang bansa. Upang pumabor ang opinyong publiko sa multilinggwalismo, plano naming magbigay ng napapanahong mga impormasyon sa OP, DEPED, CHED, ang Kongreso at iba pang ahensya ng gobyerno tungkol sa mga bagay na may kinalaman sa wika. Makatwiran lamang na ang unang benepisyaryo ng aming mga pananaliksik ay ang pamahalaan na rin. Gusto rin naming lumikha ng bagong mga kaalamang pangwika at pampanitikan. Nais naming palakasin ang: Philippine Lexicography program, Philippine Grammars Program, ang National Translation Program, ang Phonology, Phonetics and Ortography Program, mga proyekto sa literasiya at pagtuturo ng wika; Philippine Language Mapping Project; Bibliography of Philippine Languages project; Endangered Languages Program; Philippine corpus; Gusto rin naming palaganapin sa publiko at stakeholder ang impormasyon at kaalamang pangwika at pampanitikan. Kay namin itinatayo ang: Library and Archives of Philippine Languages; pinapataas ang kantidad at kalidad ng mga publikasyon; nagdadaos ng mga seminar, workshop, lektyur, at iba pang aktibidad na pang-edukasyon; pinapaganda ang aming website; nagkakaloob ng mga research grants o tinutulungan ang mga stakeholder
10
na makakuha ng mga research grants; nagtatayo ng mga language councils sa mga rehiyon; pinalalakas ang mga kakayahang pang-IT at pampananaliksik, at sinisikap na magkaroon ng sarili naming tahanan at gusali. Sa pagwawakas, nais kong ibilin sa inyo ang sinabi ng isang katutubong Amerikano, isang American Indian, tungkol sa relasyon ng wika at ng buhay. Aniya, kailangan natin ang wikang dayuhan para mabuhay sa kasalukuyang panahon. Pero kailangan natin ang wikang sarili, para mabuhay nang habampanahon. Magandang umaga sa inyong lahat.
(Keynote na Talumpati sa 2007 Nakem Conference, Mariano Marcos State University, Mayo 23, 2007)
Kung Paano Pahalagahan ang Ating mga Wika

ni Ricardo Ma. Nolasco Ph.D.
Ang pambansang wikang tinatawag na Filipino ay isang kumbinyenteng kasangkapan para sa pakikipagtalastasan ng mga grupong etniko. Maaaring magtungo sa alin mang lugar sa bansa at makipag-usap sa kapwa Pilipino sa pamamagitan ng wikang ito. Ayon sa sensusng 2000, 65ng milyon sa 76 na milyong Pilipino ang nagsasalita at nakakaunawa ng Filipino. Gayon man, hindi pinapansin ng mga tao ang katotohanang karamihan sa mga Pilipino ang nagsasalita ng Filipino o Tagalog bilang pangalawang wika. May 22ng milyon lamang ang nagsasalita nito bilang unang wika.
11
Doble ng bilang na ito o mga 43ng milyon ang nagsasalita nito bilang pangalawang wika. Maaaring hindi kasinghusay sa wikang ito ang mga di-taal na Tagalog kumpara sa kanilang unang wika. Ito ang dahilan kung bakit bantulot ang ilang pangkat na yakapin ang Filipino. Napipilitan lang sila. Mas gugustuhin nilang mag-Ingles sapagkat ito ay pangalawang wika ng lahat. Bukod dito, mas prestihiyoso ito kaysa sa Filipino. Sa kasaysayan ng ating bansa, may natatanging pribilehiyo ang Tagalog kumpara sa ibang mga wika, maliban sa Ingles. Noong 1937, idineklara ang Tagalog bilang batayan ng wikang pambansa. Ibig sabihin, ito ang wikang pambansa. Noong 1959, pinalitan ito ng Pilipino. Noong 1987, muli itong pinangalanang Filipino na may F. Itinalaga rin itong isa sa mga opisyal na wika at midyum ng pagtuturo. Ang mga wika ng rehiyon ay tinawag na mga pantulong na wika sa pamahalaan at sa edukasyon. Ang pagkakaroon ng isang pambansang wika ay hindi nangangahulugan ng pagtalikod sa una o pangalawang wika. Hindi rin ito pagwawalang-halaga sa ibang mga wika ng Pilipinas. Paano ba winawalang-halaga ang isang wika? Ang isang paraan ay tawagin mo itong diyalekto. Sa pamamagitan ng tawag na diyalekto ay pinabababa natin ang katayuan ng mga wikang diTagalog bilang lehitimong paraan ng pagpapahayag. Nababawasan ang pangangailangang matutuhan ang mga ito. Sapagkat Tagalog ang pambansang wika, ang mga akdang pampanitikang nasusulat dito ay
siyang itinuturing na pambansang panitikan. Ang pinakamagagaling na manunulat sa Tagalog ay tinataguriang mga pambansang manunulat. Samantala, ang panitikang di-Tagalog ay itinuturing na panitikang pangrehiyon o bernakular at ang pinakamagagaling na manunulat dito ay itinuturing na mga manunulat na pangrehiyon o pambernakular. Tingnan naman natin ang kalagayan ng mga di-Tagalog. Matiyagang pinagaaralan ng dayong Ilokano o Bisaya ang wika ng Kamaynilaan samantalang parang walang pakialam sa lokal na wika ang dayong Tagalog. Isa pang paraan ng pagwawalanghalaga sa isang wika ay ang pagsasabi na ang sinumang nagsasalita ng wikang pambansa ay awtomatikong nagiging makabayan. Nangangahulugan ito na sinumang hindi nakapagsasalita nito o iyong mga Inglesero ay hindi makabayan. Ganyan din ang palagay ng ating mga kababayan. Sa surbey ng Social Weather Station noong 1996, 62% ng mga Pilipino ang sumasang-ayon na napakahalaga para sa isang tunay na Pilipino ang makapagsalita ng Pilipino. Kalahati ng mga Bisaya (55%) ang sumang-ayon sa pahayag na ito. Gayon din ang 67% ng mga Mindanaons sa mga pook na urban. Kung gayon, dapat nating itanghal na mga bayani ang mga Hapon na nanakop sa ating bansa noong mga 1940. Noong panahong iyon, ginawa nilang Tagalog ang pangunahing midyum ng pagtuturo, kasabay ng Nihonggo. Ipinagbawal nila ang paggamit ng Ingles. Masyadong kakatwa ang argumentong ito kaya hindi na ito dapat talakayin pa.
12
Winawalang-halaga rin natin ang ating mga wika kung nananalig tayo sa kasabihang isang bansa, isang wika. Nangangahulugan ito ng isang sentralisadong estado-bansa na may isang istandardisadong wika para sa mga opisyal na gampanin at edukasyon. Di lang iilan ang ang sumusuporta sa Ingles upang maging wikang iyon; ang katwiran nila ay ito raw ay para sa globalisasyon at modernisasyon. Giit naman ng iba, dapat ay Filipino sapagkat ito ang wikang pambansa at tayo raw ay mga Pilipino. Wala sa mga paniniwalang ito ang tumutugma sa realidad sa Pilipinas at sa daigdig. Sa Pilipinas, ang karaniwang Pilipino ay nakakapagsalita ng tatlo o apat na wika, maliban sa mga Tagalog na ang alam ay ang wikang sarili at Ingles. Sa mundo, karaniwan ang may alam na dalawa o higit pang wika; samantalang pambihira naman ang may alam lamang na isang wika. Mayroong 200ng nasyon-estado subalit may mahigit sa 6,000ng wika. Ibig sabihin, maraming bansa ang may mamamayang marunong ng mahigit sa isang wika. Ang European Union ay may dalawamput tatlong opisyal na wika. Ang Canada ay Pranses at Ingles ang mga opisyal na wika. Kahit ang Estados Unidos ay walang nakitang pangangailangang magproklama ng isang wikang pambansa. Ang batas na nagpapairal sa patakarang pangwika ay ang Republic Act 7104. Ito ang batas na nagtatatag sa Komisyon sa Wikang Filipino at nagtatakda rito upang magsagawa, mag-ugnay at magpalaganap ng mga pananaliksik para sa pagpapaunlad, pagpapalaganap at preserbasyon ng Filipino at ng ibang mga wika ng Pilipinas. Ang patakaran ay paunlarin at payamanin ang wikang
pambansa batay sa mga umiiral na wika at ibang mga wika ng Pilipinas. Sa ibang salita, magkapantay sa wikang pambansa ang halaga ng mga lokal na wika at hindi sunud-sunuran dito. Ang ideya ay palakasin ang mga lokal na wika upang mapalawak ang kaalaman at batayang panlinggwistika ng ating pambansang wika. Ang pinakamahusay na paraan upang mapawalang-halaga ang ano mang wika ay ang pagbabawal na gamitin ito sa sistema ng edukasyon. Dala ng mga bata sa paaralan ang wika ng kanilang tahanan at pamayanan upang burahin lamang ng sistemang bilinggwal. Paboritong pormula ang pagmultahin o parusahan ang magaaral dahil sa pagsasalita ng kanilang sariling wika. Akala tuloy ng mga bata, hindi mahalaga ang kanilang wikat kultura at kung gayoy hindi dapat palaganapin. Ang mahalaga lamang ay ang mga wikang ipinagagamit sa buong bansa at ang kaalamang nakasulat dito. Ang karaniwang dahilan kaya hindi ipinagagamit sa paaralan ang mga wika ng bata ay: nagkakawatak-watak daw tayo dahil dito, at hindi raw ito praktikal sapagkat napakarami nating diyalekto. Walang pagkakaisa kapag walang paggalang sa kultura at wika ng bawat isa. May mapupulot tayo sa karanasan ng Papua New Guinea. Ang Papua New Guinea ang may pinakamaraming wika sa daigdig, umaabot sa mahigit sa 800. Subalit hindi ito naging hadlang upang makabuo ng materyales sa literasiya sa saikatlo (1/3) ng mga wika nito. Kung kaya nila, kaya rin natin. Huwag na tayong lumayo. Ang Lubuagan ay isang distrito ng Kalinga na ang midyum ng pagtuturo para sa mga araling pamprimarya kahit sa agham at matematika ay ang lokal na
13
wika. Ang Tagalog at Ingles ay itinuturo bilang mga asignatura. Nagtutulungan sa proyektong ito ang Kagawaran ng Edukasyon, ang Summer Institute of Linguistics at ang pamayanan ng Lubuagan. Nakakagulat ang resulta ng pagsusulit sa pagbasa sa sangay ng Kalinga noong 2006. Ang mga mag-aaral ng Lubuagan ay nagtala ng pinakamataas na iskor sa English (76.5%) at Filipino (76.44%), kumpara sa mga mag-aaral ng mga distritong tinuruan sa bilinggwal na sistema. Paano natin pinahahalagahan ang ating mga wika? Ang una at pinakamahalagang hakbang ay ang baguhin ang ating saloobin sa ating mga wika. Ituring nating yaman sa halip na pabigat ang ating mga lokal na wika upang mabigyan ng edukasyon ang ating lipunan at mapaangat ang pamumuhay ng mamamayan. Kailangan natin ang isang wikang pambansa pero kailangan din natin ang ating mga lokal na wika at ang mga wika ng lalong malawak na talastasan (i.e. Ingles at Espanol). Sa pamamagitan ng mga wikang ito, nabubuo natin ang ating etnisidad at kasabay nito ay nakikilala ang ating pagka-mamamayan ng bansa at ng daigdig. Natutulungan tayong mag-isip nang global at kumilos nang lokal. Ang katutubong mga sistema ng kaalamang nakaimbak sa mga lokal na wika ay nagkokomplemento sa ating kaalaman sa agham at teknolohiya ng Kanluran. Ang pinagsamang kaalamang ito ay tumitiyak na ano mang kaunlarang maidudulot nito ay magiging pangmatagalan at makakalikasan. Ang ating mga bata ay may karapatang matuto sa wikang kanilang
kinagisnan. Napatunayan nang sa pamamagitan ng mga wika ng tahanan at lokal na kultura ay napapadali ang pagkakatuto ng bata sa eskuwelahan. Nagsisilbi ring tulay ang mga ito upang epektibong makabisa ang ibang wika, gaya ng ipinakita sa Lubuagan. Nagkakaroon ng paggalang sa sarili ang isang magaaral kung ang kanyang mga karanasan at ang wikang ginagamit niya sa pagpapahayag ng mga iyon ay tinatanggap o kinikilala. Mula sa kaalamang ito, ang bata ay natututo, nakapagdaragdag ng bagong mga konsepto at nakakabuo ng mas malalim at abstraktong ideya. Kasabay nito, ang ating mga mamamayan ay dapat na mabigyan ng pagkakataong matuto ng wikang pambansa at ng ibang mga wika ng lalong malawak na komunikasyon gaya ng Ingles. Dapat silang mabigyan ng pagkakataon na masubukan ang kakaibang mga posibilidad na ibinibigay ng ekonomiyang pambansa at global. Ang dibersidad pangwika ay hindi nangangahulugan ng kawalan ng pagbabago sa katutubong kultura. Sa pagpapahalaga sa ating unang wika, napapahalagahan din natin ang ating pangalawang wika, ang Filipino at Ingles. Ito ay unang hakbang para muling makontrol ng ating mamamayan ang kanilang kapaligiran at ang kanilang likas na karapatang mabuhay.
14
(Lawton & Gordon 1993: 73-74). Karaniwan, iniuugnay ito sa learned journals at mga nakasulat at dinakasulat na mga istandard at code of practice. Sa panahong medyebal, iilan lang ang mga larangan gaya ng pilosopiya, syensya, at matematika. Sa pagdaan ng panahon, naging komplikado ang mga pag-aaral dahil sa pagdami ng mga idea, konsepto at mga impormasyon. Nadagdagan ang mga larangan. Dumami rin ang mga lapit at perspektiba sa pag-aaral. Halimbawa, mula sa mga tradisyunal at istruktural na pag-aaral, nagkaroon ng mga pag-uugnay ng mga kaisipan sa tao at lipunan. Kayat pumasok naman ang mga applied na pag-aaral. Sa ngayon, nakaparami nang mga erya o larangan. Ang ibang erya ay itinuturing na sub-erya kung minsan. Ang iba ay itinuturing lang na asignatura pero itinuturing naman ng iba na erya at kung minsan ay suberya. Bakit ganito? May mga kalituhan nang nangyayari pagdating sa terminolohiya at saklaw kaugnay ng salitang disiplina. Yung iba tuloy, ayaw nang gamitin ang salitang disiplina, sa halip ay field o larangan. Nangyayari ang mga ganito dahil may mga erya na nadedebelop nang mabilis kaysa iba kung kayat gustong mahiwalay sa dating sumasaklaw dito. Halimbawa, itinuturing ang linguistics, ang science of language, bilang disiplina. May mga nagpapalagay na may dalawang lapit (approach) dito, ang theoretical at applied. May tinuturing naman sa applied linguistics na isang sub-erya o sangay ng linguistics. At may itinuturing din dito na hiwalay ang erya o disiplina. Ang applied linguistics ay binubuo ng mga pangunahing erya gaya ng sociolinguistics, psycholinguistics, neurolinguistics. Sa pagdating ng
Ang Filipinolohiya at ang Isyu ng Filipino Bilang Disiplina

ni Pamela C. Constantino
Ang papel na ito ay pagtalakay sa isyu kaugnay ng sakop o saklaw ng disiplinang Filipino at kabuluhan o kaugnayan nito sa pagtuturo at pagaaral ng Filipino sa kalahatan. Susubukin nitong linawin at talakayin ang mga tanong na: isa bang disiplina ang Filipino? Kung disiplina, ano ang saklaw, metodohiya at lapit nito? Saang kategorya ng pag-aaral ito nabibilangsyensya, agham panlipunan o humanidades? Disiplina, Larangan at Asignatura Sinasabing ang disiplina ay isang erya ng kaalaman o karunungang pantao na nadebelop sa mga unibersidad para sa layunin ng pagtuturo at reserts
15
panahon, parami pa nang parami ang saklaw nito, gaya ng contrastive linguistics, translation, language education at iba pa. Gayunman, may mga nagpapalagay na ang linguistics ay wala nang iba kundi linguistics proper (teoretikal, istruktural). Para naman kay Chomsky, ang linguistics o tunay na linguistics ay psycholinguistics batay sa kanyang mga sinulat kaugnay sa universal grammar mula naman sa kanyang innateness theory of language. Para namay kay Labov (1972), ang linguistics ay sosyal kaya redundant na tawagin pang sociolinguistics. May mga pagdududa rin kung ang sociolinguistics at psycholinguistics ay applied linguistics nga dahil may sarili itong metodolohiya, self-contained ito, ika nga, at mapahati pa sa teoretikal at applied. Kayat may bumabanggit ng teoretikal na sociolinguistics at applied sociolinguistics. Lumalabas na parang hiwalay na disiplina ito. Nagkakaroon nga ng agam-agam kung may linguistics pa nga dahil unmarked na ito, wala na raw identidad. Tinatawag dati ang linguistics na linguistics proper, structural linguistics, microlinguistics, hardkernel linguistics, pure linguistics, autnomous linguistics. Tinatawag naman ang applied linguistics na linguistics plus at hyphenated linguistics. Binalikan ng applied linguistics ang linguistics dahil sa arogante raw nitong pagtrato sa dipuro na eryang ito at tinawag naman itong leftover linguistics dahil hindi raw alam kung ano ito, saan ito patungo o ano ang silbi nito. Pumasok pa ang mga terminong interdisiplina at multidisiplinari na lalo pang nagpagulo sa utak ng mga tao. Tinatawag itong larangan at kung minsan ay lapit o perspektiba. Sa
interdisiplinaryong larangan o lapit, ang dalawa o higit pang disiplina ang nagsusuri sa isang komon na paksa para hanapan ng komon na relasyon sa isat isa. Samantalang sa multidisiplinari na lapit, hiwalay na sinusuri ang bawat disiplinari ayon sa sarili nitong perpektiba ang isang komon na paksa. Isyu ng Filipino Bilang Disiplina Ano ngayon ang kaugnayan ng mga nabanggit sa pagtalakay natin ngayon ang Filipino bilang disiplina? May mga isyu na lumalabas ukol dito. Dati, ang Filipino ay itinuturing bilang isa lang subject at wikang panturo sa akademya, maliban pa sa pagiging wika, wikang pambansa at wikang opisyal. Dahil na rin sa pagiging wikang pambansa nito, bumuo ng mga kurikulum sa mga eskwelahan, una sa larangan ng edukasyon (BSE, BSEE) at paglaraan sa larangan ng liberal arts (BA). Sa BSE, binigyang-diin ang metodo ng pagtuturo samantalang sa BA ay laman o paksa. Itinuturo ang grammar ng Filipino sa parehong kurikulum. Kung minsan ay hinahatihati ito sa bawat subject para lang dumami ang maituturo (e.g. ponolohiya, morpolohiya, pantukoy, verb, at iba pa). Nang lumaon, dinagdagan pa nito ng linguistics, panitikan, malikhaing pagsulat, at pagsasalin. Pagkaraay nasama na rin ang leksikograpi at pagpaplanong pangwika. Nang lumaon din, hindi na lang ito mga subject sa pagpapakadalubhasa sa Filipino kundi erya na ng konsentrasyon. Halimbawa, sa La Salle, may AB Translation na ang diin ay pagsasalin tungo sa Filipino; sa PNU ay may Ph.D. Linguistics na ang diin ay pagtuturo at pag-aaral ng wika at hindi talaga linguistics (teoretikal).
16
Maingat dito ang UP kaya ang PhD Filipino ay may konsentrasyong pagsasalin, istruktura at pagpaplanong pangwika bilang erya. May problema dito dahil ang linguistics, panitikan, pagsasalin at leksikograpi ay mga hiwalay na disiplina. Ang pagpaplanong pangwika ay kabilang sa sosyolinggwistiks at ang malikhaing pagsulat naman ay pinagdududahan kung matatawag na disiplina dahil wala itong batayang research. Pero lahat ito ay independent sa Filipino. Samakatwid, tila nakikisawsaw lang at kung minsan ay pinararatangan pang nang-aagaw ang Filipino ng larangan ng may larangan. Hindi malinaw, kung gayon, ang sakop at saklaw ng Filipino bilang isang larangan ng pag-aaral. Filipino Bilang Disiplina Sa nakaraang mga kumperensya at pulong ng mga organisasyon at mga unibersidad at ahensyang pangwika, may mga pagtalakay na sa Filipino bilang disiplina. Sa UP, halimbawa, pangunahing paksa ito sa isang pambansang seminar-workshop noong 2001. Sa ebalwasyong ginawa ng CHED Komiteng Teknikal sa Filipino para sa mga COE ngayong taong ito, naging kuwestyon ang saklaw ng pagaaral ng Filipino. Ito nga ang isang dahilan kung bakit tayo naririto ngayon. Dati tinatawag ang pag-aaral ng wikang Filipino na isang larangan. Pero ngayon, ang malalaking unibersidad gaya ng UP, La Salle, PNU, Ateneo ay tinatawag na itong Disiplinang Filipino. Tinatawag na itong Filipinolohiya sa PUP gayundin sa La Salle.
Marahil, ang mga dahilan dito ay una, may pangangailangang ihiwalay ito sa ibang larangan na kabilang sa mga itinuturo ng mga Departamento ng Filipino gaya ng panitikan at malikhaing pagsulat; pangalawa, may mga larangan gaya ng sosyoloji, saykoloji, antropoloji, filosofi ng wika, na pinapasok ng mga mag-aaral ng Filipino sa pamamagitan ng mga pagaaral kaugnay nito; hindi rin gaanong kainteresado ang mismong nasa larangan na idebelop ito; at pangatlo, nananaig ang takot sa pamamarali na Ingles ang wika ng global na komunidad kung kayat kailangang maisaayos at mapataas ang kalidad ng programa ng wikang Filipino para magkaroon ng competitive advantage sa Ingles. Bahagi ito ng advocacy sa Filipino dahil sa pakikilahok natin sa mga gawaing pangglobalisasyon. May problema, gayunman, ang pagtawag sa Filipino bilang disiplina. Nilinaw ni Elliasson (1987) ang tatlong dimensyon ng klasipikasyon ng mga larangan sa isang akademikong disiplina: Facet of Subject Matter, Mode of Inquiry at Methodology. Ang mga facet of subject matter ay mga paksa o saklaw ng disiplina mismo (e.g. sosyolinggwistiks, saykolinggwistiks, sa disiplina ng linggwistiks). Kung ang facet of subject matter ay inherent o internal sa larangan, ang mode of inquiry ay labas o eksternal na perpektiba ukol sa saklaw o paksa. Naririto ang mga natatanging fityur ng apat na modes of inquiry ni Elliasson (p.23). Natatanging Fityur ng Mode of Inquiry
Teor ya Deskrips yon Kasays ayan Aplikas yon
17
Puro Teoretik al Sinkroni k (Deskrip tiv)
papel sa kumperensya at mga kurikulum sa ibat ibsang unibersidad: gramar ng Filipino sosyolonggwistiks saykolinggwistiks/sikolohiya ng wikang Filipino pagpaplanong pangwika panitikan malikhaing pagsulat pagsasalin kasaysayan ng wikang Filipino leksikograpi pagtuturo ng wika akwisisyon ng wika pagkatuto ng wika linggwistiks pulitika ng wika wika at lipunang Filipino barayti ng wika pagbuo ng materyales sa Filipino kontrastib linggwistiks error analysis stylistics mga metodo/istratehiya sa pagtuturo ng Filipino pagbuo ng eksame/test sa Filipino
Ang layunin ng teorya ay makapagbigay ng pangkalahatan, sistematiko at nagpapaliwanag na kalikasan ng subject matter. Hindi ito direktang naoobserbahan, at kakabit ng mga empirical na facts. Ang deskripsyon naman ay hindi kinakailangang magpaliwanag kundi magsuri at mag-uri ng mga panlabas na katangian ng paksa sa isang partikular na panahon, Sinkroniko ito di paris ng kasaysayan na dayakroniko na ang tutok ng pagsusuri sa isang penomenon ay ayon sa panahon. Ang aplikasyon ay isang syensya na kaugnay ng mga problemang praktikal na labas sa ngunit kaugnay ng teorya, deskripsyon at kasaysayan. Ang metodoloji ay isang sabsidyari at kung minsay itinuturing na sentral na kraytirya para matawag na disiplina. Gayunman, itinuturing ito ng iba na maynor dahil posibleng magbago ng metodolohiya sa isang disiplina dahil sa pangangailangan at mga trend ng panahon. Kung tatawaging disiplina ang wikang Filipino, may saklaw o paksa ba ito na inherent o nakapaloob sa at sa sarili ng larangan? May sariling metodoloji ba ito na nabuo o nabubuo mula sa mga datos at pagteteorya? May sarili ba itong mga teorya, abstraksyon o mga konsepto na magpapaliwanag sa mga aplikasyon at mga karanasan at obserbasyon sa larangan? Tukuyin natin ang ilan sa mga paksa/asignatura sa larangan/disiplinang Filipino/Filipinolohiya mula sa mga
Maliban sa gramar, komunikasyon, retorika, kasaysayan, ang ibay may sari-sariling larangang kinabibilangan (sosyolinggwistiks, saykolinggwistiks, etc.) ang iba namay mga larangan sa kanilang sarili (linggwistiks, literature, etc). Papaano, halimbawa, kung magkaroon ng trend na magkainteres sa pag-aaral ng wika (Filipino) sa mga larangang ito (e.g. sikolohiya ng wikang Filipino), alin kaya ang mas kilalanin, ang pag-aaral sa sikolohiya ng wikang Filipino na ginawa ng isang psychologist o ng isang Filipino teacher-researcher? Metodoloji ng psychology ang ginagamit dito. Ano ang magiging
18
pagkakaiba ng pag-aaral ng saykolojist sa pag-aaral ng Filipinojist (na dating itinuturing na Filipino teacher lang) Kung ang paksa ng pagaaral ay Filipino, nangangahulugan bang disiplina ito? Anong metodo ang ginagamit/gagamitin sa pag-aaral ng Filipino? Interdisiplinari? Multidisiplinari/Transdisiplinari/Intradis iplinari? May sarili ba itong teorya o mabubuong teorya o hihiram lang sa teoryang linggwistiko, sosyolinggwistiko, leksikograpiko, saykolinggwistiko, pagpaplanong pangwika, atbp. Kung ang pag-aaral ng Filipino ay tatawaging disiplina, pwede na rin nating tawaging disiplina ang ngayoy tinatawag nating studies gaya ng Cebuano Studies, Pampango Studies, Ilokano Studies. Saang kategorya ng pag-aaral ibibilang ang pag-aaral ng wikasa sosyal sayans (e.g. linguistics, sociology, psychology, philosophy) o sa humanidades (e.g. komunikasyon, retorika, pagsasalin). Kung interdisiplinari/multidisiplinari ba ang lapit, pwede na itong tumalun-talon sa bakod ng mga kategorya at hindi na makabilang sa alinmang kategorya o kayay kabilang sa lahat ng kategorya o pwedeng maging hiwalay na kategorya? Mahalagang malinaw ang saklaw at sakop ng disiplinang Filipino hindi lang para sa CHED na siyang nagbibigay ng hiwalay na kategorya para sa COE sa Filipino, Ingles, panitikan, banyagang wika, kundi para din sa ikaaayos ng pag-aaral at pagtuturo ng Filipino.
Marahil, malaki ang maitutulong ng pagtawag Filipinolohiya na ginagawa na ng PUP at gayundin ng La Salle para maitatag ang pag-aaral ng Filipino bilang disiplina.
Ilang Suliranin Tungkol sa Intelektwalisasyon ng Filipino

ni Bonifacio P. Sibayan
Tatalakayin ko sa artikulong ito ang ilang suliranin tungkol sa pagpapaunlad o intelektwalisasyon ng wikang Filipino. Naniniwala ako na
19
hindi natin maaaring sabihin na ang intelektwalisasyon ay susi sa maunlad na pagtuturo at pagkatuto kung hindi natin mauunawaan kung bakit, paano, at kung anong larangan ng wikang Filipino ang dapat bigyan ng intelektwalisasyon. Pagpaplano ng Wika (Language Planning)
1. Ang pagpapalit at pagbabago 2.
3. Lahat ng kasangkot sa pagtuturo at pagsusulong ng wikang Filipino ay dapat maging masugid sa pagbibigaymalasakit sa pagpaplano ng wika. Ang pagkuha ng isang asignatura o subject sa Language Planning ang magpapakilala sa isang mag-aaral ng mga huwarang teorya at praktikal na pagkaunawa sa ilang bagay tulad ng mga sumusunod: 4. 5.
6.
7.
1. Pagpapasya o pagpili ng wika

2. (language determination or selection) Paglinang at pagpapaunlad ng wika (kung saan isang bahagi ang intelektwalisasyon) Patakaran ng pagbabalangkas ng wika (para maunawaan ang katwiran ng pag-aaral ng dalawang wika o ang sinasabi nating edukasyong bilinggwal o bilingual education) Pagpoprograma ng wika Pagsasagawa o implementasyon ng wika (kung saan paraan at pamamaraan ng pagtuturo ay dalawang paksa lamang)
ng wika (language replacement and language shift) Ang tungkulin (role) o bahaging ginagampanan ng Filipino na may kinalaman sa Ingles at sa ibat ibang katutubong wika ng mga di-Tagalog sa ibat ibang larangan ng wika (language domains) Ang tungkulin o bahaging ginagampanan ng Ingles sa intelektwalisasyon ng Filipino Kung bakit kailangang maintelektwalisa ang Filipino, at kung paano ito isasagawa Ang kontribusyon ng ibang katutubong wika sa pagsulong ng Filipino Ang karapatan ng isang tao o grupo sa wika (language rights) Ang intelektwalisasyon ng Filipino sa ibat ibang larangan ng wika
Ang Pagpapalit ng Isang Wika Isa sa pinakamahalagang layunin sa pagpapaunlad ng Filipino ay ang paghalili nito sa Ingles balang araw. Ipinahayag ng Executive Order No. 335 ang pagpapasiya sa paggamit ng Filipino na pampalit sa Ingles. Ngunit tinanggihan ng mga Cebuano ang nasabing pahayag. Bakit? Sapagkat ang mga mamamayang Pilipino, tulad ng mga Cebuano, na di likas na gumagamit ng wikang Tagalog, ay mawawalan ng silbi o malalaos. Pansinin na ang mga Cebuano ay di tumutol sa paggamit ng Filipino sa mga larangan ng lingua franca o wikang pantelebisyon, pampelikula, at dyaryo o pahayagan. Ngunit sila ay tumutol sa pagpapalit ng Filipino sa wikang Ingles sa dalawang larangan ng wika sa larangan ng pamahalaan at sa larangan ng edukasyon. Ang ibig
3.
4. 5.
6. Pagpapahalaga ng wika Marami pang ibang masalimuot na paksa ang dapat maunawaan ng mga tagapagpaunlad, tagapagtaguyod, tagatangkilik, tagapagtanggol ng wikang Filipino. Ilang sa mga ito ay ang mga sumusunod:
20
sabihin nito, ang pagtanggap o pagtutol sa pagpapalit ng Filipino sa wikang Ingles ay may kinalaman sa mga larangan o pinanggagamitan ng wika. Maraming katwiran ang mga Cebuano sa pagtutol sa pagpapalit ng wikang Filipino sa wikang Ingles. Ang dalawa sa mga ito ay ang mga sumusunod:
Tatlong Uri ng Larangan ng Wika (Three Types of Language Domains) Upang maintindihan natin ang hirap ng suliranin sa pag-intelektwalisa ng Filipino ay kailangan nating malaman ang teorya ng larangan ng wika (theory of language domains) at ang paggamit nito sa pag-unlad ng Filipino. Pag-aralan natin ang sumusunod na tatlong uri ng larangan ng wika : (i) di mahalagang larangan ng wika (noncontrolling domain of language), (ii) medyo mahalagang larangan (semicontrolling domain); at (iii) mahalagang larangan ng wika (controlling domain of language). Ang di mahalagang larangan ng wika ay maaaring di nakasulat at maaaring gamitin sa kahit anong wika. Halimbawa, ang larangan ng tahanan at ang larangan ng lingua franca. Hindi natin kailangang planuhin ang paggamit ng Filipino sa mga di mahalagang larangan. Isang malaking pagkakamali ang paniwalang dahil ang Filipino ay ginagamit sa pagsasalita at naiintindihan ng halos lahat ng mga Filipino sa di mahalagang larangan ay maaari na rin itong gamitin sa bahaging larangan ng pamantasan o higher education. Ang uri ng Filipino na sapat para sa tahanan o para sa lingua franca ay maaaring hindi sapat para sa larangan ng edukasyon sa pamantasan. Ang mga medyo mahalagang larangan ay ang mga larangan kung saan ang pagsusulat ay hindi sapilitan. Ang ibig sabihin nito ay maaaring sumali ang isang tao nang halos lubos sa mga ito maski hindi marunong magsulat at magbasa nang maayos. At hindi rin binibigyan ng pansin ng mga tao ang wikang ginagamit sa mga medyo mahalagang larangan. Ang mga halimbawa ng medyo mahalagang
1. Hindi nila gusto ang

ginagawang paglapastangan sa kanilang katutubo at natamong karapatan sa wika. Binigyangdiin ng vice-mayor ng Cebu ang bagay na ito nang sabihin niya sa isang kapulungan kamakailan sa De La Salle University na ang mgaTagalog ay nagpupumilit na isungalngal ang wikang Tagalog sa aming lalamunan (ram Tagalog down our throats).
2. Nararamdaman nila na silay nanganganib dahil hindi sila handang magsalita at magsulat sa Filipino. Ang pagtutol na ito ng mga Cebuano ay isang magandang halimbawa sa hirap ng pagintelektwalisa sa isang wika at ng isang bansa. Totoong napakahirap palitan ang isang wikang intelektwalisado na tulad ng Ingles na ginagamit sa mahahalagang larangan ng wika. Noong araw, ay mas madaling napalitan ng Ingles ang Espaol dahil ang Ingles ay intelekwalisado na noon pa man. Ang kailangan lang noon ay ang pagtuturo nito sa mga tao o pagintelektwalisa sa mga tao. Sa ibang salita, handa na ang Ingles noon na pampalit sa Espaol.
21
larangan ay ang relihiyon at ang libangan (entertainment). Ang ikatlong uri ng larangan ng wika ay ang mga mahalagang larangan. Ang mahahalagang larangan ay ang larangan na nangangailangan ng mabuti at wastong pagbasa at pagsuat. Ang wika na kailangang gamitin sa mahalagang larangan ay ang tinatawag sa Ingles na learned language. Ito ang mga larangan ng wika na dapat bigyan ng pansin ng mga tagapagtaguyod ng wikang Filipino. Ang mga mahalagang larangan ay nangangailangan ng pagtatala, tulad ng computer data bank. Sa ibang salita, maliwanag na ang mahalagang larangan ng wika ang nangangailangan ng intelektwalisasyon. Ang ilan sa mga importante o mahalagang larangan ay ang mga sumusunod: (i) edukasyon (lalo na ang hayskul at ang pamantasan); (ii) pamahalaan; (iii) pagbabatas; (iv) hukuman; (v) agham at teknolohiya; (vi) negosyo, pangkalakalan at industriya; (vii) ang mga propesyon na may bahaging larangan (sub-domain), tulad ng medisina, abogasya, atb.; (viii) mass media (broadcast and print); at (ix) literatura. Ang Register Kailangang tandaan natin na bawat bahaging larangan o bahagingbahaging larang (sub- and subsubdomain) ay may sariling register. Ang ibig sabihin ng register ay ang tanging paggamit ng wika sa isang larangan o bahaging-larangan. Ang konseptong ito ay mahalaga sa pagintindi ng mga suliranin ng intelektwalisasyon ng wika. Halimbawa, alam nating lahat na kung
hindi tayo doktor, hindi natin maiintindihan ang register ng medisina na nakasulat sa Ingles. Katangian ng Mahahalagang Larangan ng Wika Ang mahahalagang larangan ng wika ay may sumusunod na mga katangian: 1. Idinidikta nila ang wika na kailangang pag-aralan at gamitin.
2. Ang wikang ginagamit ay

