You are on page 1of 31

1. Biag ni Lam-Ang 2. Ibalon 3.Ulalim 4. Hudhad at Alim 5. Labaw Danggon 6. Indarapatra at Sulayman 7. Prinsipe Bantugan 8. Puring Sibil 9.

Silungan 10. Hinilawom at Agyu 11. Kudaman 12. Tuwaang Wod 13. Sambila at Tuman

AGYU EPIKO NG ILIANON

AGYU (Epikong Manobo)


Ang pinanggagalingan ng kabuhayan ng mga Ilianon ay pangongolekta ng sera. Ipinapalit nila ang sera sa mga Moro, sa kanilang mga pangunahing pangangailangan tulad ng palay, asin at asukal. Nagkaroon ng di pagkakaunawaan si Agyu at ang datu ng mga Moro dahil sa pagkakautang nila ng isang daang tambak ng sera. Upang maiwasan ang madugong labanan, si Agyu at ang kaniyang pamilya ay umalis sa Ayuman at pumunta ng Ilian. Ngunit hindi hahayaan ng mga Moro na mamuhay sila ng payapa. Sinundan nila ang mga ito upang patayin siya at ang kanyang pamilya. Lumaban si Agyu at ang kanyang pamilya ng buong tapang at lumabas na panalo sa laban sa mga Moro. Pagkatapos ng tagumpay ay naisip ni Agyu na lisanin ang Ilian at pumunta ng Bundok ng Pinamatun. Doon ay nagtayo sila ng mga bahay sa paanan ng bundok. Isang araw ay pumunta si Agyu sa bundok ng Sandawa upang manghuli ng baboy ramo. Umuwi siya na dala ang kanyang huli habang ang kanyang kapatid na lalaki na si Lono at mga kapatid na babaing sina Yambungan at Ikwagan ay nakahanap ng pulot pukyutan. Hinati nila ang baboy ramo at pulot pukyutan sa kanila at sa kanilang mga alipin. Bakit ayaw mong kumuha ng karne at pulot para sa iyo, at sa iyong asawa sa Ayuman, Banlak? tanong ni Agyu sa kanyang kapatid na lalaki. Ang asawa ni Banlak na si Mungan ay naiwan sa Ayuman sapagkat nagkaroon ito ng ketong. Hindi pumayag si Banlak sa ideya. Nagboluntaryo na lamang si Lona na pumunta sa Ayuman dala ang karne at pulot para kay Mungan. Nang makarinig siya ng malakas na boses na nagsasabl kay Mungan na tanggapin na ang imortalidad sa pamamagitan ng pagkain ng mga diyos. Nang bumalik si Lono sa Panamutan, sinabi niya kay Agyu at Banlak kung ano ang narinig. Nais ni Banlak na makita si Mungan ngunit pinigilan sila ni Agyu. Bagkus ay binagtas ni Agyu ang daan pababa ng Ayuman upang makita si Mungan ngunit huli na ang lahat. Pumunta na si Mungan sa langit. Ang natira lamang ay isang gintong bahay. At nang bumalik siya sa Pinamutan, iniwan nilang muli ang lugar at nagpunta sa Tigyangdang. Ngunit hindi nila nakita ang kapayapaan sa Tigyangdang. Napakaraming kaaway ang nagpapaalis sa kanila sa Tigyangdang. At kahit anong gawin nila ay hindi nila matalo ang kalaban. Nang' dumating ang pang-apat na araw ng pakikipaglaban ay lumapit ang kanyang batang anak na si Tanagyaw. Payagan mo akong 1umaban, ama, sabi niya. Ngunit napakabata mo pa, anak, sinabi niya rito. Marahil nga ay bata ako ngunit ako ay matalino, ama, pilit ni Tanagyaw. Humayo ka at nawa ay tulungan. ka ng mga diyos. Ingatan mo ang sarili mo!

At umalis na si Tanagyaw upang pumunta sa labanan. At natalo niya ang mga kalaban. Nais ng pinuno ng mga kalaban na makasal si Tanagyaw sa anak nitong babae na si Buy-anon ngunit tumanggi ito dahil napakabata pa nila