specialized at learned. Samakatwid, kinakailangan ng kaalaman na tiyak, kaya kailangan ng specialization.
3. Ang mga mahalagang
larangan ay nangangailangan ng dunong ng pagsasalita, pagbabasa, at pagsusulat; kailangan dito ay precise language o tiyak, tumpak, ganap na salita; hindi katulad ng ginagamit natin sa di mahalagang larangan ng wika.
4. Ang kaalaman sa
mahalagang larangan ay iniipon (cumulative). Kung kayat kinakailangang malaman ang karunungan ng nakalipas (past knowledge) at kasalukuyan. Ang karunungan ng nakalipas ay nasa mga aklat, journals, at ngayong may computer na, nakaimbak
22
sa data banks. Maliwanag na maliwanag na halos lahat ng nakalipas na karunungan sa mahalagang larangan ay hindi magagamit sa Filipino.
5. Ang pagdami ng
kaalaman sa mahalagang larangan ng wika ay mabilis. Ang kasalukuyang karunungan ay nasa bagong mga aklat, pangkasalukuyang journals at pananaliksik na papel (research papers). Ito ay hind makukuha sa Filipino. Ang pagsabog (explosion) ng karunungan sa mahalagang larangan ay katakut-takot. Ang paghahabol sa pagsabog ng kaalaman na nakasulat at nakatala ay isa sa pinakamalaking suliranin sa intelektwalisasyon ng Filipino at ang pagpapalit nito sa Ingles. Sa kasalukuyan, ang bagong karunungan ay batay sa nakalipas na karunungan na matatagpuan ng mga Pilipino sa Ingles at hindi sa wikang Filipino. Samakatwid, inaasahan natin ang pagunlad ng Filipino sa mahalagang larangan at bahaging larangan; kinakailangan natin ang nakalipas at ang kasalukuyang karunungan sa Filipino. Ito ay isang kailangang gawain. Ang lawak ng suliranin ay sobrang malaki at nakakalito. Kung inaasahan natin na papalitan ng Filipino ang Ingles, kailangan na hindi lamang ang wikang Filipino ang maintelektwalisa; isama natin ang pag-intelektwalisa ng mga tao, ng mga Pilipino sa buong bansa.
Ang isa sa mga unang dapat gawin sa intelektwalisasyon ng Filipino ay ang isang intelektwalisadong wikang katulad ng Ingles na ginagamit sa mga mahalagang larangan ay hindi maaaring palitan nang basta ganoon lang ng isang wikang hindi intelektwalisado. Malinaw na kinakailangang mas mabuti ang ipapalit. Hindi sapat ang mga dahilang nasyonalismo, o pagkamakabayan at patriotismo o pag-ibig sa bayang tinubuan, gayundin ang pagkakakilanlan (identity) upang palitan ang Ingles. Karamihan sa mga Pilipino, lalung-lalo na ang mga di Tagalog, ay hindi naniniwala na ang Filipino ay tatak ng nasyonalismo o patriotismo. Tama sila. Ito ay bahagi ng kanilang karapatang pangwika. Ang Bahagi o Papel (Role) ng Ingles sa Intelektwalisasyon ng Filipino May paniwala ang maraming tagapagtanggol ng Filipino na hindi natin kailangan ang Ingles. Sapat na rin daw na marunong magsalita, magbasa, at magsulat sa Filipino. Hindi lamang ito isang malaking pagkakamali; ito ay delikado sa kasalukuyang kalagayan ng Filipino. Ang tagapagtaguyod ng Filipino ay dapat magaling sa Ingles dahil ang wikang Ingles lamang ang paraan kung paano maiintelektwalisa ang Filipino. Harapin natin ang katotohanan. Kaunti lamang ang kaalaman, kung mayroon man, sa syensyang panlipunan, agham at teknolohya, matematika, medisina, batas, atbp., sa wikang Filipino. Ang kaalaman ukol sa mga larangang ito ay maaaring makuha sa Filipino sa pamamagitan ng pagsasalin (translation). Ngunit halos wala pang
23
naisasalin sa mga larangang ito. Halimbawa, paano ipamamahagi ang karunungan sa medisina sa isang taong marunong lamang sa Filipino. Imposible. Hindi maaari. Ano, samakatwid, ang magiging gamit ng Filipino kung hindi ito maaaring gamitin sa pagkuha ng karunungan? Mga Mungkahi Kung maaari akong magbigay ng mungkahi, ang aking mungkahi ay ang mga sumusunod: 1. Lahat ng tagapagtaguyod ng Filipino, lalung-lalo na sa larangan ng edukasyon, na hindi pa nag-aaral ng Language Planning, ay dapat mag-umpisa na. 2. Ang mga tagapagtanggol ng Filipino ay dapat makaalam tungkol sa mga suliranin ng pagpapalit at pagbabago ng wika. 3. Hindi sapat na ang mga tagapagtanggol ng Filipino ay marunong lamang sa pamamaraan ng pagtuturo sa Filipino. Dapat ay magaling sila sa Ingles at Filipino. Bukod sa pagiging guro, dapat sila ay mga iskolar, tagapagsaliksik, at manunulat sa tiyak na karunungan. 4. Ang Filipino, upang umunlad at maging intelektwalisado, ay dapat gumamit ng Ingles. 5. Bigyang-diin ang karunungan, hindi ang pamamaraan. 6. Ang mga guro, tagapagtaguyod ng Filipino, at mga kasapi sa
mga samahang pangwika ay dapat magsaliksik para sa Language Planning. Ang mga solusyon sa mga suliranin ng wikang Filipino ay kailangan ng karunungan o iskolarsyip; hindi paghula at pakiramdam. 7. Sapagkat ang karunungan ay iniipon (cumulative), ang mga tala ng nakalipas na karunungan ay dapat isalin. Ito ang dapat gawin ng mga tagapagtaguyod ng wikang Filipino. Isang Bagay na Dapat Pansamantalang Tigilan Sa wakas, uulitin ko: May mga bagaybagay na dapat huwag nang bigyang diin ng mga pinuno o tagapagtaguyod ng wikang Filipino para mas mabigyang tugon ang mahigpit na pangangailangan sa pagpapaunlad ng wikang Filipino. Halimbawa, ang mga tagapagtaguyod ng Filipino ay dapat tumigil muna sandali sa pag-uukol ng panahon sa mga pamamaraan o methods of teaching. Iminumungkahi ko na dapat pagukulan ng pag-aaral ng mga tagapagtaguyod ng Filipino ang larangan ng karunungan na nauukol sa Language Planning. Napakahirap intindihan ang paksang intelektwalisasyon ng Filipino kung hindi natin alam ang ibat ibang bahagi at kuntil-butil o detalye ng Language Planning.
24
Ang Pagpapayabong at Intelektwalisasyon ng Wikang Filipino: Mula sa Paninging Teoretikal, Historikal at Sosyolohikal
ni Andrew B. Gonzalez
1. PANINGING TEORETIKAL:
Modelo ng Paglinang ng Wika Ayon kina Haugen at Ferguson. Sisimulan ko ang aking talakay sa paglinang ng isang wika sa pamamagitan ng pagbanggit sa apat na x facets o paraan na ipinaliwanag ni Einar Haugen (1972) mahigit nang dalawampung taon ang nakakaraan. Ipinagpatuloy at higit na nagawang popular ni Charles Ferguson (1971) sa kanyang mga sinulat ang nasabing mga paraan.
25
Ayon sa kanila, ang paglinang ng isang wika ay binubuo ng (1) kodipikasyon o ng pagpili ng wika at sistema ng pagsulat na gagamitin, (2) istandardisasyon, (3) diseminasyon o pagpapalaganap, at (4) elaborasyon o pagpapayabong nito. Ang isang bahagi ng pagpapayabong ay tinawag na intellectualization nina Paul Garvin (isang kilalang linggwist ng Prague School) at Madeleine Mathiot (isang anthropologist). Mababanggit na dito sa Pilipinas, ang katawagang intelektwalisasyon ay nagiging paksa ng walang kawawaang pagtatalu-talo. Ayaw itong tanggapin ng ibang iskolar ng wika. Naghahatid daw ito ng di magandang konotasyon. Kayat marahil ay kailangan ang isang paglilinaw tungkol dito. Ilang Paraan ng Intelektwalisasyon Isinasaad sa kasaysayan ng paglinang ng isang wika na ito ay nagsisimulang gamitin sa panitikan, lalo na sa larangan ng malikhaing panitikan, halimbawa ay sa mga tulang liriko, sa prosa, tulad ng kwento at sanaysay. Sa kasaysayan ng maraming lipunan, mapapansin din natin na halos magkaagap ang dula at tulang liriko. Makikita ang ibat ibang anyo ng dula sa larangan ng pananampalataya. Sa simula ay sa paraang may sukat at tugma at pagkatapos, makaraan ang ilang panahon, ay susundan o mahahaluan na ng malayang tugma (blank verse). Sa patuloy na paggamit sa isang wika bilang kasangkapan ng kultura, nagiging higit na malawak ang gamit nito kapag itoy ginamit na rin sa pagpapahayag ng mga pagbabago o pag-unlad ng kabihasnan, partikular sa
mga paksang may kinalaman sa agham at teknolohya, sa mga makabagong pangangailangan at gawain sa pagsulong ng isang bansa tungo sa industriyalisasyon nito. Sa larangan naman ng pagsusuri ng diskurso o discourse analysis bilang bahagi ng linggwistika ay binigyan tayo ni M.A.K. Halliday (1975) ng mas malalim na pananaw tungkol sa tinatawag niyang textual function, gayundin sa ideational function ng wika. Ang dalawang gampaning ito ng wika ay inuri niya sa interactional function ng wika. Mababanggit na sa loob ng nakaraang dalawampung taon ay masasabing nangunguna ang mga British linguist sa paglalarawan ng mga uri ng diskursong ideational (o referential). Ngunit ang pinakamahalagang kontribusyon ng linggwistang British, sa palagay ko, ay ang kanilang patuloy na pagpupunyaging makalampas sa paimbabaw na anyo ng wika (surface forms). Sa ibang salita, hindi sila tumitigil sa antas ng salita at mga balangkas o estruktura, tulad ng naging kahinaan ng mga linggwista nang mga dakong una. Lumalampas sila dito at pinagtuunan ang mga semantic patterns at the macro-level, na binuo ng mga padron ng diskurso (depinisyon, paliwanag, deskripsyon, argumentasyon, atb.). Sa mga semantic patterns na ito ay makapipili, ayon kay Joseph Grimesx (1975) isang Amerikanong linggwista, ng pamamaraang matatawag na thread of discourse. Tinalakay naman ni Robert Longacre (1968) ang tungkol sa balangkas ng kung saan ang mahahalagang sangkap ay paglalarawan, sangkap ng definisyon para sa mga paksa. Ang nilalayon ng ibang discourse grammarians ay makabuo ng
26
grammar of discourse na may mga alituntuning tulad na quasi-phrasestructure rules ni Chomsky. May isa pang development sa pagsusuri ng diskurso na masasabing nagmula rin sa mga British linguist ay ang tinatawag na English for Academic Purposes o English for Specific Purposes, depende sa kung anong uri ng Ingles ang gagamitin (Millington 1984). Kaya ngat may ginagamit na uri ng wikang Ingles para sa Agham at Teknolohya at higit na partikular sa medisina, sa inhinyera, at sa business o pangangalakal. Ang mga akademikong disiplinang ito ay tinatawag na registers. Inaasahan na mauunawaan nang husto ng mga mag-aaral sa unibersidad ang tiyak na register na kailangan niya sa kanya mga gawaing akademiko o propesyonal. Ngayon ay dumako naman tayo sa larangan ng sikolohiya at sa larangan ng pagbasa sa edukasyon. Sa pagkakataong itoy bumaling naman tayo sa mga iskolar na Amerikano, partikular kay Richard Tucker ng Center for Applied Linguistics. Pagusapan natin ang tinatawag na decontextualized na gamit ng wika na ang ibig sabihin ay gamit ng wika sa mga pagkakataong ang konteksto ay hindi ibinibigay (e.g., sa isang aklat na kaiba kung ginagamit ang wika sa isang aktwal na sitwasyon sa lipunan na kung saan maraming salik na kontekstwal na nakatutulong sa pagunawa sa sinasalita o binabasang wika). Mababanggit na ang isa sa mga kailangang kasanayan ng mga magaaral sa antas na tersyarya, lalo na kung pangalawang wika ang ginagamit, ay ang pag-unawa nang husto sa mga binabasang wala sa konteksto. Sa ganitong pagkakataon,
ang binabasang aklat ay hindi nagbibigay ng anumang pahiwatig o tulong upang itoy madaling maunawaan ng mag-aaral. Kung minsan, natutulungan ng mga ilustrasyon, dayagram, mapa, atb. ang mag-aaral upang maunawaan niya ang kanyang binabasa. Ang Proseso ng Intelektwalisasyon Tinangka sa nakaraang seksyon na talakayin nang pabuod ang mga sangkap ng diskursong intelektwalisado sa Ingles na dapat matutuhan o maangkin ng isang magaaral na Pilipino sa kolehiyo, maging siya ay nasa loob ng bansa, upang magamit niya ang Ingles bilang midyum sa pakikipagtalastasan na kinasasangkutan ng pakikinig at pagsasalita nang maayos o sa matalinong paraan. Nagagawa na nating makipagtalastasan ngayon sa wikang Ingles sa matalinong paraan sapagkat mayroon nang tradisyon sa paggamit ng wikang Ingles sa ganitong paraan na nagsimula pa kay Francis Bacon noong panahon ng Reynang Elizabeth I. Noon sinimulang gamitin ang wikang Ingles sa agham, noong ika-16 na siglo. Ang ibang wikang Europeo ay huli na nang magsimula. Ang ibang wika (tulad ng Japanese) ay nagsimula lamang nitong mga huling bahagi ng ika-19 na siglo: ang Russian ay nito lamang mga unang bahagi ng ika-20 siglo. Ang proseso ng intelektwalisasyon, sa kabuuan, ay ang pagbuo ng intelektwalisado at makaagham o syentipikong mga teksto (na may ibat ibang antas ng abstraksyon) at pagkatapos ay pagpapalaganap o diseminasyon at pagpapagamit ng mga ito. Una sa lahat, ang prosesong ito ay nangangailangan ng mga taong susulat ng mga teksto; ikalawa ay
27
mga taong tatanggap ng mga teksto at gagamit ng mga ito sa pakikipagtalakayan sa mga paksang intelektwalisado o sa mataas na antas ng karunungan. At ang mga tekstong nabanggit ay dapat ingatan at palaganapin. Mabuti na lamang at naimbento ang printing press noong ika-15 siglo, ang xerox machine noong ika-20 siglo, at kailan lamang, ang micro computer upang maging madali ang proseso ng produksyon at reproduksyon. Sa gayon, magiging madali na ang pagbuo ng corpus ng makaagham at teknolohiyang literatura; sa ibang salita, ng mga rekord o tala ng mga diskursong intelektwal sa pamamagitan ng tinatawag nating library o aklatan. Kung ang prosesong ito ng intelektwalisasyon ay naisagawa na at nakaabot na sa antas na maaari na tayong makakuha ng kaalaman tungkol sa ating makabagong daigdig sa pamamagitan ng ating sariling wika (nang hindi na kailangang mag-aral pa ng pangalawang wika), masasabi nating ang ating wikang Filipino ay intelektwalisado na. Anupat ang intelektwalisasyon ay resulta ng mahabang proseso na ang isang facet o paraan ay pagbuo ng mga teksto na ang ibig sabihin ay nasusulat na antas ng karunungan at pagkatapos ay ang pagpaparami o reproduksyon at pagpapalaganap ng mga ito. Ang karanasan ng ibang mga bansa na gumagamit ng kanilang sariling wika para sa ganitong layunin ay nagpapatunay na ang proseso ng intelektwalisasyon ay nangangailangan ng mahabang panahon sapagkat hindi madaling bumuo ng isang tradisyon. Bukod dito, kailangan din sa prosesong ito ang mga malikhaing tagapagtaguyod ng wika na siyang magsisimula at magpapatuloy na gagamit ng wika para sa kanilang mga scholarly
discourse, sa tangkilik ng iba pang grupong tinatawag na significant others ng sociologist na si Talcott Parsons. Ang huling grupong ito ang siyang tatanggap ng sinulat ng mga intelektwalisadong teksto, magkakasundong gamitin ang mga ito sa kanilang pagtatalastasan at pagkatapos ay gagamitin naman sa pag-aaral ng susunod na mga henerasyon ng mga mag-aaral. At upang masuportahan ang ganitong napakalaki at napakahirap na gawain ay nangangailangan ng hindi birubirong halaga para sa publikasyon at desiminasyon. 2. PANINGING HISTORIKAL: Ang Intelektwalisasyon ng Filipino. Nais ko namang gamitin ngayon ang mga konsepto at prinsipyong tinalakay ko sa dakong una, at tingnan ang kaangkupan ng mga ito sa paglilinang ng ating sariling wika sa ngayon at sa hinaharap. Nang dumating ang mga Kastila noong 1565 upang totohanang sakupin ang ating mga pulo, sa ulat ni Chirino at kanyang mga kasama, ang lahat diumano ng mga tribo ay may ginagamit nang sariling uri ng pagsulat (Francisco 1973). Nakilala natin iyon sa tawag na Alibata (sa English ay syllabary). Walang patunay o ebidensya, kung sabagay, na itoy ginamit nang malawakan. Karamihan sa iilan-ilang mga tala na ginamitan ng Alibata ay nakaukit, gaya ng nakasulat sa nahukay sa Calatagan, Batangas na malaking banga o tapayang ginamit na sisidlan o kabaong ng inilibing na patay. Hanggang ngayon, ang nasabing inskripsyon ay hindi pa nawawatasan o nababasa. Ang isang natitirang nakaukit na kasulatan ay yaong mga ginawa ng mga Hanunuo at mga tribong Mangyan sa Mindoro. Iniukit ang mga iyon sa mga biyas ng
28
kawayan upang itala sa kanilang ambahan o mga titik ng pag-ibig. Di mapasusubalian, kung sabagay, na kahit halos wala tayong mabakas na tradisyon sa wika dahil sa halos lubusang pagkakawaksi ng pasalitang panitikang Tagalog nang tayoy masakop ng mga Kastila sapagkat ang Alibata ay sapilitang pinapalitan ng mga titik-Romano bilang kasangkapan o midyum sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo, tiyak na mayroon din tayong mahahabang salaysay, tulad ng mga epiko, gayundin ng mga kundimang inaawit ng mga tribo na naninirahan sa kapatagan. Hindi lamang naalagaan at naitago ang mga ito. Ang mga halimbawa naman ng mga kasulatang di pasalaysay o ang tinatawag na ideational o referential na gampanin ng wika ay ang mga buhay pa hanggang ngayon na kasabihan (aphorism), gayundin ang mga bugtong (riddles) na bahagi ng pasalitang panitikan noon ngunit ngayon ay nakasulat na. Sa kasalukuyang kahulugan nito, ang intelektwalisasyon ng Tagalog ay nagsimula sa larangan ng teolohya sa tradisyon ng Katoliko Romano. Isinalin sa wikang Tagalog ng mga Kastilang prayle ang kanilang Eskolastikang Teolohya mula sa Latin o Kastila (Gonzales 1985). Nang magkaroon ng imprenta, ang mga ito ay nalimbag sa Doctrina Christiana noong 1593 at sa mga sumunod novenario at devocionario, gayundin sa mga pinalawak na bersyon ng Doctrina at sa mga Artes at Vocabularios na sinisimulan noong panahon ni Francisco Blancas de San Jose at ng mga di kilalang Dominikano na nauna sa kanya. Kahit may itinatag nang mga paaralang sekundarya noong ika-17 siglo, may mga katibayang nagsasaad
na sa mga colegio at seminario, universidad, beaterio, na nang dakong huliy sinundan ng kolehyo para sa mga babae, ang ginamit na wikang panturo ay ang Kastila, at hindi ang wikang lokal sapagkat ang mga unang paaralang ito ay para sa mga anak ng mga Kastilang insulares (para sa mga kabataang Kastila na ipinanganak dito sa Pilipinas). Noon lamang mga huling taon ng ika-19 na siglo binuksan sa mga mestizo at mga indio ang mga paaralang ito. Magkagayumpaman, hindi pa rin nangyari ang intelektwalisasyon ng Tagalog sa mga colegio, beaterio, at universidad na ito. Masasabing nagsimula ang intelektwalisasyon ng Tagalog noong ika-19 na siglo sa larangan ng panitikan na nababanaag sa nobelang sulatan nina Urbana at Felisa na sinundan ng maraming maikling kwento. Nagpatuloy ang ganito nang walang patlang hanggang umabot sa kasukdulan sa pamamagitan ng walang kamatayang pasalaysay na tulang sinulat ni Francisco Balagtas, ang Florante at Laura (Medina 1974). Sa pamamagitan ng masinop na paggamit ng mga tayutay, ng metapora at alegorya, gayundin ng mararangal at matatayog na kaisipang sinambit ng mga tauhan, ang tulang pasalaysay ni Balagtas ay tunay na katangi-tangi hindi lamang sa panitikan kundi gayundin sa tinatawag na didactic ideational na gamit ng wikang Tagalog na higit sa patulang gamit nito sa panahong yaon. Ang sumunod sa larangang maituturing na napasok ng intelektwalisasyon ng Tagalog ay ang larangan ng political writing o mga kasulatang politikal, gaya ng mga sinulat nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto na sa kasamaang-palad ay hindi pa lubusang napag-aralan upang
29
maunawaan ang panahong yaon sa kasaysayan ng Pilipinas. Ang tradisyong ito ay naipagpatuloy sa pamamagitan ng paminsan-minsang paggamit ng Tagalog sa mga pahayagan na kailan man ay hindi naging regular kundi bagkus laging nagsisimula hanggang sa matapos ang Malolos Period (Gonzels 1980, Kab. 1). Gaya ng mismong buhay ni Rizal, ang kanyang mga pagsisikap sa intelektwalisasyon ng Tagalog ay nananatiling pangako o balak lamang at di nagkaroon ng katuparan. Pansinin ang kanyang balak na isalin sa Tagalog ang mga dakilang kasulatang klasiko ng Europa na inumpisahan niya sa Wilhelm Tell na sinulat ni Schiller (Guerrero 1979); sa kanyang pagtatangkang sumulat ng balarilang Tagalog noong siyay muling ipatapon sa Hong Kong (Lopez 1962); at sa kanyang pagtatangkang sumulat ng nobelang Tagalog noong siyay ipatapon naman sa Dapitan. Sa larangan ng kaisipang pampolitika, si Rizal at ang mga kasama niyang ilustrado ay nakapag-ambag ng isang sanaysay na satiriko laban sa mga frailes at mga guardia civil sa wikang Tagalog. Sa pagpasok ng ika-20 siglo, nakita sa Pilipinas ang malawakang paghahangad ng mga Pilipino na matuto ng wikang Ingles dahil sa katotohanang sa pamamagitan lamang ng pangalawang wika sila nakakakuha ng edukasyon. Maliban sa patulang tradisyon ng Tagalog, tulad ng balagtasan na maituturing na unang anyo ng intelektwalisasyon na naglulundo sa mga paksang may kinalaman sa pag-ibig at digmaan, katandaan at kabataan, pagmamahal sa lupang tinubuan, gayundin ng mga sarswela (na hindi lamang pumapaksa sa ibat ibang anyo ng pag-ibig kundi
nagamit ding midyum para sa kilusang politikal tungo sa paglaya ng bayan), sa kabuuan ay masasabing hindi yumabong ang malikhaing pagsusulat sa Tagalog. Sa katotohanan ang lumutang noon ay ang pagtatalo ng dalawang magkasalungat na panig nina Abadilla at Huseng Sisiw (Jose Corazon de Jesus) tungkol sa kagamitan ng tula. Para sa layuning makabuluhan o para sa sining lamang ang pagsulat ng tula (Almario 1984). Masasabi natin nang buong katapatan, samakatwid, na ang intelektwalisasyon ng Pilipino ay talagang nagsimula lamang noong 1937 nang simulan ang pagpili sa wikang pambansa at maipalimbag ang unang balarila sa Tagalog. Ang tinutukoy ko ay ang balarilang sinulat ni Lope K. Santos na nakapadron sa Latin at sa Kastila. Sa taon ding iyon nalathala ang Tagalog Wordlist ng Surian. Sa unang mga panahon ng Surian, dahil sa pangunguna nina Cecilio Lopez at Cirio Panganiban, ay naging masigla ang seryosong pagsusulat tungkol sa kasaysayan ng panitikang Tagalog. Makikita ito sa unang monograp sa Tagalog ng panahong iyon. Anupat kung ang pagsulat ng diksyunaryo ay nakatutulong sa istandardisasyon at intelektwalisasyon ng wika, masasabi nating ang patuloy na pagsisikap ng Linangan ng Wikang Pambansa na lumikha ng mga diksyunaryo sa wikang Pilipino, tulad ng kalilimbag pa lamang ng monolinggwal ng Diksyunaryo ng Wikang Filipino, ay malaki ang nagawa tungo sa intelektwalisasyon ng wikang Filipino. Masasabi natin, kung sabagay, na hanggang sa panahon ng aktibismo ng mga estudyante na nasasakop ng mga taong 1969 hanggang 1972,
30
karamihan ng mga pagpupunyagi ng Linangan ng Wikang Pambansa sa larangan ng intelektwalisasyon ay naganap lamang sa larangan ng panitikan (literary field), sa larangan ng kasaysayan ng panitikan (literary history) at talambuhay (biography). Mababanggit din ang patuloy na pagtatangkang makabuo ng tinatawag na canon of literature sa Tagalog na pinatutunayan ng mga nalimbag na antolohiya ng mga piling katha. Masasabing nagkaroon ng seryoso sa loob ng mga taong nababanggit, bagamat hindi puspusang pagsisikap sa intelektwalisasyon ng Filipino (nagsimulang gamitin ang intelektwalisasyon noon taong 1959) sa pangunguna ng Pamantasan ng Pilipinas, Ateneo de Manila at ng Pamantasan ng Politekniko ng Pilipinas sa ngalan ng nasyonalismo na naglalayong mabigyang-lunas ang hindi tamang edukasyon ng mga Filipino (miseducation of the Filipinos) sa wikang Ingles. Subalit gaya ng alam natin, higit pa sa pagtitipon ng mga salita o katawagan ang kailangan sa intelektwalisasyon ng isang wika. Ang mas mahalaga ay ang paggamit ng mga terminolohyang ito sa aktwal na sitwasyon, maging sa salin o orihinal na mga teksto at pagkatapos ay pagtanggap at paggamit ng mga ito sa pagtatalastasan ng tinawag natin sa unang significant other ay mahalaga. Ang pangkat na ito ang magpapasimula ng tradisyon. Ang isang pinakamatagumpay na halimbawa nito ay ang Departamento ng Sikolohya ng Unibersidad ng Pilipinas sa pangunguna ni Virgilio Enriquez at ng kanyang batambatang mga sikolohista na nagsisulat ng mga orihinal na artikulong maituturing na iskolarli at ulat sa isinasagawang mga riserts. Sinulat ang nasabing artikulo
sa wikang Filipino at inilimbag sa isang serye ng mga monograp at antolohiya. Isinalaysay nina Enriquez at Marcelino (1984) ang kanilang mga karanasan sa pamamagitan ng isang publikasyon na pinamagatan nilang Neo-Colonial Politics and Language Struggle in the Philippines: National Consciousness and Language in Philippine Psychology (1971-1983). Ngunit ang pagsisikap na ito ay natigil nang magretiro si Enriquez sa departamento. Ang sunod na malaking pagsulong tungo sa intelektwalisasyon ng ating wika ay naganap nang ipatupad ng Kagawaran ng Edukasyon noong 1974 ang Patakaran sa Edukasyong Bilinggwal na nagtatakda sa paggamit ng Pilipino bilang wika ng pagtuturo mula sa Unang Baitang ng mababang paaralan hanggang sa kolehiyo para sa mga araling panlipunan at agham panlipunan. Ipinagamit ding wikang panturo ang Pilipino sa mga piling kursong tulad ng Rizal, Pagbubuwis at Reporma sa Lupa, Kasaysayan at Pamahalaan ng Pilipinas. Dahil sa patakarang ito, nagkaroon ng pangangailangan sa mga aklat na nasusulat sa Pilipino sa mga araling panlipunan at sa mga agham panlipunan (Kasaysayan ng Pilipinas, Pamayanan ng Pilipinas, Pamahalaan ng Pilipinas, at Ekonomya at Kasaysayn ng Daigdig sa antas sekundarya). Gayumpaman, limitado ang naipalimbag na mga aklat sa antas sekundarya dahil sa medyo nahirapan ang mga guro at manunulat na simulang gamitin ang Pilipino sa nasabing antas. Sa mga kolehiyo at unibersidad ay gayundin ang lumabas sa sarbey na isinagawa nina Gonzalez at Sibayan (1979). Ang pagsulat ng mga aklat ay madalang at pasulpotsulpot lamang dahil nga sa ang mga awtor na nahirati o nasanay sa Ingles
31
ay nahirapan sa paggamit ng Pilipino sa antas na ito. Kamakailan ay may ipinalimbag na ensayklopedya ang dating Surian ng Wikang Pambansa at Instructional Materials Center. Ang Department of Science and Technology ay nakabuo na ng isang junior encyclopedia subalit hindi pa naipalilimbag kahit ang lenggwaheng ginamit dito ay napagtibay na ng Surian. Matapos marebisa ang patakaran sa edukasyong bilinggwal (DECS Memo Blg. 52, s. 1987), inaasahan na magkakaroon ng panibagong sigla sa intelektwalisasyon ng Filipino. Lalot iisipin na nasasaad sa binagong patakaran na higit na mabisang maisasakatuparan ang proseso ng intelektwalisasyon sa pamamagitan ng pagkakaloob ng mga insentibo at gantimpala sa gamit ng wika sa antas tersyarya. 3. MGA INSIGHT NA HANGO SA MGA KARANASANG PANGWIKA May ilang insight o kaalamang mahahango mula sa karanasan natin sa intelektwalisasyon ng Filipinong batay sa Tagalog. Halimbawa, walang wikang maiintelektwalisa ng mga gumagamit nito kung walang angkop na sitwasyon na makagaganyak upang itoy kanilang intelektwalisahin. Ang isang wika ay maaaring manatiling gamit na wika sa aktwal na lugar ng pagtatalastasan ng isang pangkat, halimbawa ay sa tahanan at sa pamayanan o kahit sa buong bansa nang hindi kinakailangang maging intelektwalisado. Ang intelektwalisasyon ay nagaganap lamang kung may angkop na istimulus, at sa kasong ito, isang
istimulus ng batay sa pangangailangan. Nag-iiba-iba ang pangangailangan ayon sa sitwasyon at maaaring maging tiyak sa ilang gamit ng wika o lawak ng karunungan. Marahil ang pinakamahalaga at nagiisang sangkap na maaaring nakapagpapabilis o nakapagpapabagal sa paglinang ng isang wika bilang wika ng tinatawag na scholarly discourse ay ang pagkakaroon sa lipunan ng isang dominante at intelektwalisao nang wika. Ang wikang ito ay maaaring makasagabal sa malayang pag-unlad ng isang katutubong wika sapagkat ang wikang ito (na maaaring pangalawa o dayuhan na tulad ng Ingles) ay ginagamit na ng bayan. Habang ang pangalawa at dominanteng wikang ito ay ginagamit ng bayan at habang nagdudulot ito ng sapat na motibasyon (lalo na sa pamumuhay) upang tangkilikin o maging intelektwalisao ay limitadonglimitado. Ang tanging motibasyon na makakatulong upang malinang ang katutubong wikang ito ay ang malakas na alon ng nasyonalismo. Ang pangalawa marahil sa pinakamalakas na insentibo o salik na nakatutulong sa intelektwalisasyon ng wika ay ang paglulunggati ng bayan mismo na lumikha ng pagbabago. Karaniwan, itoy dahil sa nasyonalismo. At kung minsan naman, itoy nangyayari kung nadarama ng lipunan na ang pangalawang dominanteng wika ay hindi na mabisang kasangkapan para sa pagtatamo ng edukasyon ng higit na nakararaming mamamayan. Ang nabanggit na paradigm ay nangyari at nangyayari sa Pilipinas. Ipinakikita nito kung bakit ang Tagalog ay ngayon lamang naiintelektwalisa sa
32
dahilang ang tamang oras para rito o ang tinatawag na kairos ay dumating sa Pilipinas kamakailan lamang. Sa ngayon, ang Ingles ay nananatiling pangunahing wika ng bansa bilang kasangkapan ng mga Pilipino sa kanilang adhikaing pansosyal at pangkabuhayan. Ngunit sa katagalan, malamang na siyang maging dahilan sa pagpapanatili rito ng Ingles ay ang patuloy na pangangailangan natin sa wikang ito bilang wikang panginternasyonal at bilang wika ng agham at teknolohya o bilang wika ng modernisasyon. Gayumpaman, sa ngayon ay lalong nagiging malinaw sa atin na ang Ingles ay hindi maaaring maging wika ng masang Pilipino kailan man, lalo na kung isasaalang-alang natin ang waring hindi na mababagong kalakaran sa ating sistema ng edukasyon. Samakatwid, kung sadyang dapat na maging matagumpay ang edukasyon para sa masa, at kung dapat mabawasan ang pag-aaksaya ng panahon at salapi, gayundin ang dami ng drop-outs o ng mga tumitigil sa pag-aaral, at kung dapat na mabigyan ang mga out-of-school na kabataan ng mga kasanayang magagamit nila sa kanilang pamumuhay, ang paggamit ng Filipino bilang wikang panturo ay nararapat lamang o dapat na maging sapilitan. Mas maaga ay mas mabuti na maunawaan ito ng mga edukador ng ating bansa. Mas maaga ay mas mabuti kung magsasagawa sila ng hakbang tungo sa pagsasakatuparan o implementasyon ng isang pangmasang sistema ng edukasyon. Pangmasa sapagkat Filipino ang wikang ginagamit ng wikang panturo. Habang nagtatagal, makikita nating ito ay higit na makabubuti sa
pagpapaunlad ng masang Pilipino at mangyari pay ng bansang Pilipinas. Hindi mapasubalian na ang modelo o kaisipang itoy makapagdudulot ng kinakailangang motibasyon o insentibo upang simulan ang isang sistematiko at puspusang pagsisikap na gamitin ang Filipino bilang wikang panturo na maaaring sa dakong huli ay panturo na rin sa mga domain o larangang tulad ng agham at teknolohya. At sa pagsisikap na ito, kinakailangang lumampas tayo sa basta paglikha ng mga terminolohya o katawagan. Ang higit na mahalaga ay ang pagpapagamit ng mga hiniram o nilikhang mga salita. At ang tanging paraan upang ito;y maisakatuparan ay ang pagkakaroon ng malaking grupo ng mga akademisyan na siyang magsisimulang gumamit ng Filipino hindi lamang bilang wikang panturo kundi gayundin sa pagsusulat ng mga aklat sanggunian. Maaaring sa simula ay isagawa ang pagsulat ng mga aklat sa tulong ng pagsasalin. Ang mahalagang papel na ginagampanan ng pagsasaling-wika sa intelektwalisasyon ng alin mang wika ay dapat maunawaan ng mga kasangkot sa pagsisikap na ito. Kaya ngat, marahil, ang susunod na lawak ng riserts o pananaliksik kung paglilinang sa Filipino ang paguusapan, ay ang pagbibigay-diin sa proseso ng pagsasaling-wika bilang tulong o giya sa intelektwalisasyon ng isang wika. Mababanggit na nagampanan ng Arabic ang ganitong papel para sa wikang Griyego noong mga unang bahagi ng Middle Ages, ng Griyego para sa Latin noong mga huling dako, at ng Latin para sa mga modernong wika sa Europa, kasama na ang Ingles, sa sumunod na mga dantaon. Sa kaso naman ng Ingles,
33
nakatutulong sa intelektwalisasyon ng wikang Filipino sa pamamagitan ng panghihiram ng mga salita at sa paggamit ng mga sangguniang mapaghahanguan ng mga intelektwalisadong paksa. Sa wakas, at itoy hindi na marahil dapat bigyan ng maraming paliwanag, ang intelektwalisasyon ng isang wika ay siyang dapat bigyang-tuon ng mga akademisyan pagkatapos nilang magdaan sa daigdig ng panulaan at iba pang malikhaing aspekto ng wika. At sa kaso ng Pilipinas na mayroon nang maayos na sistema ng edukasyon, ang nabanggit na mga akademisyan ay matatagpuan sa ubod ng akademya o sa mga kolehiyo at unibersidad. Kaya ngat ang mga akademisyang ito ay dapat lamang bigyan ng karampatang tangkilik at sapat na pondong kailangan nila upang makapagsagawa ng mga risert na kailangan. Karamihan ng ating mga proyektong pangwika ay hindi naipagpapatuloy dahil sa kakulangan ng pondo. Sa simula, ang nasyonalismo at ang reaksyon laban sa patuloy na paninikil ng dayuhang dominanteng wika ay maaaring maging insentibo sa intelektwalisasyon ng isang katutubong wika. Ang kampanya ay maaaring ilunsad sa ngalan ng pagpapalaya sa mga mamamayan sa linggwistika at mangyari pay sa kultural na imperyalismo ng nakalipas na panahon. Gayumpaman, naging karanasan ng maraming bansa na ang negatibong kampanya upang kamuhian ang isang dayuhang wika ay hindi napananatili o nasusustine nang mahabang panahon. At itoy karanasan ng Pilipinas. Kaya ngat dapat na tayong humanap ng iba pang motibasyon na may kaugnayan marahil sa ekonomya. Para sa Pilipinas, tinatangkilik natin ang
Filipino sapagkat napapatunayan natin sa mga pag-aaral na ang wikang Ingles ay hindi tugmang wika sa intelektwalisasyon ng nakararaming mga Pilipino. Paulit-ulit nang napatunayan sa mga pag-aaral na mas mataas ang natatamong karunungan ng mag-aaral na ginagamitan ng Filipino bilang wikang panturo. Dapat tayong humanap ng alternatibong solusyon para sa ikabubuti ng masa. 4. KONGKLUSYON: Adyenda sa Saliksik May dokumento o rekord ang proseso ng intelektwalisasyon ng mga prinsipal na wika ng daigdig na ginagamit ngayong mga wika ng tinatawag nating scholarly discourse, lalo na sa agham at teknolohya. Subalit karamihan sa mga talang ito ay produkto lamang ng mga hinuha o hindsight, batay sa isinagawang pagsusuri sa mga dokumento ng nakaraang panahon. Samakatwid ay nanghawakan lamang ang mga mananaliksik sa mga pamaraang sinusunod sa historical research. Samantala, sa kaso ng ating wika ay masasabing maaari nating maitala ang nagaganap na proseso; sa ibang salita, ang dokumentasyon ay maaaring maisagawa in fieri o kaalinsabay ng mga pangyayari. Hindi na kailangang hintayin pa ang katapusan ng proseso. Sa ganitong paraan, kakaunti lamang ang mawawalang mga detalye ng proseso. Anupat hindi lamang ang produkto kundi na ang proseso ang magiging dokumentasyon. Itoy isang napakahalagang oportunidad sa pagsisiyasat.
34
Maidaragdag pa na bagamat masasabing may kasapatan ang paglalarawan ng proseso ng intelektwalisasyon sa ibang bansa, ang daynamiks ng prosesong ito sa kanyang dimensyong sikolohikal at sosyolohikal gayundin ang motibasyong panlipunan (kapwa politkal at ekonomikal at pati na kultural) ay masasabing sahol pa rin sapagkat hindi lubos na nakaabot sa antas ng pagbibigay-kahulugan sa mga pangyayari. Sa katotohanan ay ito ang maituturing na terra incognita para sa isang sangay nga paglinang at pagpaplanong pangwika. Para sa isang iskolar na Pilipino na pinag-aaralan ang pag-unlad ng Filipino sa panahong ito ay maaaring sa mga unang taon ng susunod na siglo, narito ang pagkakataon upang makapag-ambag siya ng napakahalagang bagay sa daigdig ng riserts sa pagpaplanong pangwika. Anupat ang maaaring maging bunga ng pagsisikap na ito ay isang dinamikong modelo para sa paglinang ng wika, partikular sa intelektwalisasyon nito. At sa paglinang ng modelong ito, dapat tingnang mabuti ng isang maingat na mananaliksik ang personal na katangian ng tinatawag na creative minority na siyang mangunguna sa proseso ng intelektwalisasyon. Dapat din niyang tingnan ang dimensyong sikolohikal ng gawaing ito sapagkat malamang na makakuha dito (e.g., sa mga rekord ng obserbasyon, at iba pa) ng mahahalagang insights tungkol sa intelektwalisasyon, lalo na sa pamamagitan ng pagsasaling-wika. Sa simula, para sa karamihan ng mga nasanay sa pangalawang wika na tulad ng Ingles at ngayon ay nakikisangkot sa intelektwalisasyon ng ibang wika, ang pagsasaling-wika ay magsisilbing tulay para sa kanila
bilang mga bilinggwal at upang masubok na rin ang kanilang kakayahan bilang mga bilinggwal. Samakatwid ay kinakailangang bumuo ng isang modelo o mga modelo para sa bilingual competency na isinasagamit ang potensyal ng dalawang wika upang matamo ang panlahat na layunin ng komunikasyon. Ang nasabing mga modelo ng kakayahang pangwika ay kailangang lumampas sa kakayahang leksikal o maging sa kakayahang sintaktik. Dapat umabot ang mga ito sa tinatawag na competence in discourse at text creation. Sa ibang salita, kailangang maabot ng magaaral ang sapat na kakayahan sa paggamit ng wika mismo sa ibat ibang pagkakataon, sitwasyon, at pangangailangan. Ipinalalagay na itoy tutukoy sa mga level o antas ng balarila (deep and surface) sa dalawang wika na dapat na isaalangalang bilang mga elemento o sangkap sa pagbuo ng isang maunlad na bilingual model. Sa wakas, ang social dynamics o aspektong panlipunan ng intelektwalisasyon ay kailangan maingat na pag-aralan upang humanap ng mga posibleng hakbang tungo sa pagpapabilis ng prosesong ito. Kailangang tingnan natin ang ibat ibang dimensyon ng lidersyip (e.g., charisma), ang pagbuo ng isang pangkat ng significant others sa pangunguna ng isang lider na intelektwal. Ang nasabing lider ay maaari ring maging pioneer o tagapaghawan ng landas sa isang bagong disiplina. Maaari pa rin na manguna siya sa pagsisilang ng isang school of thought na binubuo ng mga may talinong tagapagtaguyod, ng mga guru, ng mga tinatawag na detailleurs, gayundin ng Gotterdammerung of its fatherfigures habang silay unti-unting
35
napapalitan ng bagong henerasyon ng mga lider na intelektwal. At sa paglakad ng panahon, inaasahang ang school of thought ay magsasangasanga sa ibat ibang school o kaisipan. At habang nagaganap ito, masusulat, malilimbag ang mga aklat o teksto, mga diskurso o sanaysay, mga diksyunaryo ng ibat ibang katawagan hanggang sa mabuo ang ibat ibang register sa ibat ibang tiyak na disiplina sa Filipino. At higit sa lahat, kinakailangan para sa maayos na pagtatala ng prosesong ito ang interes at kasanayan ng mga social psychologist at ng social historian, gayundin ng mga philosopher/historian of thought, kung sadyang ibig nating maging matagumpay ang mga bagong historian, gayundin ng mga philosopher/historian of thought, kung sadyang ibig nating maging matagumpay ang mga pagbabagong ito tungo sa intelektwalisasyon ng wikang Filipino.
Ang Wikang Filipino sa Akademya

ni Teresita F. Fortunato
ANG BANSANG PILIPINAS ay isang multilinggwal na nasyon, at ang bawat mamamayan ay nakapagsasalita ng dalawa man lang na wika. Kaya ang ordinaryong Pilipinong estudyante ay nakapag-uusap sa kanyang unang wika (isang vernakular), at sa rehiyonal na lingua franca; hanggang matutuhan niya ang Filipino at Ingles sa eskwelahan; samakatwid kwadrilinggwal pa siya. Kung may Chinese heritage siya, matututo pa ng Mandarin. At kapag nakaabot pa sa kolehiyo, maaari pa siyang makapagaral ng Espaol/German/Niponggo/Latin/Frenc h depende sa kakailanganing pangkomunikasyon ng kanyang pinaghahandaang propesyon. Ang akademya ay may patakarang sinusunod sa pagsasakatuparan ng layuning ito. Nakatadhana ito sa Kautusan Blg. 54, s. 1987 na may pamagat na Panuntunan ng Implementasyon ng Patakarang Edukasyong Bilinggwal. Ang edukasyong bilinggwal ay ang hiwalay na paggamit ng dalawang wika bilang midyum ng instruksyon sa lahat ng antas ng pagtuturo. Inaasahang makabubuo tayo ng mga mamamayan at nasyong bihasa sa komunikasyon sa dalawang wika, ang Ingles at Filipino.
36
May tiyak na tunguhin ang edukasyong bilinggwal na nakasaad sa ibaba:
pagpapahusay ng pagkatuto sa pamamagitan ng dalawang wika upang matamo ang may mataas na uri ng edukasyon gaya ng itinakda ng Konstitusyon ng 1987; paglinang at pagpapayabong ng Filipino bilang wikang panliterasi; ang development ng Filipino bilang simbolong wika ng pambansang pagkakaisa at identidad kultibasyon at elaborasyon ng Filipino bilang wika ng diskors iskolarli, na nangangahulugan ng patuloy na intelektwalisasyon nito; at pagpapanatili ng Ingles bilang isang internasyonal na wika para sa Pilipinas at bilang di eksklusibong wika ng agham at teknolohiya.
intelektwalisado, isang midyum sa pagkuha ng karunungan sa matataas na antas ng komunikasyon. At ang prosesong ito ay ang intelektwalisasyon. Ito ang Filipinong inilalarawan ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ayon sa Resolusyon Blg. 96-1 na kailangang maintelektwalisa: Ang Filipino ay ang katutubong wika na ginagamit sa buong Pilipinas bilang wika ng komunikasyon ng mga etnikong grupo. Katulad ng iba pang wikang buhay, ang Filipino ay dumaraan sa proseso ng paglinang sa pamamagitan ng mga panghihiram sa mga wika ng Pilipinas at mga di katutubong wika at sa evolusyon ng iba't ibang varayti ng wika para sa ibaibang sitwasyon, sa mga nagsasalita nito na may iba't ibang sitwasyon, sa mga nagsasalita nito na may iba't ibang saligang sosyal, at para sa mga paksa ng talakayan at iskolarling pagpapahayag. Ano ang intelektwalisasyon ng wika? Sa panalita ni Havranek ng Prague School of Linguistics (Omar 1981: 73), ang intelektwalisasyon ay ang adaptasyon ng wika para magkaroon ito ng kakayahang bumuo ng wasto, tiyak, at kung kakailanganin, ng mga pahayag na abstrak na matatagpuan sa mga sulating pansyensya at pampilosopiya. Sa simpleng pananalita, ito ang paggamit ng isang wika sa larangan ng kaisipan at ng buhay akademiko. Lenggwahe ito na magagamit sa pagtatamo ng kompletong edukasyon. Sa pamamagitan ng wikang ito, anumang sangay ng disiplina ay maari nating maabot at matutuhan dahil maraming literaturang nasulat ukol dito. Sa
Mula elementarya hanggang hayskul, hinasa tayong maging bihasa sa Filipino at Ingles sa paggamit ng bawat wika sa mga tiyak na aralin. Sa antas tersyarya, itinutuloy ang gamit ng dalawang wikang ito bilang midyum ng pagtuturo. Hindi ba sa mga kursong pang-agham panlipunan at humanidades, tinatalakay natin ang mga kaalamang ukol dito sa tulong ng wikang Filipino? Samantalang nagiingles tayo sa mga kursong agham pangkalikasan at teknolohiya, karagdagan sa kursong Ingles. Sa paggamit ng Filipino sa lahat ng level ng pag-aaral, hinihikayat na iangat ang uri nito bilang isang wikang
37
pagpapaliwanag nina Sibayan at Gonzalez, pangunahing sosyolinggwista sa kasalukuyan, ito ang makabagong midyum ng komunikasyong dapat ginagamit sa mahahalagang larangan sa loob ng isang bansa tulad ng gobyerno, administrasyon, lehislasyon, pagbabatas, agham, teknolohiya, komersyo, at industriya at sa lahat ng level ng edukasyon mula elementarya hanggang kolehiyo. Isa na itong wikang ganap na nadevelop at naintelektwalisa. Bilang isang koda ng komunikasyon, may estruktura ang Filipino na patuloy na nalilinang sa iba't ibang proseso. Pwedeng mapalawak ang bokabularyo nito sa panghihiram mula sa mga wikang sinasalita sa bansa natin. Kalimitang hinahanguan natin ng mga salita ang pangunahing katutubong wika tulad ng Tagalog, Cebuano, Ilocano, Ilonggo, Bicol, Pampango, Pangasinense, Waray, Maranaw at iba pa. Gayundin sa wikang Ingles, Espaol, Tsino, Niponggo, at iba pang wika sa daigdig. Sapagkat buhay ang wika, lagi itong nagbabago na maaaring tanggapin o tutulan ng mga gumagamit. Sa edukasyon, na isang dinamikong larangan, may mga tiyak na wikang ginagamit sa pagtatamo ng mga karunungan. Mga Sangay ng Disiplina Sa mga unibersidad at kolehiyo, dalawang malalaking sangay ng disiplina ang kalimitang mapagpipiliang pag-aralan: (1) agham panlipunan at humanidades, at (2) syensya at teknolohiya.
Ayon kay Cruz (sa Acua 1994: 133-4), maraming paraan sa pagkaklasipika sa mga humanidades, at isa na rito ang pamamaraang klasikal. Kabilang sa humanidades ang sining pangwika at literari (gramar, retorika, literatura, pamamahayag, publikasyon), ang mga sining viswal (pinta, eskultura, arkitektura), ang itinatanghal na sining (teatro, musika, sayaw), sining elektroniks (radyo, telebisyon, pelikula, multimedia kompyuter) at ang mga syensyang humanistiko (kasaysayan, linggwistiks, pilosopiya, teolohiya, pag-aaral internasyonal, pag-aaral interdisiplinari tulad ng sosyolohiya, antropolohiya at kaugnay na karunungan). Lahat aniya ng mga kurso sa lahat ng level ng edukasyon ay makaklasipika sa alin man sa malalaking kategoryang binanggit. Ang salik na nagsasanib sa mga karunungang ito bilang isang grupo ng disiplinang akademiko ay ang magkakatulad na malasakit nila - ang asal o ugaling sosyal ng tao. Magkakaugnay din ang mga ito bagaman nagkakaiba ang mga konsepto, kaya nga manipis lamang ang linyang naghihiwalay sa kanila. Maaaring manghawakan sa teorya at impormasyon ng isa ang isang disiplina na inyong matutuklasan sa pananatili sa kolehiyo. Naiiba naman ang mga agham pangkalikasan at teknolohiya na nangangailangan ng karunungang syentipiko na ipinahahayag sa isang lenggwaheng precise o tiyak. Batay ang mga paksa sa eksperimentasyon at produkto ng mga aplikasyon ng mga teoryang sinubok at dumaan sa maraming pagsusuri. Kahanay sa disiplinang ito ang inhinyeriya,
38
matematiks, agham pangmedisina, biyolohiya, komersyo, agham pangkompyuter, atb. Higit ang pangangailangan ng kasanayan sa wikang kompyutasyonal, at analisis ng mga datos buhat sa mga eksperimento at iba pang paraan ng pag-aaral. Karagdagan ang pagiging mapagmasid at analitikal at pagiging mayaman sa imahinasyon tungo sa paglikha ng mga inovatibong gamit, makina at iba pang kailangan sa pagunlad ng bansa. Inilahad ni Acua (1994: 89) ang espesyal na pangangailangan sa pagaaral nito dahil ang syensya ay:
pagkilos na ang isinasagawa sa pagtalakay ng paksang teknikal sa pamamagitan ng wikang Filipino. Importante ito bilang tugon sa intelektwalisasyon ng ating pambansang lingua franca, kasabay ng pagsulat ng maraming babasahin sa iba't ibang karunungan, gayundin ang pagpapayaman ng bokabularyo sa lahat ng sangay ng kaalamang akademiko.
1. Isang sistema ng mga

facts/katotohanan na pinagaralan sa kalilkasn o plinanong sitwasyong tinatawag na eksperimento; 2. Pagbubuo ng mga obserbasyong ito sa mga pahayag na tinatawag na mga batas; 3. Kapani-paniwalang pahayag na nagpapaliwanag kung paano at bakit nangyayari ang mga bagay-bagay. Ang sistema ng ating edukasyon ay nagmumungkahi ng paggamit ng Filipino sa mga disiplinang panghumanidades at agham panlipunan sa pilosopiyang nakaangkla sa disiplina sa kultura. Sa isang banda, Ingles naman ang midyum ng pagtuturo/pag-aaral sa mga asignaturang hindi tuwiran ang ugnayan sa kultura tulad ng syensya at teknolohiya. Subalit hindi naman eksklusibong pang-Ingles ang huling sangay ng karunungan. Maraming
39
(Pinagkunan: Buhay at Lipunan, 2000. DLSU Press)
Edukasyon
ni Mahatma Gandhi salin ni Adrian Cristobal Cruz
Ang tunay na edukasyon ay ang paglilinang sa pinakamabuting katangian mo. Anong libro ang higit na mabuti kaysa libro ng sangkatauhan? Naniniwala ako na ang pinakatunay na edukasyon ng isip ay magaganap sa pamamagitan ng wastong paggamit at pagsasanay sa mga sangkap ng katawankamay, paa, mata, tainga, ilong, at iba pa. Ang ibig sabihin, ang matinong paggamit ng mga sangkap ng katawan ng isang tao ang nagbibigay ng pinakamabuti at pinakamadaling paraan upang umunlad ang kanyang isipan. Subalit kung ang pagpapaunlad sa isip at katawan ay hindi kasabay ng paggising sa kaluluwa, ang pagpapaunlad ng isip at katawan ay hindi magiging timbang. Ang ibig kong sabihin, pagsasanay na ispirituwal ang edukasyon ng puso. Ang wasto at timbang na pag-unlad ng isip, samakatuwid, ay mangyayari lamang kung itoy kasabay ng edukasyon ng pisikal at ispirituwal ng kaalaman ng bata. Itoy isang kabuuang hindi mahahati. Ayon sa teoriyang ito, kung gayon, kamalian ang pag-aakalang ang mga itoy mapapaunlad ng hiwa-hiwalay o unauna.
Ang kahulugan ng tunay na edukasyon para sa akin ay ang pagpapaunlad sa pinakamabuti sa batat matandasa katawan, isip at kaluluwa. Ang matutong bumasa at sumulat ay hindi siyang punot dulo ng pag-aaral. Itoy isang paraan lamang upang ang babae at lalaki ay maging edukado. Ang matutong bumasat sumulat sa sariliy hindi edukasyon. Sisimulan ko, kung gayon ang edukasyon ng bata sa pagtuturo dito ng isang kapakipakinabang na pangyayari sa kamay upang siyay makalikha na sa simula pa lamang ng kanyang pagsasanay. Sa ganito, ang bawat paaralan ay kikita upang itaguyod ang sarili sapagkat bibilihin ng pamahalaan ang mga niyayari sa mga paaralang ito. Naniniwala ako na ang pinakamataas na uri ng pagpapaunlad sa isip at kaluluwa ay mangyayari sa ganitong sistema ng edukasyon. Kaya lamang, ang bawat handicraft ay dapat ituro hindi lamang sa paraang mekanikal kungdi sa paraang maka-siyensya dapat malaman ng bata ang paano at kung bakit ng bawat paraan. Itoy sinasabi kong may pagtitiwala sapagkat pinatotohanan ng karanasan. Ang paraang itoy sinusunod nang ganap saan man itinuturo ang paghahabi sa kamay sa mga manggagawa. Akoy nagturo ng paggawa ng tsinelas at gayundin ang paghahabi sa kamay at itoy nagbunga ng mabuti. Hindi tinatanggihan ng paraang ito ang kaalaman sa kasaysayan at sa giyograpi. Subalit nalaman kong ang mga itoy itinuturo sa pamamagitan ng salita. Higit na mabisa ang ganitong paraan kaysa pagbabasa at pagsusulat. Ang talatitikan ay saka na ituro kung nalalaman na ng estudyante ang kaibahan ng binlid sa ipa, at kapag ang kanyang panlasa ay kanya nang
40
napaunlad. Itoy pambihirang paraan subalit malaking pagod ang natitipid nito at natutuhan ng isang bata sa loob ng isang taon ang maaari niyang matutuhan sa loob ng mahabang panahon. Nangangahulugan ito ng pagtitipid sa lahat ng bagay. Di kasi, ang matematika ay natutuhan ng bata habang pinag-aaral niya ang paggawa sa kamay. Tinatanggap kong may hangganan ang aking kaalaman. Akoy hindi nakapag-aral sa pamantasan. Ang aking hayskul ay hindi naman kahusayan. Nagpapasalamat ako kung naipapasa ko ang mga eksamen. Hindi ko na hinangad na magkaroon ng karangalan. Gayunman, akoy may mga matitibay na kurukuro tungkol sa edukasyon, pati sa tinatawag na mataas na edukasyon. At tungkulin ko sa aking mga kababayan na ang mga kurukuro koy malaman nila nang maliwanag at tanggapin kung may halaga. Dapat kong hubarin ang pagkamahiyain na halos pumipi sa aking sarili. Hindi ko dapat katakutan ang panlilibak, at kahit na ang pagkawala ng popularidad o ngalan. Kung itatago ko ang aking mga paniniwala, hindi ko maitutuwid ang mga kamalian sa pagpapasiya. Akoy laging nagnanasang matuklasan ko ang mga ito at higit na nagnanais na ituwid ang mga ito. Hayaang isaad ko ang mga pagkukuro kong pinanghahawakan may ilang taon na at siya kong ipinatutupad kapag may pagkakataon: 1. Hindi ako tutol sa edukasyon kahit na sa pinakamataas na uring makukuha sa daigdig. 2. Itoy dapat bayaran ng pamahalan kailanmat itoy may tiyak na paggagamitan.
3. Tutol ako sa lahat ng mataas na edukasyon na ang itinutustos ay mula sa mga buwis. 4. Matibay kong paniniwala na ang napakaraming tinatawag na edukasyon sa sining sa ating mga kolehiyo ay totoong pagtatapon at nagbubunga ng kawalan ng hanapbuhay sa mga edukado. Bukod dito, itoy sumira sa kalusugan, katawan, at isip ng mga batang babae at lalaki na sawimpalad na nagdaos ng paghihirap sa ating mga kolehiyo. 5. Ang wikang dayuhan na ginagamit sa pagtuturo sa ating matataas na paaralan sa India, ay nagdala ng malaking kasiraang intelektuwal at moral sa ating bansa. Napakalapit natin sa ating panahon upang malaman kung gaano kalaki ang sirang nagawa. At tayong mga tumanggap ng ganitong edukasyon ay naging biktima at hukomisang halos imposibleng tagumpay. Dapat kong ipahayag ang mga dahilan ng aking mga isinaad na pagkukuro. Marahil, ay maipapaliwanag kong mabuti ito sa pamamagitan ng isang kabanata sa aking mga karanasan. Hanggang sa akoy maging labindalawang taong gulang, ang lahat na natutuhan koy sa pamamagitan ng Gujarati, ang wika ng aking ina. May nalalaman ako noon tungkol sa aritmetika, geography, at kasaysayan. Pagkatapos, akoy nag-aaral sa mataas na paaralan. Sa unang tatlong taon, ang inang wika pa rin ang ginamit. Subalit tinungkulin ng prinsipal na ipukpok sa ulo namin ang Ingles, kayat mahigit na kalahating oras ang iniukol namin
41
sa pag-aaral ng Ingles at sa pagsasaulo ng wastong baybay at bigkas nito. Naging masakit na pagkakatuklas ang pag-aaral ng isang wikang iba ang baybay sa bigkas. Naging karanasang katuwa na isaulo ang pagbabaybay. Subalit itoy lihis sa usapan at walang kaugnayan sa aking pagmamatuwid. Gayunman, sa unang tatlong taon, ang pag-aaral ay may kadalian. Ang hirap ay nagsimula sa ikaapat na taon. Lahat ng pag-aaralan ay sa wikang Inglesgeometry, algebra, chemistry, astronomy. Kasaysayan, geography. Napakabigat ang pagka-tirano ng Ingleskahit na ang wikang Sanskrit at Persiyano ay pinagaralan sa wikang Ingles at hindi sa inang wika. Kung may batang gumagamit ng Gujarati na kanyang nauunawaan, siyay pinaparusahan. Walang halaga sa guro kung ang batay mali-mali sa Ingles na hindi niya mabigkas nang wasto ni maunawaang mabuti. Bakit mag-aalala ang guro? Ang sarili niyang Ingles ay hindi rin naman kahusayan. Hindi ito huhusay. Ang Ingles ay wikang banyagang sa kanya katulad ng sa mga estudyante niya. Ang bunga nitoy kalituhan. Marami kaming natutuhan sa pamamagitan ng pagsasaulo bagamat hindi naman ganap na nauunawaan, kung nauunawaan man. Sumasakit ang ulo ko kapag ang guro ay hirap na hirap na nagpapaliwanag upang ang geometry ay maunawaan. Hindi ko maunawaan ang punot dulo ng geometry hanggang sa makarating kami sa ika-13 theorem ng unang aklat ni Euclid. Ipinagtatapat ko na sa kabila ng pagmamahal ko sa inang wika, hanggang sa araw na ito, hindi ko
alam ang katumbas sa Gujarati ng mga termino o salita sa geometri, algebra, at ibang araling ganito. Alam ko ngayon na ang natutuhan ko sa loob ng apat na taon ng arithmetic, geometri, algebra, chemistry at astronomy, ay natuthan ko sana sa loob lamang ng isang taon kung itoy napagaralan hindi sa Ingles kungdi sa Gujarati. Ang pagkakaunawa ko sa mga araling ito ay naging madali at maliwanag sana. Ang aking bokabularyo sa Gurajati ay yumaman pa sana. Ang kaalamang itoy nagamit ko sana sa aming tahanan. Ang wikang Ingles ay nagtayo ng pader sa pagitan ko at ng aking mga magulang na hindi nakapag-aral sa mga paaralang Ingles. Walang nalalaman ang aking ama sa mga ginagawa ko. Naisin ko man, hindi ko siya mahikayat na magkainteres sa aking napag-aralan. Bagamat may sapat siyang talino, wala siyang nalalaman isang mang salitang Ingles. Akoy mabilis na naging dayuhan sa sariling tahanan. Totoong akoy naging mataas na tao. Kahit na ang pananamit koy nagkaroon ng untiunting pagbabago. Ang nangyari sa akin ay hindi pambihirang karanasan. Itoy karanasan din ng lalong nakararami. Kakaunti ang naidagdag ng unang tatlong taon sa hayskul sa aking kaalamang panlahat. Itoy paghahanda sa mga estudyante upang ituro sa kanila ang lahat sa wikang Ingles. Ang mataas na paaralan ay paaralan para sa panunupil na pagkalinangan sa pamamagitan ng wikang Ingles. Ang kaalamang natutuhan ng tatlongdaang batang lalaki sa aking hayskul ay naging pag-aaring hindi
42
maibahagi sa iba. Itoy hindi ipinakakalat sa sambayanan. Tungkol sa literaturapinag-aralan namin ang ilang literaturang Ingles na tuluyan at panulaan. Walang dudang ang lahat na ito ay mabuti. Subalit ang natutuhan ay hindi ko nagamit upang mapaglingkuran ko kayay mailapit ako sa masa. Hindi ko masasabi na kung hindi ko man natutuhan ang literaturang Ingles, walang nawalang pambihirang hiyas sa akin. Kung sa halip, ang pitong taong pag-aaral na iyon ay iniukol sa pagdadalubhasa sa Gujarati at sa pag-aaral ng mathematics, ng mga siyensiya, Sanskrit at iba pang aralin sa pamamagitan ng Gurajati, sanay naibahagi ko ang mga kababayan sa madali kong natutuhan. Napayaman ko sana ang Gujarati, at anong malay natin kung sa pamamagitan ng aking pagmamalasakit at bukal na pagmamahal sa bayan at sa inang wika hindi ako nakapagbigay ng lalong mayaman at dakilang pagaalay sa sambayanan. Dapat unawain na hindi ko minamaliit ang wikang Ingles o ang dakila nitong literatura. Ang aking pitak sa Harijan ay sapat na katibayan ng aking pagmamahal sa wikang Ingles. Subalit ang pagkadakila ng literatura sa wikang Ingles ay hindi makatutulong sa bansang India tulad din ng klima o tanawin ng Inglatera. Ang India ay kailangang yumaman sa sariling klima, tanawin at sa sariling literatura ng Inglatera. Tayo at ang mga anak natin ay dapat maglinang ng sarili nating mga mana. Kung hihiram tayo ng iba, ang sarili natin ay pagdurukhain. Hindi tayo lalaki sa pagkaing dayuhan. Ibig kong ang mga
yamang nasa wikang Ingles at sa alin mang wika sa buong daigdig ay makamtan natin sa ating mga sariling bernakular. Hindi ko dapat matutuhan ang Bengali upang malaman ang kagandahan ng mga hindi mapaparisang katha ni Rabindranath. Itoy natutuhan sa pamamagitan ng mabubuting salin. Hindi kailangang matutuhan ng mga batang Gurajati ang wikang Ruso upang magustuhan ang mga maiikling kwento ni Tolstoy. Itoy natutuhan nila sa pamamagitan ng mabubuting salin. Ipinaghahambog ng mga Ingles na ang pinakamagaling na literaturang isinusulat sa buong daigdig ay nasa Ingles. Bakit ko pa dapat matutuhan ang Ingles upang malaman ang pinakatayog na kaisipan na isinulat nina Shakespeare at Milton. Makatitipid pa kung maghihiwalay ng isang klase ng mga estudyante na walang ibang gagawin kungdi pag-aralan ang pinakamabuting mapag-aaralan mula sa ibat ibang wika sa daigdig at pagkatapos magsalin sila sa ibat ibang diyalekto sa Indiya. Ang maling paraan ang pinili ng mga nananakop sa atin, at dahil nakagawian na, ang mali ay lumilitaw na siyang tama. Ang mga pamantasan ay dapat tumustos sa sarili. Dapat papagaralin ng bayan iyong ang paglilingkod ay kakailangin ng bayan. Dapat ipaubaya sa pagsisikap na pribado ang pagtuturo ng iba pang larangan ng kaalaman. Ang wikang gamit sa pagtuturo ay dapat na baguhin agad at sa anumang halaga, at ang mga wika sa lalawigan ang siyang ipagamit. Nanaisin ko pang magkagulong sandali sa mataas na
43
edukasyon kaysa pag-aaksayang kriminal na naiipon araw-araw. Kayat isinasaad kong akoy hindi kaaway ng mataas na pag-aaral. Subalit akoy kaaway ng mataas na pag-aaral na ibinibigay sa bayang ito. Sa aking plano, magkakaroon pa ng marami at mabubuting aklatan, marami at mabubuti pang laboratoryo, marami at mabubuti pang institiyut para sa pananaliksik. Sa paraang ito, magkakaroon tayo ng isang hukbo ng mga kemiko, inhinyero, at iba pang dalubhasa na magiging tunay na lingkod ng bayan, upang makatugon sa maramit dumaraming pangangailangan ng sambayang unti-unting namumulat sa kanilang mga kakulangan at karapatan. At ang lahat ng dalubhasang itoy magsasalita, hindi sa wikang dayuhan, kungdi sa wika ng sambayanan. Ang karunungang makukuha nila ay magiging pag-aari ng lahat. Magkakaroon ng mga obrang orihinal sa halip ng mga imitasyon. At ang tustusin ay maibabahagi ng wasto at nang may katarungan. Hindi ko nais na ang tahanan koy kulungin ng mga pader at ang mga bentana ay pagtatakpan. Ibig kong ang lahat ng kultura ng lahat ng bansa hanggat maaari ay malayang magyaot dito sa aking tahanan. Subalit hindi ako papayag na akoy ibuwal ng alin mang kultura. Nais kong ang ating kabataang may kakayahan sa literatura ay matutong mabuti hanggang gusto nila ng Ingles at iba pang wikang gamit sa buong daigdig, at pagkatapos umasang ang kanilang mga natutuhan ay ibahagi nila sa India at sa buong daigdig tulad ng ginawa nina Bose, Ray, at ni Rabindranath. Subalit
hindi ko ibig na isa mang taga-India ay makalimot o magpabaya o kayay mahiya dahil sa kanyang inang wika, o kayay isipin niyang hindi niya maiisip o kayay maipapahayag ang pinakamabubuti niyang kaisipan sa sariling wika. Ang sa akin ay hindi ang relihiyon ng isang bilangguan. Ang musika ay nangangahulugan ng aliw-iw at kaayusan. Ang bisa nitoy parang koryente. Madaling nakaka-aliw. Kasawiang-palad tulad ng ating mga shastra iskripturang Hinduang musika ay tila para sa iilan lamang. Itoy hindi naging pambansa sa kahulugan nitong makabago. Kung akoy mayroong kapangyarihan sa mga kusangloob na boy iskaut at samahang Seva Samiti, ang wastong pag-awit nang sama-sama sa mga awiting pambansa ay aking ipasusunod. At sa ikatutupad ng layuning ito ipadadala ko ang mga mahuhusay na musiko sa mga kongreso at kumperensiya at papagtuturuin ng mga tugtuging pangsambayanan. Sa pagkukuro ni Pandit Kaare, salig sa malawak na karanasan, ang musika ay dapat isama sa pagtuturo sa mabababang paaralan. Ang kurukurong itoy buong puso kong sinasang-ayunan. Ang pagpapaunlad ng tinig ay kasing kailangan ng pagsasanay ng kamay. Ang pagsasanay na pisikal, pagguhit, musika ay dapat na magkasabay na ituro upang ang pinakamabuti sa mga batang lalakit babae ay mapalitaw, at sa ganito mahikayat silang magkaroon ng tunay na interes sa kanilang pag-aaral. Ang mga mata, tainga, dila, ang dapat na sanayin bago ang kamay.
44
Nauuna ang pagbabasa bago ang pagsusulat at ang pagguhit bago ang pagsulat ng mga titik ng abakada. Kung ang paraang natural na ito ang susundin, ang pang-uunawa ng mga bata ay magkakaroon ng mabuting pagkakataon upang humusap sa halip na itoy mapigil kapag ang pagsasanay ng mga bata ay sinisimulan sa abakada. Malayo sa aking pag-iisip na tayoy humiwalay o kayay maglagay ng mga hadlang. Subalit may paggalang kong ipinaglalaban na ang pagpapahalaga sa ibang kultura ay angkop na sumunod, at hindi siyang susundan, sa pagpapahalaga at pagpapaunlad ng sa atin...Ang pagkakatuto sa paaralan nang walang pagsasanay ay parang nakaimbalsamong patay, marahil magandang tingnan, subalit hindi kakikitaan ng inspirasyon o ng ikadadakila. Ipinagbabawal ng aking relihiyon na hamakin o magwalang-bahala sa ibang kultura, sapagkat ipinipilit nito, kung ang pagtitiwakal sa sarili ay iiwasan, upang matuto at mabuhay sa sariling kultura. Ang nakapamaling idea na ang karunungan ay napapaunlad sa pamamagitan lamang ng pagbabasa ng libro ang dapat na magbigay ng katotohanan na ang pinakamadaling pagpapaunlad ng isipan ay mangyayari sa pamamagitan ng pagtuturo sa paraang siyentipiko sa gawain ng isang artisano. Ang tunay na pagpapaunlad ng isip ay kaagad nagsisimula sa pagtuturo sa nagaaral sa bawat hakbang kung bakit ang ganoot ganitong kilos ng kamay o paggamit ng kasangkapan ay kailangan. Ang suliranin tungkol sa mga esudyanteng hindi
nagkakahanapbuhay ay malulutas nang madali kung isasama nila ang sarili sa mga karaniwang manggagawa. Hindi ko matiyak kung mabuti para sa mga bata na ang karamihan sa mga panimulang aralin ay ituro sa kanila sa pamamagitan ng pagsasalita. Ang ipilit sa mga bata na may mura pang isip ang kaalaman sa abakada at ang kakayahan sa pagbabasa bago sila magkaroon ng pangkalahatang kaalaman ay pag-aalis sa kanila, habang bata pa sila, ng kakayahan upang maunawaan ang mga paguutos sa pag-aaral sa pamamagitan ng pagsasalita. Sa sarili lamang, ang pagsasanay sa literatura ay hindi nakadadagdag sa kataasangmoral, at ang pagpapaunlad sa pagkatao ay hiwalay sa pag-aaral sa literatura. Akoy matibay na naniniwala sa walang bayad at sapilitang edukasyon sa mabababang paaralan sa India. Naniniwala rin ako na itoy ating magaganap sa pamamagitan lamang ng pagtuturo sa mga bata ng karunungang magagamit, at sa paggamiy ng karunungang ito sa pagpapaunlad ng kanilang kaalamang pisikal, ispirituwal, at intelektuwal. Ang paniniwalang ito sa edukasyon ay hindi dapat na akalaing wala sa lugar o kayay hindi kanais-nais. Walang hindi kanais-nais at marimarim sa mga kaisipan tungkol sa ikabubuhay. Ang totoong pagsasaalang-alang na pangkabuhayan ay hindi laban sa pinakamataas na sukatang etikal, at ang tunay na etika, upang maging karapatdapat sa pangalang
45
ito ay dapat ding maging mabuting pangkabuhayan. Minamahalaga ko ang edukasyon sa ibat ibang siyensiya. Ang ating mga anak ay hindi dapat magkaroon ng napakaraming pagaaral sa pisiks at kemistri. Pauunlarin ko sa bata ang kanyang mga kamay, ang utak niya, at ang kanyang kaluluwa. Ang mga kamay ay halos mabansot na. Ang kaluluwa ay hindi pinag-uukulan ng pansin. Tungkol sa mga tanong ng mga batang tungkol sa buhay, dapat natin silang sagutin, kung nalalaman natin ang sagot, at tanggapin ang ating kawalanmalay kung hindi natin nalalaman. Kung itoy isang bagay na hindi dapat sabihin, silay pagbawalan at utusang huwag nilang itanong sa kanino man. Huwag natin silang iiwasan. Higit na marami silang nalalaman kaysa inaakala nating nalalaman lamang nila. Kung hindi nila alam, at kung tatanggihan natin silang sagutin, pag pipilitan nilang malaman sa paraang hindi mabuti. Subalit kung talagang hindi nila dapat malaman, tayoy humandang tumanggap ng anumang ibubunga noon. Ang mga bata ay pinababayaang magkamali ng mga marunong na magulang. Mabuti sa kanila, paminsan-minsan, na ang mga daliri ay mapaso.
46
datos o impormasyon na kasama sa katipunan ng kaalaman na ito Sa mga dekadang nakaraan, nagkaroon ng maraming pagtatalo sa isang hindi masyadong kapansinpansin na elemento ng agham. May mga nagsasabing ang siyentista at mag-aaral ay may dala-dalang mga halagahan, prinsipyo, o ideolohikal na balangkas. Nanggagaling ang mga ito sa isang konteksto na partikular sa siyentista o mag-aaral at sa kaniyang lugar at panahon. Bukod pa rito, naapektuhan nila ang pagiging tunay at katanggap-tanggap na mga elemento ng agham na nabanggit na sa itaas. Para maging siyentipiko ang kaalaman, dapat na mapagkakatiwalaan, ibig sabihin ay: Napagmamasdan at naeeksperimentuhan (observability) Maaaring mabilang o malapatan ng pansukat ng kantidad (measurability) Parehong resulta ang makukuha sa parehong mga kondisyon kung uulitin ang eksperimento (replicability)
Prinsipyo ng Agham Panlipunan

ni Sabino G. Padilla
Malawakang Agham Pamantayang depinisyon ng agham ang maayos na kaalaman na nagmula sa obserbasyon, pag-aaral, at eksperimentasyong isinagawa para malaman ang mga prinsipyong kaugnay ng pinag-aaralan. Galing ang katagang science mula sa scientia na kaalaman ang ibig sabihin. May tatlong kapansin-pansin at tanggap na sangkap ang agham: 1. Kalipunan ng kaalaman grupo ng mga bagay na may kinikilalang kaugnayan sa isat isa 2. Balangkas ng pagsasaayos ng kaalamang ito 3. Kinikilalang mga pamamaraan ng pagkuha ng itinuturing na lehitimong
Mapagtitiwalaan lamang ang kaalaman kung ito ay obhetibo at siyentipiko. Ibig sabihin, dapat na kaya ng isang mananaliksik na ipagwalangbahala ang kaniyang mga sariling kinikilingan kung hinaharap niya ang kaniyang datos. Itinatala niya ang kaniyang nakikita, hindi ang nais niyang makita. Pagkakahati ng Agham
47
Ang sekularisasyon ng kaalaman ang nagbigay sigla sa pag-unlad ng agham. Nakahulagpos ito hindi lamang sa impluwensiya ng simbahan, ang sentro ng produksiyon ng kaalaman noong panahong midyibal, kundi maging sa Pilosopiya na napako sa espekulasyon at pag-iisip kung ano ang katotohanan sa halip na tuklasin batay sa nakikita sa karanasan ang tunay na kalagayan. Sa simula pa lamang, ang agham pangkalikasan na siyang kinikilalang agham noong panahong iyon ay tinangkilik na at sinuportahan ng estado kahit sa labas ng akademikong institusyon dahil sa mga praktikal na resulta nito. Sa kasalukuyan nahahati ang agham sa dalawang bahagiagham pangkalikasan at agham panlipunan. Kinilala ang una at nakapaggiit ng tinatawag natin sa kasalukuyan na metodolohiya ng agham. Binubuo ng dalawang uri ng agham pangkalikasan: agham pisikal, na nagaaral ng mga puwersang inanimate at bagay sa sanlibutan at agham biolohikal, na may kaugnayan sa mga natatanging sangkap ng buhay ng halaman at hayop. Kabilang sa agham pisikal ang pisika, kemistri, heolohiya, at astronomiya. Napapaloob naman ang botaniya at zoolohiya sa agham biolohikal. Sa isang banda, binubuo naman ang agham panlipunan ng aghamtao, agham pang-ekonomiya, agham pampolitika, demograpiya, heograpiya, lingguwistika, sikolohiya, at sosyolohiya. Maituturing ang agham panlipunan bilang paggamit ng metodolohiya ng agham sa pagtugon sa mga usapin na may kinalaman sa asal ng mga tao, kultura, at lipunan. Agham Panlipunan
Pilosopiya ang pinakauna sa mga superdomain ng agham panlipunan na pinag-aaralan ang buod o prinsipyo ng mga bagay-bagay. Kasama rito ang pag-aaral ng sining. Pagkatapos ng Dark Ages sa Europa noong kalagitnaan ng pangalawang milenyum, ang pagkatuklas ng mga instrument tulad ng teleskopyo para sa pagsusuri sa mga katangiang pisikal ng mundo ay naging daan para sa pagsulpot ng isa pang superdomain ng pag-aaral, ang agham pangkalikasan, na siyang tinutukoy kapag ginagamit ang salitang agham. Ang pag-alam sa katotohanan, o siyentipikong kaalaman ay nakabatay sa mga sumusunod na saligan: Simetriyang Newtonian (o pagtingin na may batasmekanikal na nagiging batayan ng balance o equilibrium sa kalikasan) Dualismong Cartesian (pagkilala sa batayang pagkakaiba ng kalikasan sa tao, ng bagay sa pag-iisip, ng pisikal na mundo sa sosyal/espiritwal na mundo)
Ang ikalawang hati ng pangalawang milenyum ay panahon ng paglalayag ng mga bansa sa Europa sa ibang kontinente o lupain. Panahon din ito ng pagbabago ng mga uri ng lipunan sa Europa. Nagkaroon tuloy ng pangangailangan sa pag-aaral na may praktikal na resulta. Tumutukoy ito sa kagustuhang maintindihan ang kakaibang kalagayan sa ibang lupain upang mabisang pagharian ang mga kolonya, at pati na rin sa sariling lipunang nakitang nagbabago. Sa mga bagong uri ng pag-aaral na ito, kinuha ang mga pamantayan ng
48
agham pangkalikasan tungkol sa kung paano susuriin sa paraang mapapagkatiwalaan ang datos at ang pangangailangang maging obhetibo ang siyentista. Maraming pagbabagong naganap pagkatapos ng Ikalawang Digmaan Pandaigdig: pag-usbong ng Estados Unidos bilang pandaigdigang kapangyarihan, paglawak ng kakayahan sa produksiyon, at ang biglang pagdami ng bilang ng tao. Naging daan ang mga pagbabagong ito para sa masiglang pagrepaso sa kalagayan ng mga agham panlipunan bilang malamyang agham at mahinang kamag-anak ng mga agham pangkalikasan. Sa maraming kaso, ang naging panimula ang pagrerepasong ito sa pagwawalang saysay o repormulasyon ng mga konsepto ng agham pangkalikasan tungkol sa kung anong datos ang mapagtitiwalaan. Nakasama na rin dito ang isyu ng masusing pagsusuri sa buod at papel ng pagiging obhetibo ng siyentista. Patuloy hanggang ngayon ang mga debate tungkol rito. Minana ng mga bagong kasapi sa mga agham panlipunan ang pagiging abala sa mga isyung ito. Galing ang katagang Ingles nito sa Latinong salitang socious, na nangangahulugang kasama. Kaya kung ginagamit ang panlipunan bilang pang-uri, tinutukoy nito ang grupo ng mga tao, at hindi lamang isang indibidwal. Sa partikular, patungkol ang panlipunan sa mga relasyon ng ibat ibang tao. Tingnan natin ang agham panlipunan sa konteksto ng mga elemento ng agham na nabanggit sa una: 1. Lupon ng kaalaman pagaaral ng mga katangian ng mga grupo ng mga tao
2. Pagsasaayos ng kaalamang ito ayon sa mga disiplina ng pag-aaral sa mga gawain ng tao Halimbawa: Kasaysayan pagtatala ng nakaraang karanasan ng mga tao Sosyolohiya paano nangyayari ang mga relasyon ng mga tao at mga grupo ng tao Ekonomiks paggamit ng mga tao sa yaman Sikolohiya kamalayan at pagkilos ng mga tao Antropolohiya kultura ng tao Agham Pampolitika relasyong pangkapangyarihan ng tao Lingguwistika siyentipikong pag-aaral ng wika at pagsasawika ng kultura Heograpiya pag-aaral ng kaligiran ng tao Demograpiya pag-aaral sa populasyon ng tao
3. Mga metodolohiya sa agham panlipunan
49
Dahil napakasalimuot ng paksa ng agham panlipunan, hindi kataka-taka na sari-saring metolohiya ang ginagamit sa mga pag-aaral nito. Sa usapin ng uri ng metodolohiya sa mga agham panlipunan, may dalawang kategoryakalitatibo at kantitatibo. Hindi mutually exclusive ang dalawang kategoryang ito. Masasabing usapin ng kasidhian ng bilang at/o pagsasalarawan ang paghihiwalay na ito. Ang kagustuhang makuha ang malaliman o malawak na pagtingin sa isang paksamapasaloob man ito sa isang disiplina o lugaray nagbubunga ng mga sumusunod na estilo ng pag-aaral sa agham panlipunan at metodolohiya: Paggamit ng higit sa isang metodolohiya Paggamit ng kantitatibo at kalitatibong metodolohiya, kahit maaaring higit na bigyang diin ang isang kategorya Pagtanaw sa larangan ng ibang disiplina kahit disadyang multidisiplinari ang pag-aaral Pagbubuo ng isang lupon o grupong mag-aaral sa lugar o sa paksa kaysa iisang mananaliksik lamang ang kikilos
Dangan nga lamang sa simula ay naging mga ulat ito hinggil sa mga hari at reyna o mga santo at santa na madalas ay pagpuri lamang sa ilang tao at pagbibigay katwiran sa paghahari ng mga monarkiya sa halip na pagtatala ng mga totoong nangyari. Ang disiplina ng agham pangekonomiya ay naging popular pagpasok ng siglo 19. Pinalitan nito ang politikal na ekonomiya na naging tanyag noong siglo 18. Sinikap nitong igiit at tangkilikin ang pagiging likas ng prinsipyo ng laissez-faire. Interesado ang agham pangekonomiya sa produksiyon, pamamahagi, at pagkonsumo ng mga kalakal at serbisyo. Karaniwang nahahati ang disiplinang ito sa microeconomics na nagpapaliwanag kung paano ang ugnayan ng supply at demand sa isang may kompetisyong pamilihan ay nagdudulot sa pagbabago ng halaga ng kalakal, bayad sa paggawa, laki ng tubo, at pagbabago sa upa. Inilalarawan naman ng mga macroeconomics ang mga makabagong pagpapaliwanag hinggil sa pambansang kita at pagtatrabaho. Kasabay ng pagtanyag ng agham pang-ekonomiya sa mga unibersidad sa Europa ang pag-usbong ng sosyolohiya sa pangalawang hati ng siglo 19. Sinabi ni Comte, ang kinikilalang ama ng sosyolohiya, na ito ang reyna ng agham, buo at pinagisang posibistang agham panlipunan. Nagsimula ang ugat ng sosyolohiya sa labas ng akademya, partikular sa mga samahang nais ng reporma sa lipunang industriyalisado. Nais malaman ng sosyolohiya kung paano nakakaimpluwensiya sa lipunan ang institusyon at estrukturang panlipunan tulad ng uring panlipunan,
Mga Disiplina sa Agham Panlipunan Isa sa matandang agham panlipunan ang kasaysayan. Kilala ito sa pagtatala ng mga ulat ng nakaraan.
50
pamilya, komunidad, at kapangyarihan gayon din naman ang panlipunang suliranin tulad ng krimen at pang-aabuso. Siyentipikong pagaaral ng mga panlipunang relasyon ng tao ang disiplinang ito. Naging akademikong disiplina ang agham pampolitika nang lumaya ito sa disiplina ng batas na siyang pangunahing sumusuri sa larangan ng kapangyarihan at estado. Nakatuon ang pag-aaral ng agham pampolitika sa sistematikong pag-aaral ng pamahalaan. Kabilang dito ang pinagmulan ng mga ito, estruktura, tungkulin, at mga kaakibat na institusyon. Sinasabing kaanlinsabay ng ebolusyonismo ng siglo 19 ang pagtanggap sa aghamtao bilang akademikong disiplina. Naging abala ang mga naunang antropologo sa kasaysayang likas ng sangkatauhan at ang mga hakang yugto sa pag-unlad nito. Gayunpaman, naging tanggap ito sa labas ng unibersidad bilang gawain ng manlalakbay, adbenturero, at bilang serbisyo ng mga kolonyal na opisyal ng mga makapangyarihang bansa sa Europa. Ang aghamtao ay nag-aaral ng pambiolohiya at pangkulturang pagkakaiba ng sangkatauhan. Binubuo ito ng dalawang larangan: pisikal na aghamtao na naglalayong tuntunin ang pinagmulan o ebolusyon ng tao at dahilan ng pagkakaiba ng mga tao at pangkulturang aghamtao na binubuo ng arkeolohiya na nag-aaral ng ebolusyon ng kultura at lipunan; lingguwistikang nag-aaral ng mga pagbabago, kontemporanyong gamit at mga pagkakaiba ng wika; at etnolohiya na nais maunawaan kung bakit magkakaiba ang gawi ng tao sa isip at kilos.
Naging mahirap ang integrasyon ng heograpiya sa agham panlipunan bagamat disiplina itong matagal-tagal na ring umiiral. Habang nagiging malinaw ang dibisyon ng mga disiplina sa huling dako ng siglo 19 ukol sa kani-kanilang paksa hinggil sa tao. Pinag-aaralan ng heograpiya ang distribusyon at pagkakaayos ng lahat ng elemento sa ibabaw ng lupa, kabilang ang ugnayan ng tao at ng pisikal at heograpikong kaligiran. Isa sa mga bagong agham panlipunan ang sikolohiya. May naging kalituhan ang disiplinang ito mula nang humiwalay sa Pilosopiya. Ang impluwensiya ng positibismo ay nagtulak sa karamihan sa mga pilosopo na igiit ang pagiging siyentipiko. Tunay na sikolohiya ang pag-aaral sa pisyolohikal at hindi sa larangan ng lipunan ang gawain nito kundi sa larangan ng medisina. Pinagaaralan ng sikolohiya ang kaisipan, proseso ng pag-iisip, asal, at karanasan ng tao at maging ng mga hayop. Kabilang dito ang pagsusuri sa pakiramdam, pag-iisip, pagkatuto, at pag-alam. Ang subfields ng sikolohiya ay maaaring hatiin batay sa gamit nito. Pangunahing pinagtutuunan ng sikolohiyang panlipunan ang pagsusuri sa impluwensiya ng tao sa bawat isa at paano sila kumikilos bilang grupo. Ang sikolohiyang klinikal ang sumusubaybay sa mga taong may mga suliranin sa buhat at may kapansanan sa pag-iisip. Pinagaaralan naman ng sikolohiyang pangindustriya ang asal ng mga tao sa mga lugar ng paggawa o ang mga epekto sa kaniya ng kaligiran sa paggawa. Samantala, ang sikolohista sa paaralan ang tumutulong sa mga mag-aaral hinggil sa pag-aaral at pagpili ng propesyon.
51
Isang interdisiplinaryong pag-aaral ng populasyon ng tao ang demograpiya. Binibigyang-pansin nito ang mga panlipunang katangian ng populasyon at kanilang pagbabago sa loob ng isang takdang panahon. Ang pag-aaral ng wika ang gawain ng lingguwistika. Sinusuri nito ang mga tunog, kataga, at ang balarila ng isang wika, relasyon nito sa ibang wika at mga aspekto ng pagbabago sa wika. Kabilang din dito ang sosyolohikal at sikolohikal na aspekto ng komunikasyon. May isang sangay ng mga agham panlipunan na tinatawag na behavioral sciences. Karaniwang kasama rito ang sikolohiya, antropolohiya, at sosyolohiya. Binibigyang-diin dito ang usapin ng kilos ng indibidwal at ang mga relasyong namamagitan sa tao at grupo ng tao. Ang behavioral sciences ay hindi dapat ikalito sa behaviorism na isang teorya na nagpapahayag na dapat ilimita sa behavior ng tao ang siyentipikong pag-aaral dahil ito lamang ang maaaring masukat at mapagmasdan at hindi dapat pakialaman ang kamalayan dahil hindi ito kailanman maaaring obserbahan. Ipinanganak ang behavioral sciences sa Estados Unidos noong dekada 50. Isang masalimuot na panahon na tinaguriang McCarthy era na maaaring ikalito ng ilang tao ang pagkakaiba ng sosyalismo at social science. Naging instrumento ang isang proyekto ng Ford Foundation na layuning pagaralan kung paano higit na makatutulong sa buong sangkatauhan ang Foundation. Lumabas sa isa sa mga limang punto ang pagbibigay pansin sa larangan ng kilos ng
indibidwal at ang mga relasyon ng tao at grupo ng tao. Mula sa ganitong konseptuwalisasyon, hinubog ang behavioral sciences na magkaroon ng mga sumusunod na katangian. 1. Nakatuon sa saliksik 2. Tiyak na umaayon sa siyentipikong lapat 3. May pangmatagalang perspektiba, dahil nais nitong makahalaw ng batayang kaalaman tungkol sa kilos ng tao 4. Ninais na maging interdisiplinari Kinikilalang masalimuot ang pinagaaralan dahil tinitingnan ang kabuuan ng sanhi ng ganito o ganoong kilos ng tao, at hindi lamang ang pisikal na kilos ang pinagmamasdan kung hindi pati ang hindi basta-basta nakikita, tulad ng saloobin, hangarin, paniniwala, at iba pa.
52
Ang independent self ay isang pagkataong tinitingnan ang sarili bilang naiiba sa ibang tao at ang sariling katangian ang nag-aayos at nagtatakda ng kaniyang pag-uugali at pagkilos. Hindi lubhang mahalaga ang isang tao sa pagkilala at paglilinang ng pagkatao ng isang may independent self (individualist culture). Nahuhubog ang ganitong uri ng pagkatao sa mga kanluraning kultura. Ang interdependent self naman ay isang pagkataong tinitingnan ang sarili na hindi hiwalay at hindi kakaiba sa ibang tao kung kayat itinatakda ang pagkilos ng indibidwal ng kaniyang pagtingin sa iniisip, damdamin, at pagkilos ng ibang taong kaniyang nakakasalamuha. Lubhang napakahalaga ng ibang tao sa pagkilala at paglinang ng pagkatao ng isang may interdependent self (collectivist culture). Matatagpuan ang tipo ng kulturang ito sa Asia, kabilang na ang Pilipinas at Africa. Itinuturing ding collectivist ang mga kulturang Hispaniko at Hindu. Ayon pa rin kina Markus at Kitayama, may pagkakaiba pa rin ang independent at interdependent self sa kognisyon at emosyon. Pagkakaiba ng independent at interdependent self sa kognisyon at emosyon INDEPENDE NT SELF Pagpapahala ga sa kaalaman hinggil sa sarili kaysa ibang tao Higit ang damdaming patungkol sa DEPENDEN T SELF Pagpapah alaga sa kaalaman tungkol sa ibang tao kaysa sarili Higit ang damdamin g
Pagkataong Pilipino
nina Althea Fernandez, Rosanna Luz Velario, at Jay A Yacat
Ibat Ibang Kultura, Ibat Ibang Pagkatao Nahuhubog ang pagkatao ng isang indibidwal batay sa hangarin ng lipunan at kulturang kaniyang kinabibilangan. Ang pagkakaiba ng kultura ang dahilan kung bakit nagkakaiba rin ang pagkatao ng ibat ibang lahi sa mundo. Ayon sa pagaaral nina Markus at Kitayama (1986), sa kalakhan dalawang tipo ng pagkatao ang nabubuo batay sa pagkakaiba ng mga kultura: ang independent self at ang interdependent self.
KOGNISYO N
EMOSYON
53
sarili (egocentered): galit sa sarili, frustration, pride
patungkol sa ibang tao (otheroriented): simpatiya, shame, feelings of interperso nal communio n
tinatanggap at nakikitungo siya sa iba bilang kapantay ayon sa malaking pagtingin niya sa dignidad ng taong ito at pati sa kaniyang sarili. Sabi nga ni Enriquez (1992), taliwas ang pakikipagkapwa sa mapagsamantalang pakikitungo sa iba. Laban sa konsepto ng kapwa ang paggawa ng masama sa ibang tao. Ibig sabihin, pagyurak ito sa dignidad ng iba pati na rin sa sariling dangal. Dagdag dito, kapag nawala ang pakikipagkapwa ng isang Pilipino, nawawala na rin ang kaniyang pagkaPilipino. Kapag nawala ang konsepto ng pakikipagkapwa at titingnan ang pagkatao kaiba sa ibang tao, nagiging independent self ang pagkatao katulad ng mga banyagat kanluranin. Ayon sa pag-aaral ni Pasao (1979), tayong mga Pilipino ay may relational self. Lubhang mahalaga para sa atin ang mahigpit na relasyon sa pamilya at kamag-anak, pati na rin ang pakikipagkapwa sa iba. Kahit may konsepto ng ibang tao at hindi ibang tao, itinuturing sila bilang mga kapwa. Makikita lamang ang pagkakaiba sa pamamagitan ng mga behavioral patterns na ating isinasagawa. Para sa ibang tao, ginagawa natin ang mga sumusunod: pakikitungo, pakikisalamuha, pakikilahok, pakikibagay, at pakikisama. Para naman sa mga taong hindi na iba sa atin, ginagawa natin ang mga sumusunod: pakikipagpalagayang-loob, pakikisangkot, at pakikiisa. Pamamaraan ng pakikipagkapwa ang lahat ng mga nabanggit na ginagawa para sa ibang tao at hindi ibang tao (Enriquez 1992). Palaban at Di-Palabang Katangian, Iisang Katauhan
Kapwa Ko (at Sarili Ko), Mahal ko Tanong: Kailan tama ang 1 + 1 = 1? Sagot: Kapag AKO + IBANG TAO = KAPWA Ayon sa mga pag-aaral ng tagapagtaguyod ng Sikolohiyang Pilipino, pakikipagkapwa ang core value at conviction sa kulturang Pilipino. Kung iisiping mabuti, hindi nangangahulugan at tumutukoy sa ibang tao (others) ang kapwa ngunit sa pagkakaisa ng sarili (self) at ng ibang tao (others). Bunga ito ng pagiging collectivist society ng kulturang Pilipino kung saan pinahahalagahan ang interaksiyong panlipunan sa pang-araw-araw na gawain. Naaayon ito sa konsepto ng interdependent self nina Markus at Kitayama na ang pagkatao ang pagtingin sa sarili bilang hindi hiwalay sa ibang tao. Sa pagtatakda ng sariling gawi at pagkilos, malaki ang ating pagpapahalaga sa sasabihin, niloloob, at ipinapakita ng ibang tao. Maging sa pagpaplano ng sariling buhay, binibigyang halaga natin ang epekto nito sa ibang taong nasa paligid natin. Sa planong pansarili, kasama pa rin ang iba. Kapag kinikilala ng isang tao ang shared inner identity, di kakaiba sa iba ang sarili, nangangahulugan ito na
54
Ayon sa mga naunang pag-aaal sa pagkataong Pilipino, matingkad daw sa pag-uugali ang pakikisama at umiikot lang ang pagkilos sa hangaring magkaroon tayo ng smooth interpersonal relations (SIR) sa ibang tao. Taliwas ito sa pagsusuri ng ating konsepto ng pakikipagkapwa. Binubuo ng mga accomodative value at confrontative value ang konsepto ng kapwa sa mga Pilipino na parehong mahalaga para sa atin. Ang pagkilala sa mga accomodative values (hiya, utang na loob at pakikisama) ang nagtatakda ng di-palabang katangian at malaking pagpapahalaga sa ibang tao. Ang mga confrontative values (bahala na, lakas ng loob, at pakikibaka) naman ang nagtatakda ng palabang katangian. Nagsisimula ang respeto sa kapwa sa pakikisama at nagtatapos sa pakikibaka laban sa pagsasamantalat pang-aapi (kawalan ng respeto sa dignidad at pagkatao o kawalan ng pakikipag-kapwa). Taliwas ang konsepto ng kapwa sa ibig mangyari ng iba, na isalarawan ang Pilipino bilang pasibo. Nararapat tingnan nang balance ang pagkataong Pilipino: may aspekto itong di-palaban (accomodative) at mayroon din namang palaban (confrontative). Dalawang aspektong ginagabayan ng iisang halagahan (value): ang pagkilala sa dignidad ng sarilit kapwa. Tinukoy ni Enriquez ang pakiramdam bilang pivotal value sa pagkataong Pilipino. Bilang pivot, ikinakabit sa pakiramdam ang mga accomodative at confrontative value sa core value ng kapwa. Ibig sabihin, hindi tayo mahihiya kung hindi tayo marunong makiramdam sa kilos ng kapwa. Ibig sabihin, hindi tayo makatatanaw ng
utang na loob kung manhid tayo. Bunga ng pakikiramdam sa sitwasyon at sa ibang tao ang ating pakikisama. Nangangailangan ng pagtantiya ang bahala na. Maaaring lamang mangyari ang paglakas ng loob at pakikibaka kung nararamdaman na inaalipusta na ang ating pagkatao. Bahala Na Kung Mapahiya Ka? Kadalasan kapag ipinagpipilitan nating mabigyan ng kahulugang Ingles ang mga konseptong Pilipino, nawawala ang lalim ng pagpapakahulugan sa mga ito. Ang masama pa, naiiba minsan ang kahulugan ng konsepto kapag naisalin na sa wikang banyaga. Ganito ang nangyari sa mga unang pag-aaral ng mga banyaga at Pilipinong sikolohista sa mga konsepto ng hiya at bahala na. Ang konsepto ng hiya ng Pilipino ay hindi lamang katumbas ng salitang shame sa Ingles. Maliban sa panlabas (social) na aspekto, mayroon ding panloob (moral) na aspekto ang hiya. Ang panloob at moral na aspekto ang nagtatakda ng tindi ng hiya. Ito ang aspektong nakadikit sa ating konsepto ng karangalan o dignidad. Ibig sabihin, nakadadama tayo ng hiya bilang pagrespeto sa katauhan ng ibang tao at bilang pagkilala sa dangal ng sariling katauhan. Malinaw na nakabatay sa pagtantiya sa ating pagkakamali sa pakikipagkapwa-tao ang tindi ng ating hiya. Sa kabilang banda, marami ring kalat na maling akala tungkol sa bahala na. Ayon sa kongklusyon ng mga banyagang sikolohista, nangangahulugan ang bahala na ng fatalism at indikasyon daw ng pasibot atrasadong pag-iisip at pagkilos bunga na rin ng atrasadong kabuhayan sa bansa. Nakakatawa ngunit nakalulungkot din na gayong taliwas sa katotohanan ang
55
mga pananaw sa bahala na, ang mga ito ang mukhang bukambibig at pinaniniwalaan ng mas nakararami. Kung tatanungin ang mga Pilipino kung ano ang ibig sabihin ng bahala na, babanggitin na ito ay pagpapasaDiyos ng kung anuman ang mangyari sa kanila. O di kaya ng pagsasawalang bahala at hindi pagkilos. Maaari ring makarinig na katangiang hindi nag-iisip sa ginagawa at sa hinaharap ito. Para naman sa iba, dahilan ito kung bakit hindi tayo umaasenso. Taliwas ito sa katotohanan. Sa katunayan, ang bahala na ay katangiang punong-puno ng determinasyon. Kailan nga ba ginagamit ang mga katagang Bahala na!? Sa gitna ng walang katiyakan, hindi natin inuurungan ang mga pagsubok sa buhay. Bagkus, buong tapang nating hinaharap ang problema at determinado nating isinasagawa ang ating desisyon. Totoo bang hindi nag-iisip at padalosdalos ang mga taong nagsasalita ng bahala na? Hindi bat sa pagbigkas ng bahala na ay kinakalkula natin ang mga puwedeng mangyari sa atin? Ibig sabihin, ihinahanay at binabalanse ang positibo at negatibong aspekto ng ating desisyon. Gumagawa tayo ng kinalkulang panganib. Kahit kadalasay binabanggit natin ang Bahala na ang Diyos!, hindi ibig sabihin ay ipinagpapasa-Diyos na ang lahat. Sa totoo lang, pagkatapos banggitin ito, may ginagawa tayo at tinatawag lang natin ang Diyos upang patnubayan tayo. May kasabihan nga na, Nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa! Sa kabuuan, nagmumula ang hiya sa malalim na respeto ng Pilipino sa dangal ng kaniyang sarili at ng kaniyang kapwa. Samantala, hindi fatalistic attitude ang bahala na. Ito ay katangian ng pagkakaroon ng determinasyon at puno ng tiwala sa sariling kakayahan.
Utang Ko Sa Iyo ang Aking Lakas ng Loob Ayon sa palasak na kahulugan ng utang na loob, dapat nating bayaran o suklian ng katumbas ang ibinigay sa atin ng ibang tao, materyal man o hindi. Sa salitang Ingles, ang tawag dito ay reciprocity o contractual relations. Bagamat totoong may ganito tayong pagtanaw, masasabing mababaw ito. Hindi lamang ganito ang pakahulugan natin sa utang na loob. May mas malalim na kahulugan ng utang na loob. Nagsisilbi itong panawagan upang igalang ang dignidad at karangalan ng bawat tao (plea for common humanity). Ibig sabihin, ang ibang tao ay may utang sa ating irespeto ang ating pagkatao katulad ng dapat nilang asahan sa atin sa pakikitungo sa kanila. Sa kabilang dako, isa sa pitong tinitingalang ugali ng mga Pilipino ang lakas ng loob ayon sa isang pambansang psychometric na pagaaral ng pagkataong Pilipino na ginagamitan ng Panukat ng Ugali at Pagkatao (Enriquez at Guanzon, 1983). Ang mga kalahok sa pag-aaral na mula sa labindalawang etnolingguwistikong grupo sa bansa ay nakakuha ng mataas na iskor sa katangiang lakas ng loob, pagkamatulungin, pagkamapagpapakumbaba at pagkamatiyaga. Sa tingin ng Enriquez (1992) ang lakas ng loob ang dahilan kung bakit nakakayanan ng mga Pilipino na humarap sa anumang kahirapan at ipagtanggol ang dangal kahit ang kalaban ay mas malakas kaysa kaniya. Hanggang ngayon, maraming mga pagkakataong napapatunayan na tayo ay lahing malakas ang loob.
56
Hindi lamang ang mga bayaning tulad nina Rizal at Bonifacio ang nagtataglay ng kalakasan ng loob. Likas sa atin ang katangiang ito. Alam ng Pilipino kung kailan niya dapat palakasin ang kaniyang kalooban. Sabi nga, habang nasusugatan ay lalong tumatapang at kung gaano kalalim tumanaw ng utang na loob ang Pilipino, ganoon din siya katindi kung magalit at hindi siya kakikitaan ng pagkatakot dahil puno siya ng lakas ng loob. May Hangganan ang Pakikisama at May Simula ang Pakikibaka Warning: Kapag bukas ang palad ng Pinoy, OK ka! Kapag kumuyom ang palad ng Pinoy, KO ka! Ginamit ni Lynch (1961, 1973) ang konsepto ng pakikisama bilang batayan ng kaniyang pagtingin na kakikitan ang mga Pilipino ng masidhing paghahangad sa smooth interpersonal relations. Katulad ni Lynch, marami ang nagpupumilit na itaas ang antas ng pakikisama sa katauhang Pilipino. May nagsasabing ito raw ang mas pinahahalagahan ng Pilipino kaysa pakikipagkapwa. Paano tatanggapin na ang pakikisama ang batayan at saligang halagahan kung ginagamit din ito sa maling paraan? Nagluluwal ang lubhang pagpapahalaga sa pakikisama ng mga ugaling pagsasawalang-kibo at pagsasawalang-halaga na lamang sa mga tiwaling nangyayari sa ating paligid. Anong klaseng halagahan ito? Maraming sikolohistang Pilipino ang naniniwala na ang bulag na pagpapahalaga sa pakikisama ay may hangad na iwaglit sa kaisipan at katauhang Pilipino ang konsepto ng pakikibaka. Ngunit kahit ano pang
pagpupumilit ang gawin, hindi maiaalis sa ating pagkatao at kasaysayan bilang isang lahi ang pakikibaka bilang isang confrontative value. Hindi lamang ang mga bayani ang marunong makibaka. Sa mga sitwasyon na kinakitaan ng pang-aapi at pagsasamantala (kawalan ng pakikipagkapwa-tao ng mga nakaririwasa at may kapangyarihan), handang lumaban ang Pilipino hindi lamang para sa sarili kundi para na rin sa kapwa at sa Inang Bayan. Ang pakikibaka ang nagsisilbing instrumento ng Pilipino upang maibalik ang dangal sa kaniyang pagkataong pilit na sinisira ng iba. May panahon ng pakikisama, ngunit may panahon din ng pakikibaka. Dalawa ang kamay ng Pilipino: isang bukas ang palad sa pakikitungo sa iba at isang nakakuyom para doon sa mga mapagsamantala. Paglalagom Ang pagkataong Pilipino ay may mga katangiang palaban at di-palaban. Marunong tayong makadama ng hiya, tumanaw ng utang na loob at makisama sa ibang tao dahil sa ating pagpapahalaga sa pakikipagkapwa. Marunong din tayong humarap sa anumang sitwasyon nang may determinasyon gaya ng ipinakikita ng bahala na. Mayroon din tayong sapat na lakas ng loob upang buong tapang na makibaka lalo pat niyuyurakan na ang ating dangal at pagkatao. Mahalagang ulitin na ang lipunan at ang kultura ang nagtatakda kung anong pagkatao ang tinataglay natin. Kung mananatiling may pagpapahalaga sa karangalan, katarungan at kalayaan ang lipunang Pilipino, mananatiling may
57
pagpapahalaga ang Pilipino sa kapwa batay sa respeto sa pagkatao ng isat isa. Samantala, hindi dapat abusuhin ang ating pakikipagkapwa dahil may hangganan din ang ating pasensiya. Huwag nilang paabuting malagot ang pisi o di kayay mapuno ang salop! Nasa Talahanayan ang relasyon ng mga batayan, panlabas, at panlipunang values ng ating pagkatao bilang Pilipino. Accomodative Surface Value Hiya Utang na loob Pakikisama Confrontative Surface Value Bahala na Lakas ng loob Pakikibaka Pivotal InterPersonal Value Pakiramdam (pakikipagkapwa-tao) CORE VALUE kapwa Lingking SocioPersonal Value Kagandahang-loob (Pagkamakatao Associated Societal Values Karangalan Katarungan Kalayaan Behavior patterns and Value Structure: Surface, Core and Societal
58
Ang Pagsasalin sa Sikolohiya

ni Rogelia Pe-Pua
1. Panimula Mahaba na ang kasaysayan ng paggamit ng Filipino sa pagtuturo at pananaliksik sa sikolohiya sa Pilipinas. Sa isang papel na isinulat ko noong 1980, sinuri ko ang kasaysayang ito mula 1965 hanggang 1980 para sa ibat ibang institusyon. Ipinagpatuloy ko ang pagkuha ng datos hinggil dito, mula sa mga taong di ko nakausap noon, kaugnay ng diksyunaryong Ingles-Filipino para sa sikolohiya. Noong nagsimulang ituro ang sikolohiya sa Filipino, isa sa pangunahing paraan ng pagdebelop ng mga materyal ay ang pagsasalin sa Filipino ng mga babasahin mula sa Kanluran na nakasulat sa wikang Ingles. Ang unang aklat na pagsasalin ng isang aklat na sikolohikal na nakasulat sa Ingles ay ang Talambuhay ng Isang Baliw ni Virgilio Enriquez na ginawa niya noong 1973. Ito ay pagsasalin ng Autobiography of a Schizophrenic Girl ni Sechehaye (1951). Ang unang aklat na lumabas na pagsasalin ng ibat ibang artikulong sikolohikal ay ang Diwa: Katipunan ng mga Lathalaing Pangsikolohiya na
inedit nina Virgilio G. Enriquez at Lilia F. Antonio. Ang aklat na ito ay para sa panimulang kurso sa sikolohiya sa U.P. Sa pagdaan ng mga taon, itinuon ang pansin sa pagbubuo ng mga orihinal na materyal sa Filipino bilang pagkilala sa mga likas na yaman ng kulturang Pilipino na batayan ng sikolohiya. Ito ay bunga na rin ng pagpapalaganap ng isang oryentasyong tinatawag na sikolohiyang Pilipino. Instrumental ang Departamento ng Sikolohiya ng UP at ang Philippine Psychology Research and Training House (PPRTH, kilala rin ngayon sa pangalang Akademya ng Sikolohiyang Pilipino) sa pagsasalin ng mga materyal na sikolohikal at pagbubuo ng mga orihinal na materyal. Noong 1980, nagtaguyod ang PPRTH, kasama ang Institute for Southeast Asian Studies (ISEAS), ng isang seminar tungkol sa Ang Weltanschauung ng mga Pilipino. Karamihan sa mga papel sa seminar na ito ay isinulat sa wikang Filipino, ngunit ang ilan ay nasa wikang Ingles. Isinalin ng PPRTH ang mga Filipinong papel sa Ingles, at ang mga Ingles na papel sa Filipino. Ang resulta ay dalawang aklat mula sa magkaparehong papel. Ang mga orihinal na Filipinong papel at ang mga salin sa Filipino ay mababasa sa aklat na pinamagatang Ang Weltanschauung ng Pilipino; ang mga orihinal na Ingles at salin sa Ingles naman ay nasa loob ng aklat na Philippine World Views. Pawang inedit ni Virgilio Enriquez. Ito ang unang katipunan ng mga papel na sikolohikal na may magkatumbas na bersyon sa Ingles at Filipino. Sa larangan naman ng pagsukat na sikolohikal (psychological measurement), marami ring pagsasalin ng mga panukat na sikolohikal ang isinagawa dahil walang
59
orihinal na panukat na nasa wikang Filipino. Noong 1973, dinebelop nina Enriquez at ng PPRTH ang unang panukat ng pagkatao na nasa Filipino ang orihinalang Panukat ng Ugali at Pagkatao (PUP). Ito ang tanging panukat na mayroong salin sa 12 wika bukod sa FilipinoIngles, BahasaMalayo, Hapon, Waray, Ilocano, Cebuano, Ilonggo, Chabacano, Maranao, Kapampangan. Bukod sa PUP, marami na rin ang mga panukat na mayroong higit sa isang bersyong pangwika. Ang mga nagsagawa ng pagsasalin sa sikolohiya ay mga guro, estudyante at mga propesyonal na tagasalin. Ang pagpapasalin ng mga materyal sa mga etudyante ay karaniwang aktibidad ng klase upang makuha ang lebel ng wika na kapaki-pakinabang para sa kanila. Marami ring pagkakataon na ang mga nagsasalin ng PUP-PPP, isang panukat na ginamit ko sa aking disertasyon, ay nagawa sa tulong ng mga taga-Ilocos. Sa proyekto kong pagbubuo ng diksyunaryo na pinondohan ng UPOffice of Research Coordination, nagkaroon kami ng pagkakataong tipunin ang mga terminolohiyang Filipino na salin mula sa Ingles. Ito ay inaasahang mailathala bago matapos ang taong 1991. 2. Ibat Ibang Paraan ng Pagsasalin sa Sikolohiya Ibat ibang paraan ng pagsasalin ng terminolohiya ang sinusunod sa sikolohiya ng ibat ibang nagsasalin. Pitong paraan ang itinala ni Enriquez (1977) sa kanyang papel tungkol sa intelektuwalisasyon ng wikang Filipino sa sikolohiya. 2.1Saling-angkat Tahasang panghihiram
Ayon kay Enriquez, Ang saling angkat ay tumutukoy sa mga ideya at salitang hiram mula sa ibang wika at kultura na ginagamit ayon sa orihinal na kahulugan at anyong pasulat nito. Ang mga salitang Ingles ay tahasang hinihiram at hindi binabago; hindi rin binabago ang pakahulugan dito. Ipinapalagay na may pagkabilinggwal ang mga estudyante, at higit sa dalawa ang alam na wika. Ito ay isang pag-aangkat sapagkat hindi maikakaila ang banyagang pinagmulan nito. Isa rin itong salin sapagkat nabago na ang kontekstong sikolohikal at kultural ng salitang inaangkat. Ngunit sa kabila ng lahat ng ito, ang pagbabago sa kontekstong sikolohikal at kultural ay nagiging dahilan din ng pagbabago sa kahulugan ng salitang inaangkat. Magkaminsan ay bahagi na lamang ng orihinal na kahulugan ang napapanatili sa saling-angkat. Ito ay sapagkat ang orihinal na gamit ay karaniwang higit na malawak kaysa partikular na gamit na siyang hinihiram. Halimbawa ng mga salingangkat: neurosis (Ingles) chronic psychotic condition (Ingles) nadir (Arabic) Gestalt (Aleman) libido (Pranses) client-centered/non-directive therapy (Ingles) encounter group (Ingles) moron (Griyego)
60
amae (Hapon) mahay (Cebuano) walhon (Cebuano) nakem (Ilocano) kakugi (Ilonggo) patugsiling (Ilonggo) dagyao (Ilonggo) maratabat (Maranao) 2.2Saling Paimbabaw Paimbabaw na pag-angkin ng bigkas at baybay Ito ay ang paggamit ng mga salitang galing sa ibang wika, at ang salita sa pakahulugan nito ay inaangkin, wala nang balak na isauli (Agoncillo 1971) o hinihiram ngunit binabago ang tunog at baybay. Halimbawa: reimporsment (reinforcement) amnesia (amnesia) placebo (placebo) iskima (schema) interaksyong sosyal (social interaction) histerikal (hysterical) repleks (reflex) saykayatris (psychiatrist) kognisyon (cognition) 2.3Saling Panggramatika Pagsunod sa sintaktikang Filipino Binabago ang ponolohiya subalit ang kahulugan ay tulad din ng pakahulugang orihinal. Halimbawa: inter-aksyong sosyal (social interaksyon) agresyon (aggression) abnormal (abnormal) reaksyon (reaction) depresyon (depression)
emosyonal (emotional) persepsyon (perception) 2.4Saling-tapat Pagtugaygay sa orihinal o pinaghiramang wika at kultura Ang layunin nito ay palaganapin ang ideyang galing sa labas sa pamamagitan ng paghahanap sa saling tapat sa ideyang ipinahihiwatig sa orihinal. Halimbawa: pagtutunguhan (social interaction) paniniwala (belief) pagpapahalaga (value) pag-unlad (development) hustong gulang (maturity) kaganapan ng gulang (adulthood) pagpapalaki ng bata (childrearing) Ngunit ang tanong ay, higit na mahalaga ba ang maging tapat sa orihinal kaysa ang makatuklas ng mga konseptong mahalaga sa lipunang Pilipino? 2.5Saling-angkop Pagdukal sa wikang pagsasalinan Ito ay ang paghahanap ng katumbas sa pinagsasalinang wika na mas makabuluhan kaysa tahasang pagsasalin na tapat sa orihinal. Halimbawa: pakikipagkapwa sa halip na sosyal na interaksyon tulay (contact person, gobetween)
61
pakikipagpalagayang-loob (rapport) nakikiugaling pagmamasid (participant observation) isip-bata (emotionally immature) pagkukulasisi, pamamangka sa dalawang ilog (extrarelations) 2.6Saling-hiram Pagsasalin ng hiram na salita Ayon kay Enriquez, para sa sikolohiya, isa sa pinakamahusay na paraan ng pagbuo ng terminolohiya ay sa pamamagitan ng pagsasaling-wika ng hiram na salita bagamat nagkaroon din ng mangilan-ngilang suliranin ditto. Madalas ay hindi kasiya-siya ang unang salin kaya kailangang maghanap ng ibang salin, lumikha o manghiram muna hanggat wala pang naiisip na katumbas para dito. Halimbawa ng saling-hiram, paghuhugas-isip (mula sa brainwashing at paghuhugas-utak) pagbabagyo ng isip (mula sa brainstorming at pagbabagyo ng utak) alon ng utak (brainwaves) pakikidigmang sikolohikal (psychological warfare) n-ach (mula sa n-ach, need achievement at pangangailangang makagawa) kaalamang nasa dulo-ng-dila (tip-of-the-tongue phenomenon) bakas ng gunita (memory trace)
2.7Saling-likha Paglikha at pagbuo ng bagong salita Hindi kilala ang sikolohiya sa Pilipinas sa paggamit ng mga imbento o likhang salita. Gayunpaman, may mga salitang likha na ginagamit minsan bagamat nagiging tapunan ng biro at panunukso, dala marahil ng kahulugan ng salitang nililikha. Halimbawa, sarigawa (masturbation) pagtatalik/pagtatalik na sekswal (sexual intercourse) 3. Batayan ng Pagpili ng mga Salita Bunga ng pag-unlad ng literatura sa sikolohiyang Pilipino, nabuo at kinilala ang ilang tiyak na batayang maaaring gamitin sa pagpili ng mga terminolohiyang teknikal. Inilahad ni Enriquez ang anim na batayang ito: 3.1Ang pagkabihasa sa isang taguri o o Madalas gamitin ang salita Sanay na ang mga tao sa salita pakikibagay vs pakikitungo (social adaptation)
3.2 Ang pagkakaroon ng

maunlad na literatura o Literatura sa alinmang wika na maaalaala at magagamit kaugnay ng isang taguri
62
pagbubuo ng konsepto vs pagkakaroon ng ideya (concept formation)
na maaaring asimilahin o angkatin sa anyo nitong hindi na babaguhin.
o prejudice vs
3.3Ang maugnayin at teoretikal na kayamanan ng konsepto o May kaugnayan sa teorya o sa sistema ng mga magkaugnay na konsepto at iba pang nauugnay na mga salitang makikita sa wika Saloobin vs atityud, opinion, at palagay (attitude)kaugnay ng loob na makahulugan din sa ibat ibang wika ng Pilipinas
paghamak, pagmamalaki, pangiisnab, rehiyonalismo (prejudice)
3.6Mga pahiwatig at konotasyon ng mga salita para sa konsepto Mga nauugnay na kahulugan, namamalayan man o hindi, ang pinakamahirap na harapin at isaalang-alang sapagkat ang isang salita ay maaaring magkaroon ng maraming pahiwatig sa ibat ibang wika sa Pilipinas. 4. Ang Hiwaga ng Pagsasalin sa Sikolohiya Kung susuriing mabuti ang naging kalakaran ng pagsasalin sa sikolohiya sa Pilipinas, ang pagsasalin ay hindi nananatiling paglilipat-wika lamang. Ang naging layunin nito ay hindi lamang ang pagpapaunawa ng mga materyal sa unang wika sa pamamagitan ng pangalawang wika. Kaya ko tinawag itong himala ay sa dahilang behikulo ito upang mabuksan ang daan at matuklasan ang mga konseptong matagal nang nariyan at naghihintay na mabungkal. Ilang mahahalagang isyung kaugnay ng pagsasalin ang kailangang pagtuunan ng pansin. 4.1Pagsasalin bilang pagsasakatutubo
3.4Ang kalinangan at etika o May kani-kaniyang pamantayan sa pagkilos at panlasa na nagtatakda ng salitang pipiliin Kalahok vs sabjek, katulong, kawaksi (subject)
3.5Ang kulturang pinagmulan ng isang konsepto Kapag ang isang konsepto ay binuo, nagkaanyo, at napaunlad sa ibang kultura at kapag madaling makita na ito ay mahigpit na nakaugnay sa kulturang iyon, ang hiniram na salita
63
Ang pagsasalin ay isang hakbang sa proseso ng pagsasakatutubo ng sikolohiya sa dalawang anyo nitopagsasakatutubo mula sa labas (pangkulturang pagpapatibay). Ang ilang paraan ng pagsasaling tinalakay ay makikita sa pagsasakatutubo mula sa labasang materyal na isinasalin ay galing sa banyagang kultura at inaangkat o binabago ang anyo, ngunit ang teoretikal na batayan o kahulugan ay hindi nagbabago, halimbawa, mga salingangkat, saling-paimbabaw, saling-tapat. Ang ibang paraan naman ay maituturing na pagsasakatutubo mula sa loobang materyal ay nahango sa katutubong kultura, bagamat minsan ang estimulo upang mapagisipan ang konseptong ito ay isang banyagang konsepto, halimbawa, saling-angkop. Parehong mahalaga ang dalawang kategorya ng pagsasakatutubo kaugnay ng pagsasalin. Hindi matatalikuran na sa larangan ng sikolohiya, hindi pa handa ang marami na itakwil ang sikolohiyang kanluranin (na itinuturing pa nga unibersal ng ilan); kung tutuusin, hindi naman kailangang itakwil kundi piliin lamang ang naaangkop sa kultura at lipunang Pilipino. Kaya, kailangang isalin ang mga konseptong ito mula dito, para maging bahagi ng kaalaman ng
isang mag-aaral. Ngunit higit na mahalaga na huwag magpatali sa orihinal samantalang mayroon naming katumbas na mas makabuluhang konsepto sa kulturang katutubo. 4.2Pagpapalaganap ng ibat ibang wika sa Pilipinas Kung titingnan ang kalakaran ng pagsasalin sa sikolohiya sa Pilipinas, mapapansin din na malaking bahagi ng trabaho ay ang pagsasalin ng mga terminolohiyang Ingles dahil, diumano, karamihan ng mga materyal ay nasa wikang ito. Ngunit sa kalakaran ng pagsasakatutubo mula sa loob, maraming sulatin na ang lumalabas na hindi nakatali sa wikang Ingles. Samakatwid, ang ugat ay hindi na ang kulturang banyaga na dati-rating itinuturing na siyang pangunahing daluyan ng kaalamang sikolohikal, kundi ang katutubong kultura. Dahil sa debelopment ng ito, at dahil sa itinakda ang katangian ng wikang Filipino na pagyamanin ng ibat ibang wika sa Pilipinas, ang kailangan ngayong bigyan ng higit na pansin sa sikolohiya ay ang pagpapaabot ng mga kaalamang sikolohikal na nakapaloob sa ibat ibang wika sa Pilipinas. Ang pagsasalin ay hindi na mula sa Ingles, kundi mula sa isang katutubong wika tungo sa iba pang katutubong wika. Sa ganitong
64
perspektibo rin, makikita ang kahalagahan at matinding pangangailangan na ang teknikal na terminolohiya sa sikolohiya ay katatagpuan ng mga konsepto mula sa ibat ibang etnolinggwistikong grupo sa Pilipinas. 4.3Ang mga katutubong konsepto Marahil ay masyadong madrama ang dating ng salitang hiwaga kaugnay ng pagkatuklas sa mga katutubong konsepto sa sikolohiyang Pilipino. Ngunit kung magkaroon kayo ng pagkakataong tingnan ang mga konseptong tinutukoy ko, malalaman ninyong hindi ako nagbibiro. Ang mga konseptong ito, na maituturing na offshoot ng isang prosesong nagsimula at natuto mula sa pagsasalin, ay siya ngayong lumalabas na higit na mahalaga kaysa mga pagsasali lamang. Marami sa mga ito ay walang katumbas sa Ingles, ngunit problema na ito ng mga taong ang tanging alam na wika ay Ingles. Saka na natin problemahin kung paano maipararating sa kanila kapag lubusan na natin itong naunawaan at nabigyan ng pagpapahalaga.
65
isinagawa ang mga salin ng konstitusyon kaya apurahan ang pagsasaling isinagawa. Mga katutubong nagsasalita sa wikang pinagsalinan ang pinagsalin. Ito ay pagtupad sa pamantayang dapat taglayin ng nagsasalin, Ani Santiago (1976): Dapat na ang tagasalin ay may kakayahan sa wikang isinasalin o source language at sa wikang pagsasalinan o target language. Ayon sa panayam, sinabi ni G. Glorioso na siyang nagsalin sa Filipino, na ang Direktor ng LWP na si Atty. Pineda ang siyang nag-edit at nag-aproba ng ginawa niyang salin, Nagkukunsultahan sila sa terminolohiyang gagamitin. Minsanminsan ay kumukunsulta sila kay Dr. Ernesto Constantino ng UP at kay Dr. Alfonso Santiago ng PNC, na masasabing mga awtoridad sa Filipino. Isinasaalang-alang ng mga tagasalin ang puna at mungkahing ibinibigay sa kanilang kinasangguni. Masasabing ang pamamaraang ginamit sa pagsasaling teknikal sa Filipino ay ginamit din sa salin sa ibat ibang wika kayat lahat ng salin ay panteknikal. Masasabi ring lahat ng salin sa ibat ibang wika ay pangmasa dahil isinalin sa mga wikang sinasalita ng masa. Dahil apurahan ang pagsasalin, bawat matapos na bahagi sa Ingles ay isinasalin kaagad sa Filipino. At bawat maisaling bahagi sa Filipino ay kaagad isinasalin sa ibat ibang wika ng naatasang magsalin. Pansining ang nagsasalin sa ibat ibang wika ay sumasangguni sa saling-Filipino ng konstitusyon. Itoy sa dahilang magkakamag-anak ang mga wika sa Pilipinas. Nabibilang ang mga wika sa Pilipinas sa Malayo-Polynesiang ng mga wika. Nagkakahawig sa
Ang Bersyon sa Filipino ng Bagong Konstitusyon ng 1987: Isang Institusyunal na Lapit sa Pagsasalin
ni Lydia P. Lalunio
Layunin sa Pagsasalin Mula sa pakikipanayam kina G. Tagumpay Glorioso, Assistant Chief, Translation Division ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas (LWP) at Bb. Leticia Macaraig, Senior Language Researcher ng nasabi ring dibisyon, napag-alaman ng mananaliksik na layunin ng pagsasalin ng konstitusyon sa Filipino na isagawa ang probisyon sa ating konstitusyon na dapat ihayag ito sa Ingles at Filipino. Probisyon din na dapat maisalin ito sa iba pang wika kaya sampung salin ang naisagawa ng LWP. Ang Konstitusyon ay isinalin sa Filipino, Bikol, Ilokano, Waray, Cebuano, Pangasinan, Hiligaynon, Tausug, Maranao at Maguindanao. Maraming salin ang ginawa upang lubos na maunawaan ng masa ang Konstitusyon. Piniling pagsalinan ang sampung pangunahing wikang nasabi dahil karamihan sa tao ay iyan ang sinasalita. Habol sa botohang
66
istruktura kayat higit na nadadalian ang nagsasalin sa ibang wika kung pagkatapos basahin niya ang isasaling bahagi sa Ingles ay babasahin niya ang salin sa Filipino at saka pa niya isasalin sa kanyang wika. Hindi naman lagi itong ginagawa ng tagasalin. Kung minsan ay tuwiran ang pagsasalin. Mula sa Ingles ay isasalin ang bahagi sa wikang pagsasalinan. Sa pagsasalin ay inirereistruktura ng tagasalin ang wikang isasalin. Ayon sa panayam na ginawa kina Bb. Macaraig na nagsalin ng konstitusyon sa Pangasinan, at ayon pa rin sa iba pang tagasalin, ginagawa raw nila ang pagsangguni sa Filipinong salin kung masyadong teknikal at mahirap isalin ang bahaging Ingles. Pamamaraang Ginamit Ayon kay G. Glorioso, maingat sila sa pagsasalin dahil baka maiba ang interpretasyon kapag lumayo sila. Hanggat maaari ay hindi sila lumalayo sa istruktura ng Ingles. Dahil abogado si Direktor Pineda, batid niya na dahil batas ang isinasalin, kailangang huwag maiba ang interpretasyon ng salin sa orihinal. Sa ayos ng pangungusap, ang karaniwan at dikaraniwang ayos na may ay ang ginagamit sa pagsasalin. Ang paggamit ng kayariang angkop sa isinasaling pangungusap ay batay sa na rin sa pagiging madulas ng salita. Nagtatanungan o nagkukunsultuhan ang mga tagasalin upang matapos agad ang pagiging madulas at nauunawaan ng isinaling bahagi. Dahil batas ang isinalin, nahirapan sila sa mga teknikal na katawagan tulad ng party list system, writ of habeas corpus, at iba pa. Upang malunasan ang suliraning ito, ang mga katawagang hiniram sa Latin ay hiniram na ring buo at inaytaliks gaya
ng nasa Ingles na kopya. Halimbawa ay ang la banc, prima pacie, ex-officio, reclusion perpetua, at iba pa. Ang mga nakaaytaliks ay ang hiniram nang buo sa Latin gaya ng nabanggit na halimbawa. Ang mga hiniram nang buo sa Ingles ay hindi na inaytaliks gaya ng commander-in-chief at bill of attainder. Halimbawa: Artikulo VII. Ang Kagawarang Tagapagpaganap. Sek 18. Dapat maging Commander-in Chief ng lahat ng mga sandatahang lakas ng Pilipinas ang Pangulo. Ang iba pang halimbawa ng mga katawagang hiniram nang buo sa Ingles ay graft and corruption, impeachment, Civilian Home Defense Forces, homestead, entity, Chief of State, stewardship at iba pa. May mga hiniram naman na binaybay sa palabaybayang Filipino ngunit ang bigkas ay Ingles. Halimbawa ay ang prayoriti, depyuti, ikolodyi, yutiliti, komitment, parti-list, disability, detensyon, rebenyu, rebyu, imyuniti, at iba pa. May mga saling ginawa na himig Kastila ngunit baybayFilipino gaya ng asosasyon, kooperatiba, komisyon, proklamasyon, estado sibil, pulitikal at iba pa. Pansinin din na may mga salitang Ingles na dahil ponemiko at tinatanggap na ng nakararami ay hindi na binago gaya ng asset, dependent, immigrant, interpret, urban, rural at iba pa. Bukod sa panghihiram, gumamit din ang mga tagasalin ng coining. Ginamit lamang ito sa mga katawagang baka hindi rin
67
maunawaan kung hihiramin nang buo gaya ng marginal fisherman. Isinalin ito ng mangingisdang tawid buhay. Sa paglikha ng salita ay tiniyak na bahagi ito ng kanilang talasalitaan. Mga Suliranin sa Pagsasalin Naging malaking suliranin ang ispeling o baybay ng salita. Noong unang ay hindi natanggap ng tagasalin ang baybay ng syensya, buwis, teknolohiya, miyembro at ibang tulad nito ang baybay. Parang may kulang at masakit sa mata. Ngunit sa pakikipag-usap sa mga consultant, napahinuhod na rin silang baguhin na ang kinamihasnang baybay sapagkat matagal nang nabago ang bigkas. Kung ang Filipino ay ponemiko bakit nga hindi isulat ito ayon sa pagkakabigkas? Sanayan nga lamang mata Isa pa ring suliranin ang paghanap ng katumbas na idyoma katulad ng lameduck politician. Idyoma ito na noong una ay dalawa ang salitang ginawa: pipitsuging at kakaning-itik. Pinag-uusapan kung aling salin kaya ang higit na angkop at sa huli ay nagkasundong kakaning-itik ang gamitin. Paglalagom Sa paglalahat, isinaalang-alang ng mga nagsalin ang tatlong salik ng pagsasalin ayon kay Nida (1964). Itoy ang mga sumusunod: layunin ng pagsasalin, kalikasan ng tekstong isasalin at uri ng babasa o gagamit, kaya nga sinabi nilang maingat sila dahil batas ang isinasalin at mahirap maiba ang interpretasyon. Ayon kay Newmark (1988) masasabing matapat ang salin kung maingat ang ginawang pagsasalin. Ang metodong matapat na salin ay
nagtatangkang gumawa muli ng eksakto o katulad na kahulugang kontekstwal ng orihinal, sa kabila ng mga hadlang na istrukturang gramatikal ng wikang pinagsasalinan. Sinabi ni Holmes (1978) na ang panghihiram ay maaaring isaalangalang kung walang eksaktong katumbas ang isang salita sa ibang wika. Ginamit ito sa maraming pagkakataon gaya ng mass media, impeachment at iba pa. Samantala, sinabi ni Pinchuck (1977) na ang panghihiram ay maaaring pabuo lalo na kung ang baybay ng hinihiram na salita ay ponemiko gaya ng rural at urban. Kung hindi naman ay magagamit ang transkripsyon tulad ng isports, ikolodyi, impormal, kurikula, nomino, literasi, ilitereyt at iba pa. Binabaybay ang salin ayon sa pagkakabigkas nito sa isinasaling wika at ginagamit sa pagsulat ang palabaybayan ng wikang pinagsasalinan. Isa pang pamaraang ginamit ay ang adaptasyon. Sinabi ni Pinchuck (1977) na ang pagkakaroon ng intensidad sa alinman sa dalawang itopagbabawas o pagdaragdag sa wikang pinagsalinan ay isang uri adaptasyon. Ang paghanap ng katapat na idyoma, tulad ng kakaning-itik para sa lameduck politician ay isa pa ring adaptasyon. Isa pa ring ginamit ay ang transposisyon o pagsasaalang-alang ng kayarian ng wikang pagsasalinan. Kahit na sabihing matapat sa orihinal ang salin, ang balangkas ng pangungusap sa Filipino ay isinaalangalang sa pagsalin. Upang masubok naman ang kahinaan ng salin sa ibat ibang wika, ang mga mungkahi ni Santiago (1976) sa pagsubok sa salin ay isinagawa. Una
68
ay ang pagbabasa nang malakas sa isang tao ng salin at punan sa mga bahaging hindi maliwanag. Tinanong din ang bumasa sa mga bahaging sa palagy niyay hindi gaanong malinaw. Ikalawa, nirebisa ang salin at ipinabasang muli hanggang maiayos at maging madulas ang salin. Ang pagbabalik-salin sa orihinal at paghahambing kung magkatulad ang diwa ng salin at orihinal ay isinasagawa rin ng mga tagasalin. Sa madaling salita, ang mga teorya at pamaraan sa pagsasalin ay nailapat sa malawakang gawaing ito. Tiyakang nakaharap ng mga tagasalin ang mga suliraning kaakibat nito at natuto sila sa mga pamaraang isinagawa sa pagbibigay-lunas sa mga nakaharap na suliranin .
Filipino at ang Wika ng Hukuman

ni Roberto Aonuevo
Hinuhulaan kong pagkaraan ng 2223 Oktubre 2008, magbabago ang pagtingin ng Korte Suprema sa paggamit ng wikang Filipino sa mga hukuman. Idaraos sa naturang petsa ang palihan at seminar sa Bulacan State University ukol sa paggamit ng Filipino sa mga paglilitis at pagdinig ng mga kaso, upang mapabilis ang pagbibigay ng katarungan sa mga Filipino. Inaasahang magpupukol ng matatalim na mungkahi ang mga eksperto sa wikang Filipino, nang magabayan ang mga kalahok kung paano gagamitin nang epektibo ang naturang wika. Kasalukuyang binubuo ngayon ng mga dalubhasa sa batas na kabilang sa Philippine Judicial Academy (PhilJA) ang kurikulum para sanayin ang mga hukom, piskal, abogado, at kawani ng korte sa paggamit ng Filipino. Ang nasabing kurikulum, kung maipatutupad, ay inaasahang makatutulong sa hukuman para mapabilis ang kapuwa paglilitis at paghahatol sa mga kaso, sa kapakinabangan ng mga akusado at tagapagsakdal. Matagal nang isyu sa Filipinas ang wika sa hukuman. Dati, ginagamit ang
69
Espanyol para sa kapakinabangan ng mga Espanyol, alinsunod sa patakaran ng Royal Audiencia. Nang dumating ang mga Amerikanoy ginamit ang Ingles at iniluklok ang mga mahistradong Amerikano, kasama ang Punong Mahistradong Filipino, para isulong at mapanatili ng Estados Unidos ang kolonyal na patakaran sa Filipinas. Ang ating Korte Suprema, na itinatag noong 1901, ay malinaw na may ugat sa pananakop at patakarang pampolitika ng Amerika na nakapagambag upang matiwalag ang taumbayan sa mga hukuman nito. Nakapagtatakang ngayong siglo 21 pa lamang nagsisimula sa ating bayan ang seryosong pag-aaral sa paggamit ng sariling wika at diskurso ng mga Filipino doon sa mga hukuman, at lumilingon sa uri ng paghahatid ng katarungang alinsunod sa sinaunang sistemang pampolitikang gaya ng barangay, bayan, ili, at banwa. Sa unang malas ay maliit na bagay lamang ang wika sa hukuman. Ngunit kung susuriin nang maigiy ang wika ang kasangkapan upang makapag-isip nang matalim ang mga Filipino, at magagamit nila iyon upang maihayag ang niloloob nang di-alintana ang gramatika at palaugnayan ng dayuhang wika. Kailangang mailapit ng hukuman ang wika sa taumbayan, dahil ang taumbayan ang pinagsisilbihan dapat ng hukuman. Ang hukumang iba ang wika sa wika ng taumbayan ay di-maglalaon at papabor lamang sa mga hukom, piskal, abogado, at kawani ng hukuman na pawang nakaiintindi sa wika ng pangkat na ito. Na hindi dapat magkagayon. Hindi dapat ikubli ng hukuman sa makukulay na jargon ang mga paglilitis at pasiya nito, dahil nakasalalay ang buhay at kinabukasan ng mga tao sa anumang magiging hatol ng hukuman.
Malaking tipid din ang paggamit ng Filipino sa hukuman dahil hindi na kinakailangang isalin pa sa Ingles ang mga salitaan, at diretso na ang pagtatala. Mababatid din ng mga tao kung paano magtanggol ang mga abogado, kung paano humatol ang hukom, at kung paano humawak ng kaso ang piskal. Ang mga halimbawang ginawa nina Hukom Jose de la Rama at Cezar Peralejo (ret.) sa paggamit ng Filipino sa mga pagdinig at pagsulat ng hatol ang dapat kilalanin ng sambayanan. Nagbigay ng mabuting halimbawa ang dalawang hukom kung paano mapalalapit sa puso ng madla ang hukuman, at kung paano ipauunawa ang batas sa diskurso ng karaniwang mamamayan. Si retiradong hukom Peralejoang lolo ng artistang si Rica Peralejoay marami nang batas at kautusan ng hukumang isinalin sa Filipino mula sa Ingles. Ang kaniyang mga aklat ay ginagawang sanggunian ngayon hindi lamang ng mga nag-aaral ng batas bagkus ng karaniwang Filipino. Kung hindi ako nagkakamaliy nagsalin din si Hukom De la Rama ng mahahalagang kapasiyahan ng Korte Suprema at isinaaklat din kamakailan, bago nagbitiw sa tungkulin si Punong Mahistrado Artemio Panganiban. Mababanggit din ang Mga Teorya ng Batas: Ang Pananaw ng Klasikong Etika at Agham Panlipunan (2002) ni Emmanuel Q. Fernando, at siyang ginagawang sangguniang aklat ngayon sa Unibersidad ng Pilipinas, Diliman. Kung matutuloy ang pagsasaFilipino ng hukuman, ang administrasyon ni Punong Mahistrado Reynato Puno ang nakikita kong magiging isa sa mga makasaysayang administrasyon ng mga hukuman sa buong Filipinas. Nais kong balikan ang sinulat na UlatMemorandum (1955) ni Ambrosio
70
Padillaang Prokurador Heneral noon para kay Pang. Ramon Magsaysay ukol sa Asyenda San Pedro Tunasan. Pulido ang wika ni Padilla, at napakalinaw ng mga paghahayag hinggil sa kaso ng Asyenda Tunasan. Ang nasabing kaso ay may kaugnayan sa ipinagbiling 850 ektaryang lupain ng Colegio de San Jose sa pambansang pamahalaan sa pamamagitan ng Pangasiwaang Pambansa sa Pagpapatao at Pagbabagong-tatag (NARRA). Maaapektuhan sa naturang bentahan ang mga residenteng kaanib sa kapisanang Oras Na! (na tinawag ding Yapak o Anak ng Bayan) na pinamumunuan ni Ciriaco Almansor, na nagsampa ng kaso sa hukuman upang linawin kung sino ang nagmamay-ari ng lupain. Ang ulat ni Padilla ay nilagom ang mga paglilitis at hatol ng ibat ibang antas ng hukuman, at nilinaw na tunay na pagmamay-ari ng Colegio de San Jose ang Asyenda San Pedro Tunasan. Binanggit ko ang Ulat-Memorandum ni Prokurador Heneral Padilla dahil magandang halimbawa iyon na mapagsusumundan ng iba pang opisyales ng pamahalaan. Ipinakita ni Padilla na ang ulat ay dapat hindi lamang nauuwaan ng pangulo, bagkus nauunawaan din ng mga taong sangkot sa kaso sa wikang matalik sa kanilang puso. Sa naturang lagay, ang wika ng pangulo ay dapat umaayon din sa wika ng mga Filipino, at ang wikang iyon ay hindi kailanman magiging Ingles. Ang halimbawa ni Padilla ang dapat masundan at muling pag-igtingin sa panahong ito.
Politika ng Wika, Wika ng Politika

ni Randolf S. David
71
Malugod ko pong ipinaaabot ang aking pagbati at pakikiisa sa inyo sa okasyong ito ng Unang Pambansang Kongreso ng Sanggunian ng mga Unibersidad at Kolehiyo sa Filipino (o SANGFIL). Bawat isa sa mga layuning nais isulong ng SANGFILang pagpapalaganap sa Filipino bilang wikang panturo, bilang opisyal na wikang pantalastasan, at wikang pangkabuhayan, at bilang midyum sa agham, teknolohiya, kalakalan at industriyaay itinuturing kong mga layunin ko rin. Nakahanda akong kumilos na kasama ninyo upang makamit ang mga layuning ito lalo na sa madaling panahon. Gayunman, kung ano ang pinakamabisang paraan para higit tayong makalapit sa ating mga mithiin ay bagay na hindi ko pa ganap na napag-isipan. Akoy nababahala na baka wala akong maibahagi ngayong hapon na makapaglilinaw sa ganitong praktikal na problema. Pikit-mata kong tinanggap ang imbitasyong ito sapagkat naakit ako sa pamagat ng ating kumperensiya: Politika ng Wika, Wika ng Politika. Akala ko alam ko na ang kahulugan ng mga katagang ito, hanggang sa mapag-isipan kong mabuti. Ngayon, nagsisisi ako kung bakit ako pumasok sa masalimuot na lunggang ito. Pero, bahala na. Politika ng Wika Kailanmay hindi naging neutral o inosenteng larangan ang wika. Ang komunikasyon, ayon sa mga pilosopo ng Frankfurt School, ay isang larangan ng dominasyon. Ang wika ay nagsisilbing instrumento ng pagkontrol sa kamay ng mga makapangyarihan, at instrumento
naman ng pakikibagay o pag-iwas at pagtutol sa parte ng mga biktima ng kapangyarihan. Hindi nakapagtataka, kung ganoon, na pagkatapos na pagkatapos ng tagisang militar, ang laging kasunod ay ang tagisan ng mga wika. Katunayan, ang mas mahabang proseso ng pagpapaamo ay nagaganap sa larangan ng wika. Masdan, halimbawa, kung paano ginamit ng mga Kastila ang ating mga katutubong wika bilang sisdlan ng kanilang mga pinakaunang isinaling mensahe. Masdan rin kung paano hinuli ng mga Amerikano ang ating diwat kamalayan sa pamamagitan ng pagkalat ng Ingles. At ganoon din ang mga Hapon, Bagamat ngayon pa lamang lumilinaw ang papel ng wika sa kanilang pangkalahatang estratehiya para sakupin ang buong Silangang Asya noong dekada kuwarenta. Ayon sa isang masteral thesis na isinulat ni Yolanda AlfaroTsuda para sa UP, hindi pa man nagsisimula ang giyera ay nakapagsagawa na ang mga Hapon ng malalim na pagsusuri sa ating pangunahing wika upang mula ritoy mabalangkas nila ang isang patakaran para sa mabisang pagtumba sa Ingles bilang dominanteng wika sa Pilipinas. Ang politika ng wika ay isang perspektiba na sumusuri sa mga epekto sa wika ng tagisan ng kapangyarihan. Angko na angkop ang ganitong perspektiba sa pag-unawa ng patakaran ng wika sa sitwasyong kolonyal. Ipinakikita nito, halimbawa, ang malalalalim na motibong politikal na nakakubli sa mga pinakainosenteng desisyon tungkol sa mga patakarang pangwika. Na ang mga itoy hindi lamang simpleng pagsunod sa lohika ng mabisang komunikasyon, kundi manipestasyon ng isang malawak na estratehiya ng paglupig o dominasyon..
72
Marami nang pag-aaral ang naisulat ayon sa pananaw na ito. At marahila kalabisan nang ulitin ang mga ito sa pagkakataong ito. Mas gusto kong bigyang pansin ang mga kahulugang ipinahihiwatig ng mga salitang Wika ng Politika, ang kabilang pisngi ng ating tema. Wika ng Politika Sa aking palagay, higit pa sa kumbensiyonal na pakahulugan sa politika bilang eleksiyon o rebolusyon ang tinutukoy dito. Mas malawak ang kahulugan ng politika bilang isang larangan ng buhay. Saanman may pagpupunyagi o pagkilos na makalikha ng epekto, doon ay may will to power o pagkukusang makapangyari. Itoy larangan ng politika. Sa madaling salita, hindi kailangang magkaroon ng hayagang paniniil para masabi nating itoy politikal. Kadalasan, ang epekto ng kapangyarihan ay eksklusyon o pagbaon sa limot. Hindi kailangan na laging may tiyak na awtor na nagplano ng estratehiya ng paglupig para masabi nating itoy politikal. Kadalasan, ang mga pangyayariy hindi sinasadya, o produkto lamang ng mahabang serye ng mga pangyayaring walang iisang may akda. Sa aking palagay ang sitwasyong pangwika sa ating lipunan sa kasalukuyan ay maaari nating tingnan mula sa ganitong punto de bista. Bagamat hindi maitatanggi na nagkaroon, ng sistematikong programa para, mangibabaw at palaganapin ang wikang Ingles sa sting lipunan, hindi ito ganap na ipinaliliwanag kung bakit nabusabos nang ganyan ang ating sariling mga wika, at kung bakit nahihirapang maigpawan ng Filipino ang mga sagka sa pag-unlad nito. Larangan pa rin ito ng politika, subalit mabibigo tayo
marahil kung ang ating hahanapin ay isang indibidwal, grupo, o uri na may pakana sa lahat nmg ito. At marahil, kung nais nating mabago ang sitwasyon sa isang mapagpasiyang paraan, ang hinahanap natin ay higit pa sa isang bagong opisyal na patakarang pangwika kundi isang bagong praktis na ginagabayan ng isang malakas na hangaring makapangyari. Upang ganap na maunawaan ang aking sinasabi, hayaan niyong banggitin ko ang aking karanasan sa telebisyon. Taliwas sa inaakala ng marami, hindi po ako pumasok sa telebisyon at nangahas na gumamit ng wikang Filipino bilang midyum ng seryosong talastasan upang kusang tumulong sa pagpapalaganap o pagpapayaman sa atng pambansang wika. Isang masuwerteng aksidente lamang po ang aking paggamit ng Filipino sa aking programa. Wala sa aking plano o pinirmahang kontrata na maging kampeon ng paggamit ng Filipino sa mass media. Katunayan, ang pamagat ng aking programa, hanggang ngayon, ay sa wikang Ingles. Truth Forum noong una, Public Forum ngayon. Kung alam ko lang mula sa umpisa na magiging talk show pala ito sa wikang Filipino, hindi siguro ako pumayag maging host ng programang ito, at wala sana ako sa harap ninyp bilang isang masugid na tagapagtaguyod ng wikang Filipino. Totoo nga nakung minsan, ang isang maliit na hakbang sa buhay natin ay nagbubukas para sa atin ng isang buong larangang hindi natin inaasahan. Mahirap sabihin kung minsan kung tayo nga ba ang may akda ng ating pagkilos, o tayo lamang ang epekto ng ibat ibang pagkilos o nagkasunod-sunod, mga pagkilos na walang iisang intensiyon.
73
Halos buong buhay ko bilang isang estudyante at bilang propesor ay aking inilaan sa pagbabasa, pagsusulat at pagsasalita sa wikang Ingles. Sapul sa pagkabata, ang wika ng aming pamilya ay Kapampangan. Nakakaintindi kami ng Tagalog, nagbabasa kami ng komiks sa Tagalog, nanonood ng pelikulang Tagalog, at nakikinig sa programang Tagalog sa radyo. Subalit Kapampangan ang salitang gamit namin, hindi Tagalog at lalong hindi Ingles. Ang Ingles ay pangdeclamation lamang, pang-displey kumbaga, isang bandera ng iyong pagka-edukado. At ang Tagalog ang wikang ginagamit sa mga love letter. Kailanmay hindi ko pinroblema ang alinman sa ating mga wika; ang sadyang pinroblema ko ay ang wikang Inglessapagkat wariy napakahirap imaster ito, at iilan lang ang may talentong humawak sa wikang ito. Lumaki ako sa paniniwala na ang Ingles ang wika ng mga edukado, ng mayayaman, ng makapangyarihan at ng mga respetado sa mataas na lipunan. At sino ang ayaw maging bahagi ng mga hanay na iyon? Sa probinsiya, kung saan ako nagelementarya at naghay-iskul, nahilig ako sa pagbabasa ng mga komiks at mga magasing tulad ng Liwayway at Bulaklak. Wala itong kinalaman sa pagiging makabansa o pagka-Filipino sapagkat hindi ko natatandaan na itoy naging isang punto ng pagpapasiya para sa akin. Bahagi lang talaga ng aking mundo sa pang-arawaraw. Ang sabi ko nga, ang talagang pinagsadyaan ko ay ang wikang Ingles. Nagbasa ako ng maraming libro sa Ingles upang matutunan ang lengguwaheng ito; pangalawa na lamang siguro ang anumang
kasiyahang maidudulot ng aking pagbabasa. Pag-aaral para sa akin ang pagbabasa ng Ingles, hindi bahagi ng aliw o pamamahinga. Sa kabilang banda, ang Kapampangan sa akin ay wikang sinasalita lamang o midyum ng pang-araw-araw na komunikasyon; hindi binabasa at minsan lamang ginagamit sa sulat. Noong akoy nag-aaral sa England, madalas akong sulatan ng aking ina kalahati sa Ingles, kalahati sa wikang Kapampangan; pero lahat ng wking mga kapatid ay pawang sa wikang Ingles nakikipag-ugnayan sa akin. Sa palagay ko walang kinalaman ito sa anumang likas na kahinaan ng Kapampangan. Bagkus, resulta ito ng unti-unting paglalaho ng mga babasahin sa wikang ito. Bukod sa mga matatandang sarsuwelista at makata, wala nang masipag na nagsusulat sa Kapampangan kahit noong bata pa ako. Nanatili itong simpleng oral na lengguwahe lamang. Pero bakit hindi Tagalog? Palagay ko ang dahilan ay una kaming tinuruan at natututong magsulat sa wikang Ingles, hindi sa Tagalog. Kaiba ang naging papel ng Tagalog, na mabilis kumalat dahil sa komiks, pelikula, magasin, at radyo. Ang mundong binuksan nito ang nagbigay ng mga modelo sa mga Filipino sa lahat ng sulok ng kapuluan kung paano umibig, mangarap, at mabuhay. Hindi ipagtataka kung ganoon na hindi lamang sa Pampanga kundi sa maraming lalawigan ng bansa, ang mga love letter ay sa Tagalog isinusulat, hindi sa Ingles o Kapampangan at marahil hindi rin sa Cebuano o Ilokano. Hindi dahil sa kulang sa damdamin ang ating pangrehiyong wika, kundi dahil Tagalog ang nagkataong naitampok ng pang masang kultura. Wala tayong
74
dapat ipagpasalamat sa gobyerno sa pagkakaroon ng ganitong sitwasyon. Noong akoy nasa elementarya pa, nariyan na rin ang Ingles noon sa Readers Digest, sa mga pelikula, sa mga textbuk sa eskuwelahan, at sa mga pocketbook. Subalit hindi pa ito kasing laganap ng Tagalog. Wala ito sa karaniwang pang-abot ng Filipino, kahit high school graduate pa, puwera na lang kung nagtapos ka noong peace time. Bukod dito, ang wikang Ingles tulad ng wikang Filipino na pormal na itinuturo bilang asignatura noon ay wikang hindi natural, o bahagi ng pang-araw-araw na mundo ng karaniwang Filipino. Nag-iba ang sitwasyong ito para sa akin nang pumasok ako sa UP noong 1961. Sa pamantasan, Tagalog o marahil ang tinatawag nating Filipino ngayon ang wika sa dotmitoryo. Subalit marami-rami rin ang mas bihasa sa paggamit ng wikang Ingles kahit sa pamng-araw-araw lang. Sa loob ng klase, halos wala nang naririnig na ibang wika kundi Ingles. Ang wikang ito ang masasabi nating humati sa mga probinsiyano at sa mga taga-siyudad. Pawang pelikulang Ingles ang pinag-uusapan sa pamantasan; sa kontekstong itoy naging bakya ang komiks at pelikulang Tagalog. Mga nobelang Ingles ang pinagpasa-pasahan, hindi Bulaklak at Liwayway. Wala, ni isang subject na itinuturo noon sa katutubong wika. Mga awiting Ingles ang patok, sa loob at sa labas ng pamantasan. Ang modelo ng makabago at edukadong Filipino ay nilikha mula sa laganap na mga elemento ng Kanluraning sibilisasyon. Ang wikang Ingles ang nagsisilbing
pinakamabisang behikulo ng kulturang ito. Sa aking paningin, dito nagsimula ang unti-unting paglubog ng kaluluwang Filipino. Nagsimula lamang ang pagtutol sa ganitong kalakaran bandang dekada sitenta na. Sa panahong ito, muling natuklasan ang katutubong wika bilang sandata ng pagtutol. Ang pagtutol sa imperyalismong Amerikano ay mas madaling nasakyan nang itoy naging pagtutol din sa wika ng imperyalista. Sinasadya, may pagkapormal, self-conscious ang paggamit sa wikang Filipino sa panahong ito. Ang katutbong leangguwaheng gamit ang siya na ring pinakadiwa ng mensahe ng paglaya. Pagkatapos ng maraming dekada ng pagkabusabos, noon lang natin inangking muli ang sariling wika bilang mahalagang sagisag ng ating identidad. Sa isang iglap, ang pinatulog na diwa ng katutubong lengguwahe ay nagising. Ginamit ito bilang sandata sa pakikibaka; puno ng puwersa, galit, at angkop na pananalita. Walang ibang wikang ginamit kundi Filipino para isulat ang ideolohiya ng pagtutol sa mga dula, awiting makabayan, mga tula, mga manipesto at mga islogan. Sa panahong ito, muling nagsama ang bakya at intelektuwal. Sapagkat mga kabataan ang nanguna sa muling pagsibol na ito ng wikang katutubo, pinakamalalim ang epekto sa kultura, lalo na sa mga awitin. Hanggang ngayon, patuloy nating inaani ang mga bunga ng pagyabong ng wika sa dekada sitenta mapapansin ito sa mga awiting rockprotest ng mga banda ng mga kabataang mang-aawit ngayon. Subalit sa ibang larangan, mapapansin din natin na wariy paatras na naman ang katutubong wika. Ang Ingles, ang
75
wikang tinutulan ng henerasyon ng dekada sitenta, ay tila ganap nang nakabawi, at ngayoy higit pang malakas at arogante. Anong mga kaisipan ang nais kong halawin mula sa ganitong karanasan? At ano ang kinalaman nito sa politika ng wika? Una, ating mapapansin na ang pagusbong at paglaho, ang pamumukadkad at pagtiklop ng isang wika, ay resulta ng isang masalimuot na proseso. Maraming puwersa ang naglalaro sa larangang ito, subalit mahirap sabihing may iisang makapangyarihang may akda sa naging kalagayan ng isang wika. Ang isang sitwasyong pangwika ay produkto lamang ng interaksiyon ng marami at ibat ibang proyekto. Ang ilan dito ay sadyang tumutukoy sa isang patakaran sa wika. Subalit karamihan ay bahagi lamang ng mga maniobra sa negosyo at politika at hindi tuwirang nakatuon sa pagpapalaganap ng alinmang wika. Mababangggit ko bilang halimbawa ang sarili kong programang Public Forum sa telebisyon. Ang programang itoy sadyang sumakay sa alon ng demokratisasyon na humantong sa tinaguriang People Power Revolution sa EDSA. Nang kamiy magsimula sa Channel 13 na bagong sequestered pa lamang noon, talagang layunin namin na gamitin ito na isang forum para mabigyang tinig ang pananaw ng ibat ibang sektor ng lipunan lalo na ang mga tinatawag nating mga batayang sektor. Ang balak namin ay kalapin na lamang ito sa pamamagitan ng M-O-S interview. Pero ang tunay na diskusyon ay sa studio pa rin, gaya nga ng aking naikuwento, aking ipinalagay na sa wikang Ingles ito gagawin.
Lahat ng public affairs talkshows noon ay sa wikang Ingles lamang ginagawa. Ang Filipino ay ginagamit lamang sa mga movie at celebrity gossip. Ang dahilan nito ang sabi sa akin ay sapagkat ang mga talkshows na pangalas diyes y media ay sadyang para sa middle class at opinion leaders nakatuon. Sila umano ang gising pa sa mga oras na ito, at sila lamang umano ang may interes na makinig sa tipo ng mga isyung pinagtatalunan. Sa kabilang banda naman daw, ang public affairs radio mula sa madaling araw habang tulog pa ang middle class at elite hanggang sa pagpasok sa trabaho ay sadyang laan lamang para sa masa. Mahirap baguhin ang ganitong mga tradisyon sa telebisyon. Kaya natural lamang na sumunod kami sa ganitong kalakaran. Bukod dito, talagang mababa ang aking kakayahang gumamit ng Filipino. Walang kuwestiyon na Ingles ang dapat naming gamiting wika sa Public Forum. Datapwat nangyari ito sa unang palabas lamang noong Nobyembre 1986. Sa aming unang pagtatanghal na iyon na ayaw ko nang maulit, lumabas akong isang malaking tanga. Panauhin ko noon si Kumander Dante na kalalabas pa lamang sa bilangguan. Sa bawat tanong ko sa kanya sa Ingles, wala siyang pangingiming sumagot sa Filipino. Bagamat Kapampangan siyang katulad ko, magaan at magandang pakinggan ang kanyang Filipino. Lubha akong napahiya sapagkat nakita kot nadama ang malaking kahangalan ng pagpipilit magsalita ng Ingles gayong ang kausap mo ay kapwa Filipino at ang pinag-uusapan ninyo ay mga isyung Filipino at ang mga nakikinig ay pawang mga Filipino.
76
Sa madaling salita, ang aking proyekto sa simulat simula ay ang demokratisasyon lamang ng telebisyon sa pamamagitan ng pagbibigay puwang at tinig sa karaniwang Filipino. Hindi ko kaagad naisip na kung gusto mong marinig ang nais sabihin ng isang Filipino, ang una mong dapat gawin ay igalang ang kanyang wika at hayaan mo siyang mangusap sa tanging wikang kanyang ginagamit sa pang-araw-araw. Aking natuklasan na kapag pinuwersa mo ang karaniwang mamamayan na makipagtalastasan sa isang wikang dayuhan na bagamat naiintindihan niyay hindi naman siya nasasalita, lalabas siyang mangmang o walang nalalaman. Subalit kapag ibinalik mo sa karaniwang mamamayan ang kanyang sariling wika, kahit pa diputado o pangulo ay handa siyang makipagtalo. Dito sa parehas na larangang ito ng katutubong wika, liyamado pa siya, sapagkat iyong mga opisyal ng gobyerno at teknokrat na nakalimot na sa sariling wika ang siya ngayong lalabas na uutal-utal at tanga. Akin ding natuklasan na walang matyog, mahirap, o abstraktong kaisipan na hindi maaaring ihayag sa sariling wika. Sa katunayan, nang matuklasan kong muli ang sigla ng ating wika, pinagsikapan ko ring hanapin ang likas na musika nito. At hindi ako nabigo. Ako mismoy namamangha sa mga kahulugang iniaalay ng ating wika sa sinumang may tiyagang maghanap. Depende sa reglamento ng laro, kung ganon, ang wika ay kagyat na nagpapalakas o nagpapahina. Kung paano sa telebisyon, ganoon din sa iba pang larangan ng lipunan. Kapag ang lengguwahe ng ating mga batas at ng paglilitis ay wikang dayuhan, ang gumagamit ng wikang katutuboy dehado kaagad. Ang
kanyang minimithing katarungan ay nakasalalay sa kapritso ng pagsasalin. Isang dating estudyante ko ang kasalukuyang nagsasagawa ng isang pag-aaral tungkol sa sitwasyon ng mga Filipino sa Japan at Amerika na kailangang humarap sa korte. Nais niyang makita kung paanong nasasagasaan ang katarungan dahil sa pagsasalin ng mga court-appointed interpreter. Ang sabi ko sa kaniya ay hindi na niya kailangan pang lumayo sapagkat maski dito sa Pilipinas ay araw-araw nagaganap ang katawatawang sitwasyon ng pagsasalin ng mga testimonya ng mga saksi mula sa wikang Filipino patungo sa Ingles. Mga dayuhan sa sariling bansa! Kung sabagay, bakit natin ipagtataka ito gayong mismong mga pangulo ng ating bansay sa wikang dayuhan naguulat sa bayan tuwing pagbukas ng Kongreso. Para na rin nilang sinasabing ang karaniwang mamamayan ay hindi kasali sa bayan. Itoy pagpapakita lamang na ang sadyang kinakausap ng pangulo at ng matataas na opisyal ng bayan ay yaong iilan lamang na may kakayahang humubog sa kinabukasan ng bayan. Kapag ang wikang katutubo ay nagagamit lamang kaugnay ng maliliit na bagay na pinag-uusapan, at ang wikang dayuhan ang nakakasanayang gamitin upang ipahayag ang mas mataas na uri ng talastasan ang wikang katutubo ay nabubusabos habang ang dayuhang wikay namumukod. Sa kalaunan, ang karamihan ay mag-iisip na nasa wika natin ang depekto, wala sa anupamang patakarang unang ipinairal. Kapag ang mga iginagalang at mga sikat na intelektuwal ay naririnig at nababasa lamang sa wikang dayuhan
77
at walang ingklinasyon na gumamit ng sariling wika, umaangat sa paningin ang wikang dayuhan, habang bumababa sa estimasyon ang sariling wika. Kuna walang magpupunyaging isalin sa katutubong wika ang mahahalagang literatura at produktong intelektuwal ng mga banyagang kultura, iisipin ng marami na may likas na kakapusan ang ating sariling wika, at walang ibang lunas kundi pagsikapang pag-aralan ang wikang dayuhan. Walang wikang umuunlad kung hindi ito nababasat naisusulat. Walang wikang umuunlad kung itoy hindi sinasanay na maglulan ng mga kaisipang bago sa ibang mga kultura. Kailangang makipag-usap ang ating katutubong wika sa mga wika ng ibang bansa, sa halip na isantabi ito sa muling pag-aakalang hindi na ito angkop sa nagbabagong panahon. Halos lahat ng mga bansang nakapagpundar sa sariling pambansang wika, isang wikang ginagamit sa negosyo, politika, pagtuturo, batas at gobyerno, kultura, at pang-araw-araw na komunikasyon, ay ang mga bansang nagpatupad ng isang mahigpit na patakarang pangwika sa simula pa lamang ng kanilang pagsasarili bilang isang bansa. Lahat silay gumamit ng poder ng estado upang mabigyan ng sapat na pagkakataon at puwang ang napiling pambansang wika na maging bahagi ng karanasan ng bawat mamamayan. Dahil dito, mas may kahandaan silang tumanggap sa hamon ng mga pandaigdigang wika at lagumin ang mga ito sa loob ng kanilang mga sariling wika. Nakakayanan nilang pagsilbihan sila ng mga dayuhang wika, sa halip na silay maging alipin ng mga ito.
Subalit ang isang lipunan na sa simula pa lamang ng kasaysayan nito bilang isang nagsasariling bansa ay nagpatangay na sa dinamismo ng isang pandaigdigang kultura at kabihasnan, ay mahihirapan nang gumamit ng awtoritaryong pamamaraan para magpataw ng isang programang pangwika na hayagang sasalungat sa lohika ng modernisasyon at globalisasyong nakabatay sa Ingles. Mahigpit itong tututulan sa ngalan ng demokrasyat katarungan. Sa kabilang banda naman, ang isang bilingguwal na patakaran ay nauuwi sa konsuwelo de bobo lamang kung walang utak na manggagaling mula sa hanay ng mga guro, intelektuwal at mga taong mass media. Ito ang aking konklusyon: huli na para mangarap tayo ng isang pambansang pamunuang magtatampok sa katutubong wika bilang sagisag ng pagsasarili, at handang itumba ang kaharian ng wikang Ingles sa ating lipunan. Subalit hindi pa huli upang gumising tayot magkusa sa bawat maliit na larangang ating kinikilusan na ipalutang sa himpapawid ang himig ng ating pambansang wika, nang walang pag-aatubili, pag-aalinlangan o pangingimi. Sa madaling salita, kung gusto nating lumaya ang ating wika, gamitin natin itong sandata ngayon at sa bawat okasyon.
78
Makabuluhan pa ba ang wikang Filipino? Sa mga panahong ito, laganap ang maling paniniwala na wala nang gaanong kabuluhan ang ating wika sa pag-aaral ng kabataan. Ayon sa pananaw na ito, tanging Ingles ang magpapaibayo ng kakayahan ng bansa na lumahok sa paligsahan ng mga ekonomiya. Suriin natin nang mabuti ang argumentong ito. May ilang nagsasabi na ang pagtuturo lamang sa wikang Ingles ang magpapalakas ng abilidad ng ating mga manggagawa at propesyonal na makapagtrabaho sa ibang bansa. Higit na magiging atraktibo sila sa mga kompanyang banyaga maging dito sa ating bayan o sa ibayong dagat. Dahil sa ating bentahe sa Ingles, higit na makakamtan natin ang kaalaman sa agham at teknolohiya na nanggagaling sa mga kanluraning bansa. Hindi natin tinututulan ang mga katwirang ito. Talagang mahalaga ang pagkabihasa sa wikang Ingles. Ngunit hindi dahilan upang pabayaan ang mabuti at malawakang pagtuturo ng wikang Filipino. Sapagkat kung ang buong sambayanan ay higit ang pagunawa sa wikang pambansa, ang kakayahang ito ay isang puwersang magbubuklod sa kanila bilang isang nasyon. Sa kompetisyon ng mga bansa, lalo na sa kompetitibong karakter ng globalisasyon, higit na mahalaga ang pagkakaisa ng mga mamamayan. Paano tayo magwawagi sa kompetisyon kung hindi tayo nagkakaisa? At paano tayo
(Pinagkunan: DALUYAN, Tomo VII: Bilang 1-2 1996)
Ang Wikang Filipino sa Edukasyonal na mga Isyu sa Panahon ng Globalisasyon

ni Wilfrido V. Villacorta
LUBHANG malawak ang paksang Ang Wikang Filipino sa Edukasyon. Upang matugunan ko ang anumang ekspektasyon, ang una marahil dapat linawin ay ang layunin ng pormal na edukasyon. Ano ba ang papel na ninanais gampanan ng edukasyon sa paghuhugis ng ating mga mamamayan? Sa aking palagay, ang mithiin ng edukasyon ay ang pagpapaabot sa mga mag-aaral ng mga kaalaman, kakayahan, at kaugaliang higit na magbibigay sa kanila ng pagkakataong maging produktibo at makabayang mamamayang makapag-aambag sa kaunlaran ng kanilang lipunan. Kung sang-ayon tayo sa ganitong pananaw ng edukasyon, higit nating masasagot ang katanungan tungkol sa kaugnayan ng wikang Filipino sa ating sistema ng edukasyon.
79
magkakaisa kung hindi tayo nagkakaintindihan? Mayroon namang nagsasabi na matatamo ang pagkakaisa kung magaling tayong lahat mag-Ingles. Kaya daw huwag nating lituhin ang ating kabataan at tanging Ingles na lang ang ating ituro at gamitin sa edukasyon. Ang Tunay na Katayuan ng Ingles Taliwas ang ganitong pangangatwiran. Nakatutulong ang isang wika sa pagbubuklod ng mga mamamayan kung nakaugat ito sa kanilang kultura at karanasan. Napasailalim ang ating bayan sa mga Amerikano sa loob ng apat na pung taon at tahasang tinuruan tayo sa wika nila. Marami sa mga gurong ito ay nanggaling pa sa Amerika mismo. Naging laganap ba nang husto ang Ingles ng mga panahong iyon at namatay ba ang mga lokal na lengguwahe? Mula nang bumalik ang ating independensiya hanggang sa kasalukuyan, ginagawang dominanteng wika sa ating bayang ang wikang Ingles. Ngunit ano ang kalidad ng wikang ito sa paggamit ng ating mga kabataan at gayundin sa mga nakatatanda sa lipunan? Ang pinakamalinaw na palatandaan ay ang uri ng Ingles na namamayani sa dalawang kamara ng ating Kongreso. Napakahirap maunawaan ang mga talumpati ng marami sa ating mga mambabatas dahil hanggang ngayon, sa kabila ng isang buong siglo ng pagaaral ng Ingles, pilipit pa rin ang dila ng marami sa kanila, at marami pa rin sa atin, sa pagbigkas ng banyagang
wikang ito. Hindi lang sa pagbigkas kundi rin sa pagsusulat. Kaya masisisis ba natin ang ating mga estudyante kung balu-baluktot silang mag-Ingles? Uulitin ko: Ang dahilan dito ay hindi nakaugat ang Ingles sa ating kamalayan, kultura, at pang-arawaraw na karanasan. Hindi ko sinasabing huwag tayong mag-aral ng Ingles. Kailangang-kailangan ito sa ating progreso sa ekonomiya at agham, totoo iyan, ngunit hindinghindi itp pwedeng ipalit sa ating pambansang wikang Filipino, nakapantay pa rin ang timbang bilang isang instrumento tungo sa ating kaunlaran. Sa maraming pagsasaliksik ay napatunayan na ang mga sumusunod na mga katotohanan: 1. Higit na mabilis matuto ang ating mga kababayan sa Filipino kaysa Ingles 2. Higit mabilis matuto ang mga kabtaan sa kanilang mga araling elementarya kung ito ay ipinapaliwanag sa kanila sa wikang ginagamit sa kanilang tahanan at gayundin sa wikang Filipino. 3. Higit na bihasa ang karamihang Pilipino sa wikang Filipino na lingua franca na mauunawaan nila, kaysa Ingles, at higit nilang naipapahiwatig ang kanilang ibig sabihin sa wikang Filipino sapagkat hindi sila nahihiya at higit silang nakakapagsalita sa wikang ito. Kung may mali man ay hindi kasindami ng maaring pagkakamali nila sa pagsasalita ng wikang Ingles.
80
Nabanggit na natin ang dahilan: Nakasalig ang wikang pambansa sa katutubong kultura at karanasan ng napakaraming Pilipino. Higit na hawig ang Filipino kaysa Ingles, sa wikang nakagisnan nila, maging ito ay Ilokano, Ifugao, Kapampangan, Bikol, Cebuano, Hiligaynon, Tausug, Maranaw, Maguindanao, at iba pa. Hindi lamang iisa ang pamilya ng mga wikang ito. Bunga rin sila ng kamalayan at paraan ng pag-iisip na bunga ng kolektibong karanasan ng lahing namahay sa kahabaan ng ating arkipelago sa loob ng maraming siglo. Sa parte ng Ingles naman, hango ito sa kultura ng malalayong lupain na pinamayanan ng mga taong kakaiba ang naging karanasa, damdamin, at pag-iisip. Kung kaya ang Ingles, kahit inampon na natin ito bilang isa sa ating mga wika, nagbago ng anyo sa pagdaloy ng mahabang panahong ginagamit natin ito. Nahaluan na ito ng mga paraan ng pagbigkas at pagsulat na hango sa mga katangiang angkin ng ating mga katutubong wika. Ang Wika at ang Proteksyon ng Kultura Hindi lamang dapat panatilihin ang wikang Filipino sa ating edukasyon at pagbutihin ang pagtuturo nito dahil ito ay pamana ng ating kultura, kundi dahil ito rin ay isang magandang wika, isang kayamanang dapat nating pangalagaan. Kinakatawan nito ang diwa ng ating bansa, ang mataas na uri ng ating mga literatura at sining. Ang isang nasyong pabaya sa pagtatanggol ng wikang pambansa nito ay natural din magiging
mapagparaya sa pangangalaga sa ipinamana ng kanilang mga ninuno, walang pagtitiwala sa kanilang sariling kakayahan, at walang pagtanaw sa mga tagumpay at kontribusyon ng kanilang kasaysayan. Isang bayang nararapat na pumanaw at mabura sa mapa ng daigdig. Ang Wika at ang Kompetisyong Global Mabalik tayo sa pangangailangan ng globalisasyon. Alam natin na upang hindi lamang makaraos kundi upang mangibabaw rin sa larangan ng global na kompetisyon, kailangan maunlad ang ating ekonomiya. Kailangang higitan ang ating produktibidad at mapalago ang ating mga industriya. Upang mapayaman ang ating bansa at guminhawa ang nakararami, higit na maraming eksportasyon at ating dapat abutin. Higit pa ang ating dapat abutin. Higit pa ang ating dapat na ibentang mga produkto. Ang mga naising ito ay higit na nakakamit kung ipaaabot natin sa higit na marami nating nagtatrabaho sa ibang bansa na kilala bilang Overseas Filipino Workers (OFW). O kung palagian nating nakikita ang ating sarili bilang empleado ng mga dayuhang kompanya. Ang isang matatag na ekonomiya ay nakasasalay sa isang malakas na pangkat ng mga katutubong kapitalista na magpapatakbo ng industriya at komersiyo. Hindi natin tinututulan ang puhunang banyaga kailangan natin ito. Ngunit ang pangmatagalan nating layunin ay ang pagpapalakas ng mga negosyanteng Pilipino sapagkat sila ang higit na
81
mangangalaga ng kapakanan ng ating ekonomiya. At ang wikang ginagamit ng ating mga mamumuhunang Pilipino sa pakikipag-ugnay sa kanilang kasamang manggagawa ay hindi Ingles kundi Filipino! Sa pagpapaunlad ng ating mga industriya, kailangan natin ng mga Pilipinong kapitalista, propesyonal, manager, at manggagawang masipag, episyente, at may mabuting pagsasamahan. Lalong kailangang pagtibayin ang isang wikang magpapahigit ng kanilang produktidad. At ang wikang iyon ay hindi Ingles. Siguro naman ay naranasan na natin ang madalas na hindi pagkakaunawaan sa kapwa nating Pilipino dahil sa Inges pa ang ating ginagamit. Batid din natin na ang Ingles ay nagsisilbi ring instrumento ng dominasyon hindi lamang ng banyaga kundi rin ng ilang Pilipinong ibig manatili ang kanilang pangingibabaw sa nakararaming kapwa Pilipino. Ako ay nakatitiyak na ang wikang praktikal na magpapaunlad nang higit sa ating ekonomiya at ng ating tagumpay sa larangan ng globalisasyon ay ang wikang pambansa. Katambal ng wikang Ingles, ang wikang Filipino ang siyang magtutulak sa ating tungo sa kasaganahan. Ang Filipino ang mananatiling wika sa paggawa. Maging sa mga palayan, komersiyo, o mga pagawaan, ang lingua franca ay hindi Ingles, kundi ang kilala nating lahat at hiyang nating gamitin: ang wikang Filipino. Kaya huwag nating kaligtaan ang pagpapalaganap at pagunlad nito. Mahalaga ang kontribusyon ng mga guro ng Filipino sa
pagpapatotoo ng isang masagana at malakas na bansang Pilipinas.
Wika at Globalisasyon
ni Mario I. Miclat, Ph.D.
Mahalagang bigyan ng depinisyon ang dalawang salik ng ating paksa, wika at ang globalisasyon. Para sa layunin ng ating talakayan, ang wika dito ay tumutukoy sa pambansang wika, na para sa atin ay walang iba kundi ang Filipino. Sa globalisasyon, nais kong gamitin ang kasalukuyang pakahulugan nito sa pandaigdigang ekonomiya, na binubuo ng limang sangkap na tutukuyin ko nang mas espesipiko sa ibaba. Kung ipadaraan sa dekonstruksiyon ang pamagat ng
82
papel na ito, bale itinatanong natin kung may gamit pa ba ang pambansang wika sa panahon ng globalisasyon. Unahin nating talakayin ang konsepto ng globalisasyon. Katulad ng maraming bagay dito sa ating bansa, mas nauuna nating malaman ang isang konsepto, hindi dahil sa kung ano ito, kundi dahil sa isang bagay itong dapat katakutan. Sa isang science textbook na panghayskul na ineedit ko minsan, halimbawa, may chapter tungkol sa elektrisidad. Sa isang box sa bukana ng chapter, nakatampok ang mga babalaHuwah itutusok basta-basta ang socket. Huwag magpapalit ng bombilya nang walang patnubay ang magulang. Huwag hahawakan ang kawad nang basa ang kamay. At marami pang huwag. Sa panahong sasabihin na ang gamit ng elektrisidad, naipasok na sa utak ng estudyanteng teenager ang sapat na takot para magkainteres pang magusisa. Noong unang panahon, ibig sabihiy noong nasa hayskul pa ako sa probinsya, may isang entrepreneur na magbubukas ng gasolinahan sa kanto. Humahangos na dumating ang tiya ko sa bahay para ibalita iyon. Natuwa ang mama kong progresibo. Natutuwa ka? sabi ng tiyak ko. E kung sumabog iyan, e di sunog tayong lahat dito! Nang magtatayo ng experimental nuclear power laboratory ang UP noong dekada 1950, kung ano-anong halimaw ang ipinasok sa eksena. Sa ngayon, lahat ng bansang nakapaligid sa atinTaiwan, Hongkong, Tsina, at Japanay nakikinabang sa kaalaman at teknolohiyang nukleyar. Samantala, ang larawan natin ng
konsepto ay hindi malinis at murang pinagkukunan ng enerhiya kundi ang pagsabog ng bomba sa Hiroshima at Nagasaki. Ang mga Hapon na nakaranas ng pagsabog ng bombing nukleyar ay gumagamit ngayon ng 20 nuclear power plant para masuplayan ang pangangailangan nila sa elektrisidad. Ngayon naming pinag-uusapan ang pagbabago ng konstitusyon para maisaayos ang ilang din a episyenteng probisyon ng salitang batas, lalo na iyong nakahahadlang sa pag-unlad pang-ekonomiya at kung kaya lagi na lamang tayong huli sa ating mga kapit-bansa, kung ano-ano na namang halimaw ang ipinapasok sa ating usapan. Bago kayo maguluhan sa mga pagdulog sa suliranin, nais kong liwanagin na bilang propesor ng multidisiplinaryong Asian at Philippine Studies sa graduate school ng mga area studies sa UP Asian Center, aming tinitingnan at pinag-uugnayugnay ang ibat ibang mukha ng isang bansa upang holistiko itong maunawaan. Hindi lamang sa wika o panitikan naming ibinabatay ang mga area studies kundi pati na samga larangan ng politika, ekonomiya, kultura, at sa kalagayang panlipunan, gawaing militar, at ugnayang panlabas ng mga partikular na bansa. Hindi lingid sa ilan sa inyo na nagtagal ako at ang aking pamilya sa Peoples Republic of China mula 1971 hanggang 1986. Noong isang taon, muli kaming bumisitang mag-anak sa Tsina. Habang namamasyal ang asawa kot anak, ako naman ay nakikipagtalakayan sa mga counterpart mula sa Fudan University at Academy of Social Sciences sa Shanghai sa Central China, sa Peking University at Renmin University sa
83
Beijing sa norte, at Shenzhen University sa timog. Bagamat lagi akong nakakabalik sa Tina, first time ng anak ko iyon mula nang umuwi kami dito sa Filipinas noong 1986. Tulad ng sinasabi ng marami, at ng World Bank prediction, kitang-kita ng anak ko na sa infrastructure ay mukhang mas modern na ang tatlong lungsod na binisita naming, kaysa mga counterpart na lungsod sa U.S. Nasa Estados Unidos din kamit tatlo nang sinundang taon, at hindi niyang maiiwasang ikompara ang New York at Shanghai, Washington D.C. at Beijing, at ang Los Angeles at Shenzhen. Nakadalaang buwan din siya sa Hiroski at Tokyo, Japan para gumanap sa isang international play, at muli, mukha daw mas moderno ang nakita niyang Tsina. Ano ang sekreto ng kaunlarang ito? Tanong namin sa aming host sa bawat lungsod. Alang kagatol-gatol na sagot nila sa wikang Tsino, quan2qui2hua4, globalisasyon! Anila: we profit from globalization and we are making full use of our WTO membership. Mga Sangkap ng Globalisasyon Pisting yawa na globalization, ano nga ba ito? Para sa mga Tsino na nakaranas ng maraming taon ng matinding gutom at malubhang pagdarahop sa ilalim ng naging inefficient na sistemang sosyalista, medaling maunawaang dapat magkaroon ng: (1) liberalisasyon; na kaugnay ng (2) government deregulation sa mga aktibidad na pang-ekonomiya; (3) free market economy; (4) privatization; at (5) transparency sa pananalapi ng korporasyon. Bakit liberalisasyon at deregulation? Nakita ng mga Tsino na sa masusing pagpaplano ng gobyerno ng
espesipikong aytem ng produksyon, sa halip na pagbibigay lamang ng direksyon sa gawaing pangekonomiya, nagiging laging kulang ang suplay ng mga bilihin, at napakabagal ng kaunlaran. Halimbawa, nang mabalita ang tungkol sa laruang Rubic cubes na inimbento ng isang propesor sa Czechoslovakia, napapanood lamang ng mga Tsino sa telebisyon ang tungkol sa mga kompetisyon sa ibat ibang bansa tungkol dito dahil wala pa sa plano ng estado ang produksiyon niyon. Kapag napasok na lamang sa plano ng estado saka mapasisimulan ang produksiyon niyon. Sakali namang naaprobahan na at ibinadyet, isasaproduksiyon na iyon taon-taon hanggang sa susunod na five-year plan, kahit pa hindi na uso ang Rubic cubes, at napalitan na ng Frisbee, o kayay hula-hoop, ang hinahanap sa merkado. Dahil matumal na sa mga tindahan, ibobodega na lamang ang karamihan sa produkto, samantalang iyong inilalabas ay mababa na ang presyo kaysa ginastos sa produksyon (production cost), lugi ang estado. Lumalabas na may state subsidy sa mga espesipikong item sa pamilihan. Saan kukunin ang subsidy? Sa ganitong sistema, laging may imbalancehirap sa pondo ang gobyerno, may oversupply ng di kinakailangang produkto habang halos walang mabiling pangangailangan. Rubic cubes pa lamang an gating tinitingnan. Papaano pa ang ibat ibang produktodamit, pagkain, at samut saring pangangailangan ng tao? Bigas, gasoline, kuryente? Kung lagi na lang magpapaluwal ang estado, saan ito kukuha ng pondo? Kapag ang estado ang nagtakda ng mas mababang presyo kaysa gastos sa produksiyon niyon, kinakailangang mabawi pa rin ang kapupunan ng pambayad sa kabuuang produksiyon.
84
Kung di man sa buwis ay sa utang panloob o panlabas. Laging bangkarote ang gobyerno, lalong hirap ang mga tao sa pang-araw-araw na buhay. Kaipala, ang gobyerno ay dapat lamang magbigay ng pangkalahatang direksiyon sa ekonomiya, hindi ng napakaespesipikong plano sa produksiyon ng consumer goods. Ito ang tinatawag na liberalisasyon at deregulasyon. Gayunman, ang liberalisasyon at deregulasyon ay hindi katumbas ng gobyernong walang kaplano-plano. Bakit naman free market? Nang ang produksiyong agricultural sa Tsina ay batay sa mga plano ng komyun, parang naging pabrika ang pagtatrabaho sa bukid; may tiyak na oras ng pag-uumpisa ng trabaho, pagpapahinga, at pag-uwi. Nagbabantayan na lamang ang mga magsasaka sa malalawak na bukirin, ayaw malamangan ng iba sa pagtatrabaho kahimat batay sa itrinabaho ang parte sa ani. Sa gayon, hindi makapagtrabaho nang husto ang karamihan. Alam nating ang agrikultura ay kinakailangang fleksibol, lalo na kaugnay ng lagay ng panahon, o kahit man lamang pagsikat o paglubog ng araw. Dahil sa napakaplanadong komyunal na pagbubukid kaugnay ng hinihinging quota ng estado para masuplayan ang pangangailangan ng mga tagalunsod, laging kulang ang ani para sa mismong magsasaka, hindi sapat ang nakukuha nilang partihan, lagi silang salat sa pagkain. Nang buwagin na lamang ang mga komyun, palayain ang mga magbubukid sa kolektibong pagsasaka, at hayaan silang magtinda ng produkto sa pamilihan (o nang free ang market), saka nagsipag na muli ang mga magsasakang Tsino.
Para saan naman ang privatization? Lahat ng organong pampamahalaan ay dumaraan sa bureaucratic red tape. Palibhasa, pondo ng publiko ang hawak ng gobyerno, natural na proteksiyon nito sa sarili ang pagrerequire ng patong-patong na pirma ni ganito at ni ganoon bago makapagpalabas ng salapi. Sa gayon, laging nakapa-inefficient ng kahit anong gobyerno sa pagpapatakbo ng negosyo. Hindi bat nangangailangan ang negosyo ng mabilisang desisyon kadalasan? Anupat pribadong pagmamay-ari ang nakapagpapasigla ng kabuhayan. Hindi lamang naman sa produksiyon kinakailangan ang privatization, kundi sa larangan din ng public services. Tingnan na lamang natin ang kasi ng pabahay. Sa sosyalisadong sistema ng pabahay, ang gobyerno ang nagtatayo ng mga apartment building na inuupahan ng mga mamamayan sa napakamurang halaga. Dahil laging kulang ang pondo ng gobyerno, hindi mabigyan ng pabahay ang lahat. Intriga at sama ng loob ang inaabot sa pagbibilang ng puntos kung sino ang dapat mabigyan ng pabahay. Iyon naming mapapalad na nabubunot ang pangalan para magkabahay ay nagtitiis na magsiksikan ang tatlong henerasyon ng pamilya sa buong kabahayang mga siyam na metro kuwadrado ang liit. Sa privatization ng housing, nadarama ngayon ng mga may mataas na kita na makabayang duty nila ang bumli ng sariling bahay o condominium. Gayunman, hindi nangangahulugang hindi na papasok ang estado sa housing para sa mga nasa pinakamababang antas ng lipunan. Sa edukasyon naman, dati ratiy ipinapangakong libre ang edukasyon
85
mula primarya hanggang kolehiyo. Pero, muli, dahil sa kakulangan ng pondo, ang libreng edukasyon ay nauukol lamang sa iilang piling-piling estudyanteng karaniway anak ng kadre o miyembro ng Partido Komunista. Sa populasyong isang bilyon, lagi silang nagugulat noon na mas marami pang Filipino ang nakakatuntong sa mga institusyon ng lalong mataas na kaalaman kung absolute numbers din lamang ang titingnan. Kaya nakita nila ang pangangailangan ng pribadong paaralan, kung hindi man ang paniningil ng tuition ng mga state college o university. Mangyari pa, para mahubog ang pinakamatalinong estudyante sa mga kursong kinakailangan sa intelektwal na ikauunlad ng bayan, ang kursong kadalasay din man profitable, may papel ang estado sa edukasyon kahit pa malugi ito. Kung mahalaga ang privatization para malabanan ang patong-patong na regulasyong burukratiko ng gobyerno, inaasahan naman ang transparency o pagbubukas sa publiko ng libro de kuwentas ng mga pribadong korporasyon. Bagong sistema ito na dulot ng mga pag-unlad ng stock market. Makikitang sa di-pagsunod sa sistemang ito, bumabagsak ang kahit pinakamalaking korporasyon na tulad ng sa Enron at Worldcom sa Estados Unidos, Sogo Co. ng Japan, Samsung Electronics sa Korea. Ibig sabihin, maunlad man o atrasadong ekonbomiya, ang lahat ay kinakailangang mapasailalim ng mga simulaing ito ng globalisasyon kung ayaw mapariwara ang mga kompanya. Kapag sinabi ng Intsik na sinakyan nila ang alon ng globalisasyon, nangangahulugang sinisimulan na nilang sundin ang limang pangunahinbg sangkap ng
ekonomiyang nabanggit natin liberalisasyon, deregulasyon, malayang pamilihan, privatization, at transparency. Nangangahulugan din ito ng pagsunod sa mga ispesipikong takda ng mga Round ng Pag-uusap sa GATT/WTO. Sa pana-panahong round o miting ng mga kasapi ay pinaguusapan ang mga problema sa kalakalan, gumagawa ng iskedyul ng mga konsesyon sa taripa, at nililinaw ang code ng mga prinsipyo at alituntunin kaugnay ng import at export. Tulad sa alinpamang forum, ang kasaping naglalahad ng maliwanag na simulain ang nagwawagi. Mahusay at laging preparado ang mga Intsik sa negosasyon, kaya hayun, nakikinabang sila nang malaki sa globalisasyon. Pero hindi lamang ang Tsina ang nakikinabang sa globalisasyon . Nauna sa kaniya ang Singapore, Hongkong, Taiwan, South Korea, at Malaysia, huwag nang banggitin pa ang Japan, Israel, at South Africa. Sumusunod sa kanila ang India at Vietnam na naririnig na ninyo marahil na malapit na naman tayong maunahan, kundi man nauna na nga, sa information technology at sa produksyon ng mga bsikong gamit pang-consumer. Samantala, katulad ng Filipinas, maraming bansa sa South America ang pumirma sa WTO kahit hindi yata gaanong ipinaaalam sa mga mamamayan nila ang mga implikasyon. Nariyan ang Brazil, Argentina, at Columbia na ayaw umunlad, ayaw bumagsak, laging magulo. Isa namang extreme ang mga nananatiling galit-galit sa global na sistema at mahigpit na sumusunod sa patakaran ng national economic independence tulad ng Burma, Laos, Cuba, at North Korea. Higit na
86
naniniwala ang apat na huling nabanggit na bansa sa analisis ni V.I. Lenin noong 1917 tungkol sa isang sistema ng pandaigdigang ekonomiya, ang imperyalismo na pinaniniwalaan nitong siyang pinakamataas na antas ng kapitalismo. Ayon sa Leninismo, ang mundo ay pinaghati-hati ng mga makapangyarihang bansa sa kanikanilang teritoryo. Bunga ito ng pagabot ng kapitalismo sa yugto ng monopoly; pagsasama ng capital pambanko at pang-industriya sa tinatawag na finance capital; pageeksport na ng capital sa halip na mga produkto lamang; at pagkakabuo ng pandaigdigang korporasyong monopolista na naghahati-hati nga sa mundo. Sa pagtinging ito, ang mahinang bansa ay laging talo sa malakas na bansa kung hindi hihiwalay sa kanilang sistema. Samantala, sa ganang mga Intsik na nakaranas na ng ganitong sistema, ayaw na nila ng autarchy o lubos na economic independence. Wika nga ni Deng Xiapong, sa panahon ni Mao Zedong, pantay-pantay na nga ang mga mamamayang Tsinosa labis na kahirapan. Sinasabi natin na mas does not live by bread alone. Hindi lamang ang globalisasyon ng ekonomiya ang nakapagpapabago sa mundo natin ngayon. Hindi lamang ang paglipat ng mga pamahalaan mula sa ekonomiyang sentralisado papuntang ekonomiyang itinatakda ng pamilihan. Katangian din ng mundo natin ngayon ang alon ng demokratisasyon. Ibig sabihin, parami nang paraming bansa ang kakikitaan ng: (1) pag-usbong ng mga estrukturang pangmamamayan mula sa dating malakas na pamahalaan; (2) paglakas ng papel ng lipunang sibil; at (3) paglaganap ng kaalaman sa pamamagitan ng kompyuter.
Papel ng Wika sa Globalisasyon Saan ngayon pumapasok ang papel na ginagampanan ng wika? Makikita natin sa maraming bansang nabanggit kaninaJapan, Taiwan, South, Korea, Israel, Malaysia, at Vietnammalalaks na pamahalaan at maunlad na ekonomiya, na hindi naman nababatay sa kaalaman sa wikang Ingles ang sekreto. Taliwas pa nga, malakas ang pagbibigay-diin nila sa kanilang wikang pambansa. Kahit may ibang salita ang mga taga Okinawa ng Japan, required sila sa eskuwelahan na magsalita ng Hapones o wikang batay sa Tokyo. Gayundin, kahit may ibang salita ang mga taga-Shanghai, Tsina, dapat silang magsalita ng Putonghua o Tsinong Mandarin na salita sa Beijing sa lahat na ipinoprodyus na pelikula ng Shanghai Film Studio. Alang-alang din sa economics of scale, tanging Hindi ang wika ng Bollywood sa India. Ang sineng nasa ibang wika ng India ay iyong pang-award lamang sa eksperimentasyon. Ganoon din sa multilingguwal na bansang Malaysia, hindi lamang ang sine kundi sa produksiyon ng libro. Ngayong naglilipatan na sa Thailand ang produksiyon ng sabon at shampoo na dating Made in the Philippines, nakikita natin sa label ang salitang thai at binibili pa rin natin kahit hindi natin naiintindihan at hindi nakasulat sa Ingles. Hindi ko sinasabing hindi sila nagpupursiging matuto ng mga wikang dayuhan at mga pandaigdig na lingua franca. Pero ang basehan ng kanilang kaalaman at pagpapamana ng karunungan sa nakababatang henerasyon ay walang iba kundi ang kanilang pambansang wika. Sa pamamagitan ng pambansang wika, nahahanap nila ang kanilang niche sa pandaigdigang tanghalan.
87
Ngayon, nasaan diyan ang wikang Filipino sa panahong ito na mayroon na tayong kababayang matatagpuan sa lahat ng bansa at sulok ng daigdig? Naniniwala si Bro. Andrew Gonzales ng De La Salle University at dating kalihik ng DECS, na 98% ng mga Filipino ang makauunawa ng Filipino. Ayon naman sa Kalihim ng mga Ugnayang Panlabas, Ka Blas Ople, ang ating wikang pambansang salig sa Tagalog ang pangwalo sa lahat ng wikang ginagamit sa mga sambayanan sa Amerika, daig ang German, Italian, o French. Ito rin aniya ang isa sa mga wikang maririnig sa mga public address system na nagpapatalastas ng mag produkto sa Saudi Arabia, Bahrain, at Dubai. Samantala, nagkaroon ng survey ang SWS noong 1998 na nagtanong sa representatibong pambansang sample kung saang lengguwahe nila mas gustong nasusulat ang mga teksbuk sa paaralang primarya. Open-ended ang tanong, ibig sabihin, walang inilistang mga lengguwahe ang SWS, bagkus ay ang mga tinanong mismo ang pumili ng sagot. Ayon doon, 49% of the respondents answered Tagalog, 31% said that it should be Tagalog at English, and [only, my emphasis] 20% said that it shoud be English. (Mahar Mangahas, People Prefer Teaching in Filipino Manila Standard, May 28, 1999). Sa Ateneo de Manila, ayon sa tagapangulo ng kagawaran ng Filipino nito na si Dr. Benilda S. Santos, itinuturo ang eleganteng porma ng Filipino upang makapag-command ng respeto ang mga graduate nito sakaling sila na ang namumuno sa mga opisina o korporasyon. Nabanggit ko kanina ang tungkol sa gasolinahan sa kanto noong akoy bata pa. Kung titingnan natin sa globa ang Filipinas, makikitang gitnang-gitna tayo sa mundo. Kung baga sa
magkakapit-bahat, kantong-kanto ang lagay natin. Papaano natin mapapakinabangan ang ganitong posisyon? Pakinabang ng Globalisasyon: Kaya ba Natin? Noong panahon ng Kastila, ginawa nilang sentro ng kalakalang pandaigdig ang Filipinas. Lahat ng produktong galing sa Asya ay tinitipon sa Maynila, pagkatapos ay dinadala sa Acapulco, Mexico para ikalat sa America at Europa. Sa loob ng 250 taon, nagpayaman ang Espanya sa galleon trade ng Maynila-Acapulco. Yumaman sila at naging superpower nang mga panahong iyon. Hanggang sa mabuksan ang Suez Canal at hindi na nakaaangkop sa bagong sitwasyon ang Espanya. Tuluyan silang nanghina, at ipinabagsak ng mga nasasakupang bansa sa Amerika Latina at Filipinas sa pamamagitan ng rebolusyon. Sa pagsisimula ng ika-20 siglo, ipinangalandakan ni President McKinley sa pamamagitan ng kapartido niyang si Senator Beveridge, na lahat ng linya ng nabigasyon ay nagtatagpo-tagpo sa Filipinas. Pinagpala, aniya, ng estratehiya ng Maykapal na naging global na sentro ng sangkatauhan ang kapuluang Filipinas. Ang sinuman, aniya, na makakontrol sa Filipinas ay makakakontrol sa Pasipiko; at ang sinumang makakakontrol sa Pasipiko ay siyang makakakontrol sa buong mundo. Gamit ang estratehikong posisyon ng ating bansa, nakita nating naging superpower ang Estados Unidos sa panahong tuwiran niya tayong sakop, at sa panahong siya ang humahawak ng gahompampolitika at pangmilitar sa ating bansa.
88
Ngayon tayo na mismong mga Filipino ang namamahala sa ating bansa. Magagawa ba nating makipaglaro sa ibang bansa, at tulad ng iba pang mature na bansa ay manguha at makakuha sa iba sa pamamagitan ng pagbibigay ng maibibigay? Magagawa ba nating magtungo, at makinabang, sa globalisasyon?
(Pinagkunan: Filipino at Pagpaplanong Pangwika, Ikalawang Sourcebook ng SANGFIL, Pamela C. Constantino, ed.)
Wikang Filipino Wika sa Globalisasyon

ni Tereso Tullao, Jr., Ph.D.
Buod
89
May papel ba ang wikang Filipino sa harap ng laganap na globalisasyon na naglalayong pag-isahin ang ibat ibang aspekto ng buhay sa buong mundo tungo sa isang bilihan, sa isang pamantayan, sa isang wika? May malakas na sigaw tayong naririnig na kinakailangang paunlarin ang ating kaalaman sa wikang Ingles dahil ito ang wika ng komersyo, wika ng siyensya, wika ng makabagong teknolohiya; samakatuwid, ang wika ng globalisasyon. Ang ganitong pananaw ay naniniwala na ang kaalaman sa wikang Ingles ng ating mga manggagawa ay isa sa mga pangunahing batayan ng ating pagiging kompetitibo. Ang kaalaman sa wikang Ingles ang dahilan ng ating komparatibong kalamangan sa kalakalang internasyonal. Sa kabilang banda, ang sanaysay ay naghahamon sa pagtatanghal at pagpapaunlad ng wikang Filipino bilang wika sa globalisasyon para sa mga nakararaming Filipino. Kahit na ang proseso ng globalisasyon ay nagsasanib, ang kakayahan nitong maghati ay nagbabantang mahiwalay ang maraming Filipino sa mga biyaya ng globalisasyon. Upang mangibabaw ang epekto ng pagsasanib kaysa epekto ng paghahati, higit na episyente na maging susi ang wikang Filipino bilang wika sa globalisasyon. Ang layunin ay maisama ang dumaraming mamamayang Filipino na mas nakauunawa sa wikang Filipino sa mga biyaya ng globalisasyon. Ang Papel ng Wika sa Ating Lipunan Mahalagang kasangkap ng panlipunang kapital ang wika na ang gamit ay gawing episyente o mabisa ang mga transaksyon sa isang ekonomiya. Dahil ito ay instrumento na namamagitan sa mga tao, may kakayahan itong maging susi sa
integrasyon ng isang lipunan. Subalit kung ang lipunan ay pinamumugaran ng maraming wika, o may nangingibabaw na wika sa paligid ng maraming wika, hindi nagagampanan ng wika ang kakayahan nitong pagugnayin ang mga tao, mga sektor, mga lugar sa isang lipunan. Samakatuwid, di episyente ang mga transaksyong ekonomiko. Ang ganitong kalakaran ay maaaring maging sanhi sa mabagal na pagsulong bunga ng magastos na paggamit ng mga produktibong sangkap. Ang kritisismo sa wikang Ingles sa kakayahan nitong maging mahalagang sangkap ng panlipunang kapital ng Filipinas ay hindi nakabatay sa dahilang ito ay isang dayuhang wika. Kahit pa tinatanggap na ang wikang Ingles bilang nangingibabaw na wika sa larangan ng pulitika, batas, ekonomiya, at kultura sa bayang ito, hindi naman nito napag-uugnay ang lahat ng mga mamamayan sa kanilang pakikilahok sa mga nabanggit na aspekto ng lipunan. Hindi rin pinagdududahan ang wikang Ingles dahil ang pangingibabaw nito ay nakabaon sa pagiging wikang ginagamit ng mga naghaharing-uri, namumuno, kumokontrol at nagpapalakad ng ating lipunan. Ang alinlangan sa wikang Ingles ay nagmumula sa pagiging wikang di mapag-ugnay, wikang mapaghiwalay, at wikang naghahati ng mga sektor at mamamayan. Kung ang wikang Ingles ay tunay na mapag-ugnay at nagiging daan sa episyenteng pamagitan ng mga transaksyon, hindi mahalaga ang pagiging dayuhan nito o kung ito ay ginagamit ng mga naghaharing uri dahil may panlipunang halaga pa rin ito sa mga nasasakupan dahil sa pagunawa nila rito nagagamit ito sa kanilang mga transaksyon. Kung ito ang nangyayari, masasabi nating
90
tunay na ngang mahalagang sangkap ng ating panlipunang kapital ang wikang Ingles. Ang wika ay hindi lamang isang instrumento na nag-aayos at namamagitan, ito ay rin ay instrumento na nagpapatatag at nagpapaunlad sa isang lipunan. Tulad ng nabanggit na, inaayos ng wika ang mga transaksyon ng mga tao upang magawa at magamit ang mas malawak na yaman. Ang maayos na transaksyon ay nauuwi sa mabisang paggamit ng mga yaman ng isang lipunan at nakapagbibigay daan tungo sa pinakamataas na antas ng kagalingan habang tinutugunan ang mga pangunahing kagustuhan ng mga tao. Samantala, ang katatagan ng isang ekonomiya ay natatamo kapag ang mga resulta ng mga transaksyong nagpapalawak ng yaman ay tumutugma sa mga resulta ng mga transaksyong gumagamit sa mga yaman. Alam natin ang papel na ginagampanan ng pamahalan at ng bilihan upang mapatatag ang ibat ibang presyo ng mga yaman sa isang lipunan. Ngunit may mahalagang papel din ang kultura upang mahimok ang mga mamimili ng sari-saring produkto at serbisyo na itugma ang kanilang kagustuhan sa harap ng kapos na yaman. Sa kabila ng mga patakarang fiscal, monetaryo at pagpapalitan ng salapi, nariyan din ang paghahamon at paghihikayat sa ating mga mamayanan na magsakripisyo, magtipid, magbayad ng buwis upang matugunan ang katatagang ekonomiko. Ang wikang nauunawaan ng nakararami at hindi ang wikang nangingibabaw ang higit na mabisang gamitin upang maabot ang pinakamaraming mamamayan na tutugon sa problema ng katatagang ekonomiko.
Tingnan natin ang lakas at bisa ng paggamit ng wikang Filipino. Marami sa ating kababayan ang may negatibo o halos walang kaalaman sa diwa ng WTO, APEC at AFTA nang ito ay tinatalakay sa wikang Ingles ng mga lider ng pamahalaan. Ang Value Added Tax (VAT) ay hindi rin maunawaan ng mga ordinaryong mamamayan dahil iilan sa ating mga pinuno sa BIR ang kayang ipaliwanag ito sa wikang Filipino. Ngunit nang magbuhos ng maraming anunsyo ang pamahalaan sa pagpapaliwanag tungkol sa APEC at VAT na isinulat sa wikang Filipino, marami ang nakaunawa at humina ang sigaw ng pangamba at pagrereklamo ng mga mamamayan. Mahalaga rin ang papel ng wika sa mobilisasyon ng mga mamamayan tungo sa kaunlaran. Hindi lamang mabisa ang wika sa agarang mobilisasyon, nagagamit rin ito sa pagtugon sa mga isyung pangkaunlaran tulad ng populasyon, pagkasira ng kapaligiran, pagpopondo ng kaunlaran, pagnenegosyo, pagbabayad ng tamang buwis, pagpapataas ng produktibidad at marami pang iba. Ang wika ay magagamit upang mapalawak ang kapasidad ng ekonomiya na makalikha ng yaman sa mga susunod na henerasyon. Halimbawa, sa paganyaya sa ating mga kababayang kapos sa mga kinakailangang yaman, ang wika ng nakararami ang ginagamit upang maunawaan nang lubusan na ang pagnenegosyo sa halip na pagiging empleyado ang angkop na istratehiyang pangkabuhayan para sa kanila. Ang mahalagang papel ng wika sa pag-aayos, pagpapatatag at pagpapaunlad ng ekonomiya ay nakapaloob sa layuning itanghal ang
91
integrasyon ng ekonomiya. Subalit, may dalawang uri ng integrasyong hinaharap ang isang ekonomiya: ang integrasyong panloob at integrasyong eksternal. Ang bawat uri ng integrasyon ay may angkop na pamagitang wika na ginagamit upang malasap ang mga biyaya ng integrasyon. Integrasyong Panloob Sa isang sanaysay may isang dekada na ang nakalilipas, inilarawan ko ang kahinaan o kawalan ng integrasyon ng ating lipunan na nagdudulot ng malaking sagabal sa ating mabilis na pag-usad bilang isang ekonomiya, isang bayan at isang lipunan. Naririyan ang mahigit sa pitong libong pulo na pinaghihiwalay ng malalawak na karagatan. Kung minsan dahil sa kawalan ng sapat ng paraan ng transportasyon, ang hiwa-hiwalay na mga pulo ay nauuwi sa mabagal na kalakalan sa pagitan ng mga isla. Kung tayo ay isang buo o pinag-isang ekonomiya bibilis ang daloy ng palitan ng produkto at serbisyo sa pagitan ng mga pulo na siyang magpapalawak sa dagdag na yaman sa ating ekonomiya. Sa larangan ng ekonomiks, ang formal at impormal na sektor ay nauuwi sa dalawahang ekonomiya, magkahiwalay at mahina ang kapit sa isat-isa. Ang duwalismong ito ang isa sa mga sagabal sa ating pag-usad. Nariyan din ang agwat sa kultura na lumalabas sa wikang nangingibabaw at sa kulturang kanluranin na katapat ng naiibang kulturang bayan na ang gamit ay ang wika ng masa. Ang agwat ng magkahilerang kultura ay makikita rin sa ng paggamit ng wikang Ingles sa mga pamantasan, komersyo at pulitika samantalang ang paggamit ng Filipino at iba pang katutubong
wika ay sumasakop lamang sa mga impormal na diskurso at usapin. May agwat din sa larangan ng pulitika sa ating bayan. Ang kanluraning sistema ng demokrasya ay tinatapan ng impormal na pulitika ng personalidad. Magkahiwalay ang pulitika ng isyu sa pulitika ng mga sikat. Kahit sa pagpapatupad ng batas, kung minsan ay ginagamit pa rin natin ang pamamaraan ng kakilala kaysa sa pagtupad sa mga umiiral na regulasyon, patakaran, batas, regulasyon at probisyon ng Konstitusyon. Marami, ibat iba ang antas at lalim ng agwat sa pagitan ng dalawang magkasalungat na panuntunan sa ibat ibang aspekto ng ating lipunan. Ang agwat na ito ang isa sa mga sanhi kung bakit mahina ang ating lipunan lalo na sa kaayusang ekonomiko. Dahil sa luwang ng mga agwat na ito, hindi mahihigpit ang mga koneksyon ng ibat ibang aspekto ng buhay na nauuwi sa kahinaan sa pagtugon sa mga layunin ng isang lipunan. Bunga ng mga agwat na naghihiwalay sa mga sektor, ang kakayahang mapataas ang pambansang yaman ay kumikitid. Dahil din sa agwat na ito, nagiging mahina ang pundasyon sa katatagan at kaunlaran. Globalisasyon, ang integrasyong eksternal Ang globalisasyon ay mailalarawan bilang mga samut-saring proseso na naglalayong mapag-isa ang ibat ibang networks ng mga networks sa buong mundo sa pamamagitan ng kompetisyon, pakikipag-ugnayan (inter-koneksyon) at pagtutulungan (inter-dependence). (Tullao, 2001). Ang kasalukayang prosesong ito ay bumabalot at nagpapabago sa lahat halos ng antas ng buhay at lipunan sa
92
ibat ibang lugar sa buong mundo. Ang lawak, lalim at bilis ng paggalaw ng mga produkto, kapital, kaalaman at mga tao sa pagitan ng mga bansa ang nagpalawak sa kasalukuyang gamit ng konsepto ng globalisasyon. Dahil dito, ang globalisasyon ang isa sa pinakalantad na realidad sa kasalukuyan na nakaapekto sa ibat ibang bahagi ng buhay at ito ang pangunahing dahilan na nagbibigay ng bagong batayan at katuturan sa umuusbong na papel ng mga indibidwal, institusyon at istruktura sa isang lipunan. Ang konsepto ng globalisasyon ay isang paradokso dahil maraming kaakbay na kontradiksyon ito. Sa kabila ng pagiging mapagsanib nito, ito ay nagdadala rin ng paghihiwalay bilang katapat na sakripisyo. Kahit na ito ay may kakayahang mag-ugnay, ito ay rin ay mabilis sa tumatanggi sa mga hindi handa at hindi karapatdapat. Kahit na ito ay lumilikha ng pamantayang global, nauuwi ito sa dipantay na pakikinabang sa proseso. Samakatuwid, sa paglayon nitong matamo ang pinag-isang mundo lumilikha ito ng duwalismong internasyonal at marami itong nasasaktan sa proseso ng integrasyon. Sa larangan ng produksyon, ang pangingibabaw ng pamantayang episyenteng pamamaraan, nawawalan ng trabaho ang mga manggagawa at nayayapakan ang mga industriyang hindi kayang makipagtunggali sa pamantayang internasyonal. Sa pagtatanghal ng pinag-isang pamantayan at ang unti-unting paglalatag ng isang pamahalang global, ang mga bansa ay nawawalan ng kapangyarihan at humihina ang kanilang kasarinlang gumawa ng mga regulasyon sa loob ng kanilang sinasakupang teritoryo.
Ang mga daang ginagamit upang mapag-ugnay ang mga networks sa produkto, kapital, teknolohiya at kaalaman ay ang parehong daang ginagamit ng ibat ibang sektor upang ilantad ang mga di-pantay, diinaasahan at mga sistematikong panganib na ibinubunga ng globalisasyon habang pinag-uugnay ang mga networks. Ang mga networks na nag-uugnay ay ang mga daan ding ginagamit upang magkabuklod ang ibat-ibang sektor sa ibat ibang sulok ng daigdig upang tutulan ang patuloy na globalisasyon dahil sa bigat ng mga ibinubungang sakripisyo nito. Dahil sa bilis ng pagsulong sa information technology, maraming tao sa buong mundo ay nakakukuha ng informasyon na mas mabilis pa sa kidlat. Subalit ang ganitong paguugnay sa informasyon ay nagpalawak din ng dibisyon sa kakayahang makakuha ng informasyon at sinasagi ang mga indibidwal, sektor at mga bansa bunga ng limitadong yaman at kakayahang makibahagi sa network sa informasyon. Sa larangan ng kultura, pinag-iisa ang mundo sa pamamagitan ng pagtatanghal ng isang pandaigdigang kultura, kaayusan, gawi, sistema ng estetika at kung minsan ay pati wika. Ang wikang ginagamit sa mga transaksyon sa globalisayon ay untiunting kumikitid sa iilang wika sa pangunguna ng wikang Ingles. Batay sa mga kontradiksyong nabanggit, ang isang timbang na pananaw sa globalisasyon ay kinakailangan upang maunawaan ang mga di pantay na resulta ng di mapigilang kasalukuyang realidad. Ang influwensya ng pulitika, ekonomiya, nagbabagong ideya at papalakas na kamulatang panlipunan
93
at pangkapaligiran ay mga pwersa na pagpapasulong o hahadlang tungo sa isang timbang na pamamahala ng globalisasyon. Wikang Filipino at ang Integrasyon Ano ang papel ng wikang Filipino sa kapaligirang may dalawang uri ng integrasyong hinaharap ang ating lipunan? Walang duda na sa larangan ng integrasyong panloob binanggit na natin ang mga pangunahing papel ng wikang nauunawaan ng nakararami sa pag-aayos, pagpapatatag at pagpapaunlad ng ekonomiya. Ang pananaw na ito ay lumilihis sa pananaw na ang wikang Filipino ay ginagamit lamang upang itangghal ang nasyonalistikong damdamin. Samakatuwid, ang integrasyong kultural ang tanging matatamo sa paggamit ng wikang Filipino. Ipinahihiwatig din ng pananaw na ito, sa larangan ng komersyo, batas, at pulitika ang nangingibabaw na wikang Ingles ang dapat pa ring pairalin kahit na mahina ang kakayahan nitong pagisahin ang mga nabanggit na duwalismo sa ibat ibang aspekto ng lipunan Ang pananaw na ito ay tinatanggihan ko dahil naniniwala ako na sa harap ng duwalismo sa ating lipunan may halagang ekonomiko ang wikang Filipino na ginagamit sa mga transaksyon ng mas nakararaming Filipino. Dahil ito ang wikang ginagamit ng informal na sektor, ang malawakang paggamit nito ay may makabuluhang halaga sa pag-aayos, pagpapatatag at pagpapaunlad ng ekonomiya. Sa aking palagay, ang pagpapatupad ng pananaw na walang halagang ekonomiko ang wikang Filipino ang isa sa mga dahilan kung bakit mahina ang integrasyong panloob na nauuwi naman sa mabagal
nan pag-usad ng ating ekonomiya. Sa harap ng kahinaan ng wikang Ingles na pag-ugnayin ang lipunan, bakit ayaw nating bungkalin ang potensyal ng wikang Filipino na mapakitid, kung di man isara, ang mga agwat sa ating duwalismong lipunan. Sa integrasyong eksternal, ang mga tagapagtaguyod ng globalisasyon ay sumisigaw na kinakailangan ang pagaaral at pagsasanay sa wikang Ingles dahil ito na ang nagiging wika ng kalakalang internasyonal at ang wika ng globalisasyon. Hindi ko minamaliit ang ganitong pananaw o ipinagkakait na may katotohanan ang ganitong paniniwala. Ang aking pangamba sa pananaw na ito ay baka lalong maging mapaghiwalay o mapaghati sa halip na maging mapag-isa ang proseso ng globalisasyon kung hindi natin pauunlarin ang wikang Filipino bilang wika sa globalisasyon. Papaano naman nakasasali sa proseso ng globalisasyon ang napakaraming mamamayang Filipino kung hindi sila marunong at bihasa sa wikang Ingles? Sila ay magiging halimbawa na isinasantabi ng globalisasyon dahil hindi sila nakikihalok sa pagtanggap ng mga biyaya nito. Sa aking palagay sa harap ng globalisasyon, higit na kailangan ang integrasyon internal upang mapalakas ang kakayahan nating makipagtunggali sa kalakarang global. Ang malakas na integrasyong panloob din ang magpaparami sa mga mamamayang makikisangkot sa mga benepisyo ng globalisasyon. Samakatuwid, kinakailangang pasiglahin, pagyamanin at palakasin natin ang panloob na yaman upang makipatunggali, at makinabang sa mga benepisyo ng globalisasyon at integrasyong eksternal. Ang malakas ng integrasyong panloob ang panlaban natin sa kultura ng
94
eksklusyon ng globalisasyon na pumapatid sa mga mahihina at di kompetitibo. Nangangahulugan ba ito na isasantabi na natin ang wikang Ingles? Sa harap ng isang baylingwal na kultura, kahit gustuhin natin hindi na natin maaaring itapon pa ang wikang Ingles. Nasa atin na ito kayat pagyamanin natin ito at gamitin natin ito sa ating integrasyong eksternal. Ngunit kakailanganin at dapat din nating pagyamanin ang antas ng kaalaman sa ibat ibang disiplina sa wikang Filipino upang maging instrumento ito sa pagpapakitid ng mga agwat sa pagitan ng mga mamamayan sa ibat ibang aspekto ng lipunan. Malaki ang papel na ginagampanan ng mga intelektwal sa gawaing ito. Kinakailangan maunawaan ng mga ordinaryong mamamayan ang mga prinsipyo at konsepto sa wikang alam nila nang makisangkot sila sa proseso ng globalisasyon. Halimbawa, sa pagtatanim o pagaalaga ng hayop, kahit hindi marunong ng Ingles ay magiging produktibo pa rin ang mga mamamayan dahil naunawaan nila ang mga makabagong pamamaraan sa pagtatanim at pag-aalaga ng hayop sa wikang nauunawaan nila. Ang mga makabagong proseso ng produksyon ay ipinaliliwanag sa mga produktibong manggagawang Thai, Tsino, at Taiwanese sa wikang lokal kayat madali nilang itong naipatupad. Kung Ingles ang mamamayani sa atin, ang mga aral lamang ang agarang makagagamit ng benepisyong ito. Kaya, kung maisasalin o maipaliliwanag ng mga intelektwal na Filipino ang mga makabagong teknolohohiya sa wikang Filipino, magiging malaganap ang paggamit ng
teknolohiya at may potensyal na tumaas ang pambansang kita. Sa larangan ng medisina at kalusugan, madaling mauunawaan ng mga ordinaryong Filipino ang mga paraan ng pangangalaga sa sarili at panggagamot kung ito ay naipaliwanag sa wikang Filipino. Sa larangan ng batas, kung maipaliliwanag ito sa wikang nauunawaan ng mga ordinaryong mamamayan, marami ang makauunawa sa kanilang karapatan at mga obligasyon bilang mamamayan. Sa larangan ng pananalapi, kung maipaliliwanag ang ibat ibang istrumento ng pag-iimpok at dahilan ng pamumuwis, baka kaunti na lamang ang magrereklamo sa kakulangan ating pamahalaan at madaling maibubungkal sa kanilang isipan ang mga biyaya ng pagsisikap at pagnenegosyo Batay sa direksyon ng ating demographiya, dumarami na ang mga Filipinong nakauunawa sa wikang Filipino batay sa Tagalog. Ito ang nagiging lingua franca ng maraming Filipino. Subalit kahit marami ang nakauunawa nito, matatagalan pa ang lalakarin upang maging tunay na intelektwalisado ang wikang Filipino at baka abutin pa ng 100 ayon kay Bonifacio Sibayan. Ngunit kailangang simulan na ang unang hakbang ngayon. May mga taong nagsasabing ang papapaunlad ng wikang Ingles ay isang paghahanda para hindi tayo maisantabi ng proseso ng globalisasyon. Ang wikang Ingles nga ba ang susi sa ating integrasyong eksternal? May sapat bang batayan ang pangangamba ng ilan na pinahihina natin ang Ingles dahil
95
ginagamit natin ang wikang Filipino sa pagsasaalita? Mawawalan na nga ba ng komparatibong kalamangan ang mga Filipino sa bilihang internasyonal sa paglaganap at paggamit ng wikang Filipino? Ito ang mga tanong ng mga tumututol sa pagpapaunlad ng wikang Filipino. Kung ang wikang Ingles ang batayan ng ating kompetitibong kalamangan, bakit higit na mabilis ang pag-unlad ng Thailand, Tsina at Vietnam kung ihahambing sa ating ekonomiya gayong hindi naman bihasa sa Ingles ang kanilang mga manggagawa? Hindi Ingles ang dahilan ng kanilang masiglang ekonomiya bagkus maaaring ituro ito sa kanilang mahigpit na integrasyong panloob. Samantala, ang kahinaan ng integrasyon ng ating ekonomiya ang sanhi ng ating mabagal na pag-usad. Naririto sa atin ang mahuhusay na manager, sanay sa wikang Ingles ngunit ang mga tauhan, manggagawa at tagasunod nito ay pawang gumagamit, dahil mulat, ng wikang Filipino. Papaano makukuha ang tamang timbre at tono ng isang musika gayong hindi magka-akma ang mga namumunong konduktor sa mga tagasunod na musikero? Ang dapat nating ipangamba ay ang kawalan ng interes ng mga intelektwal sa bayang ito na paunlarin ang wikang Filipino sa harap ng paglaganap at pagtanggap ng maraming mamamayan sa wikang Filipino sa paglipas ng panahon at sa ibat ibang sektor at lugar sa ating bansa. Tulad ng nabanggit ko na, ang papel ng mga intelektwal ay mag-aral, magsalita, magsalin at magsulat sa wikang Filipino. Ang ganitong hamon ay hindi upang itakwil ang Ingles ngunit upang mabisang mailipat ang
mga biyaya ng siyensya, makabagong teknolohiya, gawi, at kultura sa wikang madaling maunawaan ng nakararaming Filipino. Nasisiyahan na ba tayo na 30% lamang ng ating mga kababayan ay nakauunawa sa wikang Ingles at wala tayong ginagawa sa katotohanang mahigit sa 90% ng mga Filipino nakauunawa sa wikang Filipino? Malaki ang papel ng mga intelektwal sa bayang ito upang maging susi sa integrasyong internal. Sa pagbubungkal nila ng kanilang profesyon at disiplina sa wikang Filipino, posibleng mapag-ugnay ang hiwa-hiwalay nating lipunan at madali nang maidadala sa mga Filipino ang integrasyong eksternal. Dahil dito ang pagpapayaman at pagpapalawak ng wikang Filipino bilang wikang intelekwalisado ay magiging wika sa globalisasyon. Ang wikang Filipino ang magiging tagapamagitang wika upang maunawaan at makilahok ang marami nating mamamayan sa proseso ng globalisasyon. Samantala ang pagtataguyod ng Ingles sa harap ng maraming Filipinong hindi nakauunawa nito ay isang mapaghiwalay at di episyenteng pamamaraan. Ang mga dati nang nakikinabang sa globalisasyon ay sila pa rin ang patuloy na makikinabang sa prosesong ito. Mayroon akong mga espesipikong hamon sa departamento ng Filipino sa ating pamantasan. Kung hindi maisasagawa ng mga taga departamento ng Filipino ang pagsasalin, dalawang bagay ang kanilang magagawa. Una, makipagugnayan at makipagtulungan sa mga intelektwal ng mga ibat ibang disiplina sa unibersidad at pagtulungan ang pagsasalin ng mga obra maestra sa ibat ibang displina.
96
Ikalawa, kung walang makukuhang espesyalista, ang mga tagapagsalin ay dapat mag-aral ng mga displina hanggang sa masters level. Higit pa sa pagsasalin, ang mga bagong teorya, imbensyon, kalakaran sa isang displina ay dapat nang matutunan at maibahagi sa mga ordinaryong Filipino at estudyante upang matutunan nila ang makabagong kaalaman sa bawat disiplina. Kasama rin ang paglalathala ng mga pananaliksik sa disiplina ay dapat isulat sa wikang Filipino. Ang aking ipinagpapalagay dito ay mananatiling Ingles ang mangingibabaw na wika sa ating bansa. Marami pa ring intelektwal ang mag-aaral, nananaliksik at magsusulat sa wikang Ingles. Subalit ang mga intelekwal ding iyan ay dapat ding mahasa sa pagsusulat at paglalahad sa wikang Filipino. Kung ang papel ng Ingles ay mapaguugnay tayo sa bilihang internasyonal at matamo ang integrasyong eksternal, ang magagawa ng pagpapaunlad ng Filipino ay mapalakas ang ating integrasyong internal. Dahil na rin sa pagiging baylingwal ng mga Filipino, mauuwi ito sa pagpapalakas ng integrasyong eksternal at internal. Ang pagtugon sa dalawang uri ng integrasyon ay maaari ring gawin ng wikang Ingles ngunit sa aking paniniwala, hindi episyente ito at mahirapan ang Ingles, kahit na ito ay ang nangingibabaw na wika, bunga ng kasalukuyang duwalismo sa ating lipunan. Kongklusyon Ang pagpapaunlad ng wikang Filipino ay isinusulong dahil sa tatlong pangunahing dahilan. Una, malawak ang gamit ng wikang Filipino hindi
lamang sa pagpapatingkad ng damdaming nasyonalistiko. Ikalawa, ang wikang Filipino ay magagamit sa pag-aayos, pagpapatatag at pagpapaunlad ng ekonomiya. Ikatlo, dahil may kakayahang mapalakas ng wikang Filipino ang integrasyong panloob, may potensyal itong maging wika sa globalisasyon. Sa isang bansang papaunlad na humaharap sa pwersa ng globalisasyon, marami ang nagtatanong kung bakit kinakailangan pang paunlarain ang wikang Filipino sa ibat ibang disiplina gayong mas kailangan nating matuto ng Ingles na itinuturing wika ng kalakalang internasyonal. Hindi natin kinakaila at tinatanggihan ang integrasyong eksternal ngunit isang pangunahing kundisyon upang malasap nang lubusan ang mga biyaya ng globalisasyon ay ang lakas ng integrasyong internal. Iilan lamang sa ating mga kababayan ang nakalalasap ng mga biyaya ng globalisayon dahil sa mga kaalaman na natutunan sa wikang Ingles samantalang marami sa ating mga kababayan ay nahihirapang makisangkot bunga ng kawalan ng kaalaman. Ang ganitong sitwasyon ay isang lantarang palatandaan ng kahinaan ng integrasyong internal. Ang integrasyong internal ay mapalalakas kung ang kaalamang natutunan sa wikang Ingles ay maisasalin sa wikang Filipino. Dahil dito higit na maraming Filipino ang magkakaunawaan at mas marami din ang maaaring makisangkot at makinabang sa biyaya ng globalisasyon. Kung marami sana sa ating mga pinuno ng pamahalaan, intelektwal, negosyante ay marunong magsalita at magpaliwanag ng mga bagay sa pulitika, ekonomiya, kalakalan at
97
relasyong internasyonal sa wikang Filipino, madaling matatanggap ng mga mamamayan ang anumang panukala na nagmumula sa pamahalaan, pwersa ng bilihan at makabagong teknolohiya. Ito rin ang nagpapalakas ng integrasyong internal. Tinatanggap natin na ang Ingles ay lalo pang lalaganap sa buong daigdig bilang wika ng kalakalang internasyonal at wika ng iba pang larangan ng lipunan. Ngunit sa paglaganap nito sa ating bansa lalo nating magagamit ito sa ating kapakanan kung isasabay ito sa pagpapaunlad ng wikang Filipino. Gamitin natin ang Ingles sa pagpapahigit ng ating integrasyon sa labas ng bansa kasabay ng paggamit ng Filipino upang humigpit ang integrasyon sa loob ng bansa. Ang mas mahigpit na integrasyong internal ay nauuwi sa pag-ani ng mga biyaya ng integrasyong eksternal ng mas marami naitng mamamayan. Dahil dito, hindi lamang nagiging wika sa globalisasyon ang wikang Filipino, nagiging tunay na susi ito sa kaunlaran.
Bukod sa mga gawaing paglilimbag, napakarami pang nagagawa sa kompyuter. Kamakailan, halimbawa, nabalita sa mga pahayagan ang pakikipaglaro ng chess ng world champion na si Gary Kasparov sa isang kompyuter na may pangalang Blue Deep. Isang IBM kompyuter si Blue Deep na tumalo kay Kasparov. Ayon sa pagkakagawa, mauuri lamang sa dalawa ang mga kompyuter. Ang mga itoy ang IBM (International Business Machines) at ang Apple Macintosh. Ang Apple Macintosh ay gawa ng Apple Computer Incorporated. Tinatawag din itong Mac at ang pinakasikat na personal computer (PC) ngayon ay ang Apple II. Ang IBM naman ang may pinakamaraming customer. Datirati, natatapuan ang IBM sa malalaking kompanya. Napakalaki ng unang computer na IBM. Nang makita nitong mabili ang maliit na Apple II, gumawa na rin ng maliliit na computer ang IBM. Ang maliliit na kompanya na gumagawa ng computer ay sumunod sa modelo ng IBM. Ang Apple Computer Inc. lamang ang hindi sumunod sa IBM sapagkat marami na rin itong mamimili sa buong mundo. Ang mga computer na sumunod sa IBM ay tinawag na IBM Compatible, IBM Clones o PC samantalang ang sumunod sa Apple Macintosh ay nakilala sa tawag na Macintosh compatibles o Mac-compatibles.
Ang Kompyuter
ni Regina G. Jara
Pinakapopular na makina sa ngayon ang kompyuter. Halos lahat ng gawaing palimbag ay nagagawa sa kompyuter. Niluma na nito ang typewriter o makinilya.
98
Ito ang dahilan kung bakit dalawa lamang ang uri ng kompyuter ayon sa pagkakagawaang IBM at ang Apple Macintosh. Gayunman, ayon sa laki ng kompyuter, mauuri rin ang mga kompyuter ayon sa sumusunod: Ang desktop na karaniwang laki ng kompyuter ngayon na nakikitang nakapatong sa ibabaw ng desk o mesa. Ang luggable o transportable na nakakatulad ng maliit na maletana nabibitbit kahit saan. Karaniwang tumitimbang ito ng 15 libra at karamihan nito ay umaandar sa pamamagitan ng kuryente. Ang laptop na mas maliit kaysa luggables. Tinawag itong laptop sapagkat maaari itong ipatong sa hita kapag nakaupo habang ginagamit. Maari itong patakbuhin ng baterya o ng kuryente. Ang notebook na kasinlaki nga ng notebook kaya tinawag na ganito. Mas maliit ito at mas magaan kaysa laptop. Subnotebook naman ang mas maliit at magaan sa notebook na kompyuter. Ito at ang notebook ay pinaaandar ng kuryente at ng baterya. Palmtop ang pinakamaliit na uri ng kompyuter na karaniwang tumitimbang lamang ng 2 libra. Sa kaliitan nito, maaari itong ipatong sa palad kapag ginagamit. Ang bateryang ginagamit sa mga notebook na kompyuter ay tinatawag na NiCad o Nickel Cadmium. Kapag ayaw na nitong gumana, maaari itong i-charge na maka-100 ulit bago palitan ng bagong baterya. Maaari itong
gamitin ng limang oras nang tuloy-tuloy. Mas makabagong baterya ang NiMH o Nickel MetalHydride. Higit na tumatagal ito kaysa NiCad.
Kompiyuter, Wika, at Filipino

ni Roberto Aonuevo
Nakatutuwa at maraming kabataang Filipino na nahihilig sa kompiyuter. Saanman ka man pumunta sa Metro Manila, may mga internet caf yata sa bawat kanto. Nauso rin ang wi-fi, kaya puwede ka nang mag-surf habang umiinom ng serbesa o ngumunguya ng tinapay. Ngunit ang nakagugulat ay isinisilang ngayon ang bagong henerasyon ng mga Filipinong kabataang bihasa sa pagpoprograma ng kompiyuter. Mga kabataang ang ibay sumusuway sa itinatakda ng pormal na edukasyon, ngunit dalubhasa sa larang ng kompiyuter at internet. Ang nakapanghihinayang ay kung gaano kahusay sa kompiyuter at internet ang mga kabataan, nakakaligtaan naman nilang gamitin ang wikang Filipino upang gumawa ng programa para sa Filipino. Sa maniwala kayot sa hindi, sinimulan kong magsalin ng mga kodigo sa kompiyuter mulang Ingles tungong Filipino. Nagpatulong ako sa isang eksperto sa kompiyuter, at itatago ko sa pangalang Topz P., upang maisayos ang paglalapat o tumbasan ng mga
99
salita mulang Ingles tungong Filipino at maiwasang lumitaw ang barok na salin. Nagtagumpay naman sa aking palagay ang ginawa naming proyekto, at masasabing higit na maganda kaysa sa Ingles na Tinagalog na ginawa ng Wikipedia Tagalog. Ang bunga ng aming pagpapagal ay makikita sa wikifilipino.com. Bagaman kinakailangang pinuhin pa ang nasabing salin, malaki ang paniwala ko na magiging pamantayan iyon sa mga susunod na gagawa ng kompiyuter sa Filipinas. Naniniwala ako na hindi lamang dapat maging mahusay sa kompiyuter, pagpoprograma, at internet ang mga kabataan. Kailangang maging bihasa rin sila sa wikang Filipino dahil magagamit nila ang wikang ito sa paglikha ng mga rebeldet pambihirang pagpoprograma na magiging kasangkapan ng Filipino para sa pakikipagtalastasan at pagpapanatili ng seguridad. Kaya hinahamon ko ang mga kabataan ngayon na lumikha ng mas bagot mas mahusay na programang ginagamit ang wikang Filipino. Nahuhuli ang Filipinas dahil lagi nating kinakausap ang mga banyaga at nakakalimutan nating mag-usap nang batay sa wika natin. At tiyak ko, kapag naipundar na natin ang diskurso batay sa wikang Filipino, matatakot sa atin kahit ang mauunlad na bansa, dahil nagsisimula na tayong magkaisa; at mapipilitang mag-aral sila kung paano tayo kakausapin alinsunod sa nais nating mangyari at sa wikang batid natin. Gamitin natin ang bagong teknolohiya upang isulong ang pagka-Filipino natin. Panahon na upang magwagi sa
bagong himagsikan sa himpapawid, at magwagi nang lubos ang mga Filipino.
Kemistri, Kimika o Kapnayan: Ano Ba Talaga?

ni Gerardo C. Janairo, Ph.D.
Kemistri, Kimiki o Kapnayan, ano ba talaga? Kami pong mga guro na nagtuturo ng asignaturang ito sa sariling wika ay nalilito rin. Kung ako ang tatanungin, mas pabor akong gamitin ang kimika dahil ito ang aking nakagawian. Meron din nagtatanong kung dapat nga bang gamitin Filipino sa pagtuturo ng kimika? Sa aking karanasan, ang sgaot ko diyan ay puwedeng-puwede. Subalit maymga suliranin na dapat malutas at balakid na dapat maisaayos. Pahintulutan ninyo akong isalaysay ang aking karanasan sa pagtuturo ng
100
kimika sa Filipino ditto sa Pamantasang De La Salle. Karaniwang ang wikang ginagamit ko sa loob ng silid aralan ay Ingles. Lalo na kapag ang mga estudyante na aking tinuturuan ay kinukuha ang naturang asignatura sa unang pagkakataon. Subalit may mga paksa na dahil sa talagang may kahirapang unawain ay kakaunting mag-aaral lamang ang nakakaintindi. Kaya minsan ang aking ginagawa pagsapit naming sa ganitong mga uri ng paksa ay nagsisimula na akong magturo sa Filipino. Paniwalaan nyo man o hindi, tunay na naiintindihan nila ang mga konsepto na may kahirapang ituro at unawaian. Nasusukat ko ang lalim ng kanilang natutuhan sa pamamagitan ng mga pagsusulit. Naihahambing ko ito sa iba pa nilang pagsusulit na ang pagtuturo ko ay sa wikang Ingles at tunay kong masasabi na may malaking kaibahan sa kanilang mga marka. At dahil dito ay nahimok akong gamiting muli ang Filipino sa grupo ng mga mag-aaral na bumagsak o ang tinatawag nating Repeaters Class. Sa grupong ito, 80% ng aking panayam ay sa Filipino at ang kinalabasan ay masasabi kong nakakapagpagaan ng kalooban ng isang guro. Karamihan ay mataas ang nakuhang marka. Subalit ang higit na kapuna-puna ay ang kakaibang sigla na dulot nito sa klase. Ang mga mag-aaral ay aktibong sumasalin sa mga pagsagot at pagsasalaysay. Ang hindi ko lamang alam ay kung ang mga naturang obserbasyon ay puwede kong iugnay sa wikang aking ginamit. Subalit akoy lubhang natutuksong sabihing marahil nga. Nais kong linawin na sa kabila ng paggamit ko ng Filipino bilang midyum sa pagtuturo, ang pagsusulit ng mga mag-aaral ay sa wikang Ingles pa rin. At ang mga teknikal o siyentipikong mga salita na mahirap isalin sa Filipino ay hinayaan
ko lamang gamitin nang walang salin. At dahil nga dito sa aking munting tagumpay, ako ay naengganyong palawakin ang paggamit ng Filipino sa pagtuturo ng kimika. Sa isang pagdiriwang ng Philippine National Chemistry Week na kinasangkutan ng limang siyentipikong organisayon, at isa rito ay ang Organic Chemistry Teachers Association o OCTA (ako ang pangulo nito), idinaos ang isang seminar sa Filipino. At ang pamagat ay ang Makulay na Daigdig ng Kimika Organika. Sa unang pagkakataon ay nagkaroon ng isang seminar para sa pagdiriwang ng Pambansang Linggo ng Kimika sa Filipino ang gamit. Marami ang bilang ng mga guro, magaaral, at mga kimiko sa industriya na nagsidalo sa seminar na ito. At ang payak na kadahilanan ay nais lang nilang malaman kung kaya bang isalin sa Filipino ang sang napakateknikal at mahirap na paksa. At kung kaya man, maiintindihan ba naman kaya ng mga karaniwang kimiko? Maipagmamalaki ng OCTA na ang mga panayam na ibinigay ay maayos na naisalin sa Filipino. Ang mga nagsidalo, sa aking palagay, ay naintindihan naman ang konsepto na nais naming iparating. Ang pahayag kong ito ay batay na rin sa mga napuna kong masiglang pagtanggap nila sa panayam, sa reaksyon sa kanilang mukha habang nakikinig, at sa mga papuri at komentaryo na ibinigay nila matapos ang seminar. Subalit ang lahat ng aking karanasan dito ay nagmula sa aking mga mata sa mga suliraning nakatago. Tayong mga gumagamit ng Filipino sa mass media at pamantasan ay mahahati sa tatlong pangkat. Ang una ay ang mga purista, ikalawa naman ang mga makagitna at ang ikatlo ay ang mga liberal. Ang pangkat ng mga purista
101
ay naglalaron na maisalin sa wikang Filipino ang lahat ng mga salitang banyagang walang salin. Kung hindi man mag-imbento, ay gagamit tayo ng mga dati na nating salita na may ibang kahulugan at siya nating iuukol sa mga banyagang salitang walang salin. Ang kalalabasan ay ang pagkalito ng mga mambabasa at mga tagapakinig. Halimbawa ay ang salitang chemical bond. Ito ay walang salin subalit ang pilit na salin ng mga purista ay bigkis kapnayan. Ang isa pang halimbawa ay ang katagang Amphoteric at ang pilit na salin ay bakla. Kapag ganito ang pamamaraan na ating gagamitin, ito magpapaantala sa proseso ng pagtanggap ng sambayanan sa ating sariling wila. Ang isa pang pangkat ay ang tinatawag nating mga liberal. Ang mga ito ay may layuning isafilipino ang mga salitang banyaga, may salin man o wala, para sa kaluwagan o kaginhawahan ng mga gumagamit. Ako ay hindi sang-ayon sa ganitong sistema dahil masyadong nakukurta ang talasalitaang Filipino. Marami sa mga liberal ang nagsasabi na ito ay isang uri ng pagpapayaman n gating talasalitaan. Ngunit paano yayaman an gating talasalitaan kung ang mga salitang kinuha natin ay huwad? Halimbawa ay ang mga salitang Ingles na lecture at spelling na may maluwag na saling lektyur at ispeling. Ang tanong ko ay bakit hindi antin gamitin ang salitang panayam at pagbaybay na madalas din nating gamitin? Ang mga nagsasabi rin na walang wika na hindi nanghiram ng salita sa ibang wika ay may tatlong kadahilanan. Ang una ay kung ang salitang hihiramin ay wala o hindi umiiral sa kasakuluyang wikang ginagamit. Ang ikalawa ay kunga ng mga wika ay magkakamaganak, magkakaroon ito ng malayang palitan ng mga salita. At ang ikatlo ay sanhin ng pisikal na pananakop. Dahil sa pananakop, hindi lamang wika ang
nagkakahiraman, pati na rin ang kultura at kaugalian ay nagbabago. Ano naman kaya ang kadahilanan at hihiram tayo ng salitang meron na tayo sa ibang wika? Sa aking palagay ang makagitna ang siyang katwiran sa lahat. Sila ay hindi humihiram sa lahat. Sila ay hindi humihiram ng salita na meron na tayo. Hindi rin sila gumagawa ng mga pilit na salin na lumalabas na katawa-tawa. At kung sila man ay humiram, isinasaalang-alang nila na ito ay maiintindihan ng mga gumagamit. Ang pangkat na ito ang sumasagad sa gamit ng ating talasalitaan, na sa aking palagay ay nakakabuti naman sa ating pambansang wika. Ang pagkakahati ng mga gumagamit ng wikang Filipino sa tatlong pangkat ay isang malaking suliranin. Ito ay sa kadahilanang hindi mapag-isa ng mga siyentipiko ang mga salitang ginagamit sa pagtuturo ng kimika. At ito ang nagiging balakid sa pag-unlad ng wika. Halimbawa, pagsulat ng isang aklat sa Filipino, kung tayo ay magkakanya-kanya at hindi pangkalahatan ang gagamiting mga siyentipikong salita, kalituhan at kaguluhan lamang ang idudulot nito. Kaya ang aking mungkahi ay dapat magkaroon ng isang pambansang komisyon na siyang mag-aaral at maglalatag ng gabay para mapag-isa ang mga siyentipikong salita. Mabibigyan din ng komisyon ng linaw ang maraming salita natin na hindi tiyak ang kahulugan. Halimbawa ay ano ba ang kaibahan ng salitang tunaw at lusaw? O ang salitang nagniningning at kumukutitap? Ang mga salitang ito ay puwede naming gamitin sa pagtuturo ng kimika subalit hindi kami nakakasiguro kung wasto ang aming gamit.
102
Mayroon ding mga bumabatikos sa paggamit ng Filipino. Ang sabi ng mga kritiko ay ating pinapatay ang kakayahan ng mga Pilipino na magsalita ng Ingles. Ang sagot diyan ay hindi naman. Pinalalawak lamang natin an gating kaalaman na magsalita ng Filipino. Mayroon ding gumawa ng pag-aaral sa paggamit ng Filipino sa pagtuturo sa kimika. Ang kanyang ginamit na magaaral ay buhat sa Katagalugan at Mindanao. Inihambing niya ito sa isang grupo ng klase sa Ingles ang gamit, At ang kanyang konklusyon o wakas ng kanyang pag-aaral, wala daw pinagkaiba ang paggawa ng mga mag-aaral Ingles man o Filipino ang gamit. Ako, bilang isang guro, ay nagdududa sa pamamaraan ng kanyang pag-aaral kaya ganoon ang nakuha niyang resulta. At bilang pangwakas, nais kong himukin kayong lahat na itaguyod natin ang wikang pambansa. Magkaisa tayo sa paggamit nito at iwasan ang alitan. May isa akong kaibigang Cebuano na nagsabing kaya ako masigasig itaguyod ang Filipino ay dahil sa Tagalog ang pinakakatawan nito. At ang tanong niya sa akin ay kung ganoon din kaya ako kung sakali at Cebuano ang naging Filipino. Ang sagot ko ay kahit na huni ng ibon ang napili nila bilang pambansang wika, basta ito ay buhat sa Pilipinas, at para sa Pilipinas, pag-aaralan ko ito, itataguyod at mamahalin.
103
para lamang lubusan kong maintindihan at matandaan ang leksyon na nasa Ingles. At kahit ngayong itinuturo ko na ang mga ito ay paulit-ulit ko pa rin itong binabasa upang maipaliwanag nang mabuti sa aking mga estudyante. Kung sa akin ay nangyari ito, bakit hindi mangyayari sa iba? Ito ang dahilan kung bakit minabuti kong ibigay ang lektyur ko sa inhenyeriya sa Filipino. Masasabing sa Kolehiyo ng Inhenyeriya sa Pamantasang De La Salle ay ako pa lang ang naglelektyur sa Filipino. Masasabi ring wala pang dokumentong karanasan ang Kolehiyo hinggil sa paggamit ng Filipino sa mga sabjekt pang-inhenyerira. Sa aking pagtuturo, halos ang kabuuan ng aking lektyur ay isinasahawa ko sa Filipino. Sa unang araw sa klase ay ipinaliliwanag ko sa aking mga estudyante ng hanggat maaari ay Filipino ang gagamitin ko sa lektyur. Ikinakatwiran ko lamang na akoy naghihirapang mag-Ingles. Wala namang reaksyong sumasalungat. Mandiy tinatanggap nila ito. Sa totoo lang, lumalabas ding bilinggwal ang pagsasakatuparan ng lektyur ko. At sa kurso ng mga diskusyon, karaniwang Ingles pa rin ang aming ginagamit para sa mga terminolohiyang pang-inhenyeriya. Sa katunayan, ang mga propesor na panig sa paggamit ng Filipino sa inhenyeriya ay nagmungkahing Ingles ang gamitin sa mga sumusunod na terminolohiya: adiabatic adiabatic o adyabatic chemical reaction reaksyong kemikal combustion kombustyon engine makina o engine enthalphy enthalpy o entalpi entropy entropy o entropi equilibrium equilibrium o eqwilibryum
Ang Filipino sa Inhenyeriya
ni Carlito M. Salazar, PhD
Ang wika ay salamin ng kultura. Sa sariling wika lamang lubos na maipapahayag ng isang tao ang kanyang sarili, at sa wikang ito lamang siya lubos na mauunawaan ng iba. Kahit pa sabihing tayong mga Filipino ang pangatlong bansa sa buong mundo na may pinakamaraming mamamayang nakakaintindi at nakapagsasalita sa Ingles, mahirap pa ring mag-isip at magsalita sa wikang hindi naman natin kinagisnan at hindi ginagamit sa pang-araw-araw na pakikisalamuha sa ating kapwa Filipino. Noong akoy nag-aaral pa sa kolehiyo at maging noong akoy isang postgraduate student, kinakailangang basahin ko nang ilang beses ang libro
104
fluid fluid o fluwid free energy free energy liquefaction liquefaction pipeline pipeline o payplayn pressure pressure o presyur o presyon pump pump o pamp refrigeration refrigeration o refrigeresyon reversible process reverible proseso o reversibol na proseso turbine turbine, turbayn o turbino Sa aking pagtutuo ay napapansin ko na mas nalilito at nahihirapan ang mga estudyante kung babaybayin pa sa Filipino ang mga salitang nabanggit sa itaas. Ang opinyon ng ilang guro ay bakit pahihirapan pa ang mga magaaral kung mas maiintidihan at matatandaan naman ang mga terminolohiya sa orihinal na baybay ng mga ito. Ilang sarbey Noong ikatlong traymester ng taumpampaaralan 94-95, lahat ng sabjekt na hinawakan ko ay inilektyur ko sa Filipino. Gayunpaman, ang mga halimbawa at mga pagsusulit ay sa Ingles pa rin sa dahilang wala pa naman talang aklat pang-inhenreriya na nasusulat sa Filipino at ang Board Exam ay sa Ingles pa rin. Ang mga sabjekt na ito ay PROCDES (Process Design in Chemical Engineering), HEATTRA (Heat Transfer), CHECOMP (Computer Calculations in Chemical Engineering), at MOMETRA (Momentum Transfer). Sa huling araw ng lektyur, nagsagawa ako ng sarbey at hiningan ko ng opinyon ang mga estudyante. Ipinaliwanag ko sa kanila na babasahin ko ang mga isinulat nila matapos ang course card distribution upang hindi sila mangamba na baka maapektuhan ang grade nilka.
Ang tanong sa sarbey ay kung pabor ba sila o hindi pabor sa paggamit ng Filipino sa pagtuturo ng mga sabjekt na pang-inhenyeriya. Hiniling ko ring magbigay sila ng ilang puna at opinyon. Ang resulta ay ang sumusunod:
Sabjekt Pabor Gamitin ang Filipino sa Klasrum 31 (70%)* Hindi Pabor Gamitin ang Filipino sa Klasrum 5 (11%) Bilinggwal
PROCDES (4th year, Industrial Engineerin g, minor in Chemical Engineerin g) PROCDES (4th year, Chemical Engineerin g) HEATTRA (3rd year, Industrial Engineerin g) CHECOMP (3rd year, Chemical Engineerin g)
12 (67%)**
5(28%)
12 (43%)***
8 (29%)
22 (63%)****
5 (13%)
Samantala, 10 estudyante sa unang sabjekt, 5 sa ikalawa, tatlo sa pangatlo, at 22 sa ikaapat ang pabor na Filipino ang gamitin para sa mga lektyur/diskusyon at sa Ingles naman ang mga libro. Sa mga pabor na gamitin ang Filipino sa lektyur/diskusyon at Ingles pa rin ang libro at ibang babasahin, sinabi nila na: 1. Nahihirapan sila sa pagbabasa ng Filipino at sa mga ispeling nito.
105
Halimbawa: kors-course, sabject-subject, payp-pipe, flanj-flange 2. Hindi standardized ang pagispel ng mga terminolohiyang Ingles sa Filipino. 3. Sanay na sila sa pagbabasa ng Ingles, at ang mga librong aveylabol ay Ingles pa rin. Mapapansin na malaki ang bahagdan ng mga estudyante na pumapabor sa paggamit ng Filipino sa inhenyeriya. Ito ay isang mahalagang signal ng pagtanggap ng mga estudyante sa Filipino. Narito ang mga puna ng mga magaaral na pabor sa paggamity ng Filipino sa loob ng klasrum: 1. Mas madaling maintindihan ang mga teorya at konsepto. 2. Mas madaling maitanim sa isipan ang mga leksyon. 3. Kung ang diskusyon at mga babasahin ay Ingles, karaniwang mini-memorya lamang ng estudyante ang mga teorya at konsepto nang halos hindi nauunawaan. 4. napapadali ang proseso ng pagaaral. 5. Mas relaks at at-ease ang mga estudyante. 6. Mas buhay at informal ang diskusyon. 7. Mas komportableng gamitin ang Filipino at mas madalinmg maihayag ang sarili. 8. mas nagpapartisipeyt ang mga estudyante. 9. Nawawala ang limitasyon sa pagpapahayag ng mga ideya. 10.Nawawala ang barrier sa komunikasyon sa pagitan ng guro at mag-aaral. 11.Hindi naiilang ang estudyante.
12.Nawawala ang tensyon sa loob ng klase. 13.Friendly ang atmosphere. 14.Mas madaling maiassociate ang mga pinag-aaralang teorya sa pang-araw-araw na buhay. 15.Nagpapatibay ng damdaming nasyonalismo 16.Hindi na doble ang dapat intindihinm ng estudyante mahirap na ang teknikal sabjekt, mahirap pang magintindi at magtransleyt sa Ingles. 17.Naiistimulate ang pag-iisip ng estudyante. Ito naman ang mga puna ngmga magaaral na hindi pabor sa paggamit ng Filipino sa klasrum: 1. Ingles na ang kinalakihan at Ingles ang medium of instruction sa halos lahat ng kurso. 2. Siguro sa susunod na henerasyon na lang magsimula sa Filipino, at dapat simulan ito sa elementarya at hayskul. 3. Ang mga libro ay Ingles, mahirap pang mag-transleyt. 4. Mas nakakalito ang Filipino. 5. Bentahe ang Ingles, dahil ito ay internasyonal. 6. Hindi pa panahon at mawawala ang pagiging competitive natin sa mundo. 7. Hihina lalo ang guro at estudyante sa Ingles. 8. Hindi tayo aasenso sa negosyo, lalung-lalo na sa internasyunal. Marami sa mga hindi pabor na gamitin ang Filipino sa mga teknikal sabjekt ang nagsasabing okay naman daw ito sa mga hindi teknikal na sabjekt tulad ng JPRIZAL, FILIPINO, RELSFOR, HISTORY, LITERATURE at iba pang maynor sabjekts.
106
Isa pa ring kapansin-pansin sa sarbey: mas rekomendado ng mga estudyanteng may dugong Chinese ang paggamit ng Filipino. Mga Hinaharap Nakikita natin na marami na rin sa mga mag-aaral ang bukas ang isipan sa paggamit ng Filipino sa klasrum, lalung-lalo na sa lektyur at diskusyon. Subalit sa panig ng mga guro sa inhenyeriya, maliit pa rin ang bahagdan ng pabor dito. At mas madalas, rehiyonalismo pa rin ang dahilan. Gayunpaman, mapapansing sa pang-araw-araw na komunikasyon ay madalas na nilang ginagamit ang Filipino. Samakatuwid, darating din ang panahon, na lahat tayoy makakapag-isip-isip na higit na mainam gamitin ang Filipino sa anumang larangan sapagkat dito tayo kumportable. Ang Filipino ay may likas na talino sa wika. Madali siyang matuto ng kahit anong wika kung kinakailangan. At hindi naman kailangang mawala ang Ingles sa atin. Gusto lang nating padaliin ang proseso ng pag-intindi sa larangan ng inhenyeriya sa pamamagitan ng wikang Filipino. At isipan natin, kung ang isang aralin ay maipapaliwanag at maiintindihan nang maigi sa Filipino, bakit hindi natin gawin?
Mga Hamon sa Pagtuturo sa Wikang Filipino ng Inhenyeriya

ni Rosemary R. Seva
Ang pagtuturo ang isa sa mga paraan upang mapaunlad ang antas sa paggamit ng wikang Filipino sa ating sosyedad. Gayunpaman, sa aking palagay ay marami pang hamon ang kakaharapin sa paggamit ng wikang Filipino sa ating mga paaralan lalo na sa kolehiyong aking kinabibilangan, ang Kolehiyo ng Inhenyeriya. Sa aming kolehiyo ay hindi popular ang paggamit ng wikang Filipino. Ito ay dahil lahat ng mga materyal na ginagamit ay sa wikang Ingles nasusulat. Wala pang akalt sa inhenyeriya ang nasusulat sa Filipino at mahirap namang isalin ang mga terminolohiya sa Filipino. Paano nga ba isasalin sa kakaunting salitang Filipino ang salitang Calculus, Mechanics, at iba pang konsepto sa inhenyeriya. Minsan, kapag naisalin naman ang salita sa Filipino ay hindi naman kaaya-ayang pakinggan o di-
107
kaya ay nawawala ang tunay na kahulugan nito. Gayunpaman, may iminumungkahing solusyon sa suliraning ito. Ayon sa ibang eksperto sa wika, hindi na kailangang isalin ang mga termining Ingles sa Filipino. Dapat daw na ariiin na lamang ng Filipino ang mga salitang tulad ng calculus dahil hindi na naman talaga ito maisasalin. Kung ipagpapatuloy ng ating mga kababayan ang pagsasalita nito ay magiging bahagi na rin ito ng ating wila. Kung ganito ang mangyayari, magmumukha talagang Taglish o Enggalog ang pambansang wika natin, na hindi sinasang-ayunan ng nakararami. Para sa ibang tao, ang nagsasalita ng Taglish ay walang kasanayan sa parehong wika. Upang matupad ang solusyong ito, kailangan lamang na may magsulat ng aklat sa wikang Filipino sa inhenyeriya. Ito alamng ang paraan upang masanay ang ating mga magaaral na umintindi ng mahihirap na konsepto at bumuo ng mga idea sa wikang Filipino. Nakakalungkot isipin na maraming mag-aaral ngayon na hindi makagawa ng isang magandang komposisyon sa wikang Filpiino ngunit magaling sa wikang Ingles. Isa pang suliranin dito ay ang hindi paggamit ng mga guro ng Filipino sa pagtuturo. Ang mga eksamen sa klase ay nasa Ingles at ang Filipino ay ginagamit lamang ng ibang guro sa pagpapaliwanag ng mga mahihirap na konsepto. Gayunpaman, bilang isang guro na gumagamit ng Filipino sa klase ay napansin lp na higit na naiintindihan at nabibigyan-halaga ng mga estudyante ang pagpapaliwanag sa Filipino. Maraming estudyante ang nababagot sa mga gurong diretsong Ingles ang pagtuturo dahil tila wala itong dating sa estudyante. Kaya
nga lamang ay mababa lamang ang antas ng wikang naiintindihan ng mga estudyante sa Filipino. Kapag ginamitan mo na sila ng mga salitang ngunit at sapagkat ay natatawa na sila at tila galing ka sa ibang planeta. Para sa kanila ay baduy ang mga salitang ito. Isang paraan upang mabigyan ito ng solusyon ay ang paghikayat sa mga guro na gumawa ng pananaliksik sa wikang Filipino. Maaari nating bigyan ng insentibo ang mga guro sa agham at inhenyeriya na gumawa at magsulat ng kanilang mga pag-aaral sa Filipino. Sa ganitong paraan, kahit alam nilang mahihirapan sila sa pagsasalin ay mayroon namang insentibo silang matatangap. Matutulungan siguro tayo rito ng mga institusyon sa gobyerno na naglalayong paunlarin ang paggamit ng ating wika. Isa pang naiisip kong solusyon dito ay ang pagpaparami ng mga unit ng Filipino sa kolehiyo. Kaugnay nito ay dapat ding ibagay ang pagtuturo ng Filipino sa kolehiyong tinuturuan. Halimbawa, kung inhenyeriya ang tinuturuan, dapat ay tinuturuan din silang magsulat sa Filipino ng kanilang mga ulat sa klase o ulat na nauukol sa kanilang mga eksperimento at tesis. Sa pamamagitan nito ay nasasanay ang mga estudyanteng magsulat sa Filipino. Noong ako ay nag-aaral ay panay panitikan lamang ang aming tinalakay sa Filipino. Dahil dito, hindi rin kami natutong magsulat ng mga teknikal na ulat. Ang mga nabanggit kong ito ay ilan lamang sa aking mga karanasan at idea sa paggamit ng wikang Filipino sa pagtuturo sa aming kolehiyo. Umaasa ako hindi lamang ito nakatulong upang maintindihan kung bakit napakahirap paunlarin ang paggamit
108
ng wikang Filipino sa inhenyeriya kundi natulungan din kaming mga inhinyero na magamit ang Filipino sa aming napiling propesyon. Isa ako sa kakaunti na umaasang magamit ang Filipino sa pagsusulat ng mga ulat na teknikal at gumawa ng aklat sa Filipino. Gayunpaman, sa ngayon, wala akong nakukuhang suporta sa maraming kasamahan ko o kahit sa aming mga estudyante. Sana naman ay mamulat ang ating pamahalaan at mga kababayan na panahon na upang palaganapin natin ang paggamit ng ating pambansang wika sa anumang larangan. Kailangan nating gumawa ng aksiyon, ang pamahalaan lalo na, upang ang Filipino ay makilala bilang wika ng mga may pinag-aralan.
109

Babasahin Sa Fildlar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Babasahin Sa Fildlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sapagkat Buhy ang Wikang Filipino

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

(Pinagkunan: http://www.sawikaan.net/sapagkat_bu hay.html)

Maraming Wika, Matatag na Bansa

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Kung Paano Pahalagahan ang Ating mga Wika

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Ang Filipinolohiya at ang Isyu ng Filipino Bilang Disiplina

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Puro Teoretik al Sinkroni k (Deskrip tiv)

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Ilang Suliranin Tungkol sa Intelektwalisasyon ng Filipino

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

1. Ang pagpapalit at pagbabago 2.

1. Pagpapasya o pagpili ng wika

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

1. Hindi nila gusto ang

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

2. Ang wikang ginagamit ay

3. Ang mga mahalagang

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Ang Wikang Filipino sa Akademya

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

May tiyak na tunguhin ang edukasyong bilinggwal na nakasaad sa ibaba:

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

1. Isang sistema ng mga

(Pinagkunan: Buhay at Lipunan, 2000. DLSU Press)

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Prinsipyo ng Agham Panlipunan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

Pagbasa at Pagsulat sa Ibat Ibang Disiplina/Larangan

3. Mga metodolohiya sa agham panlipunan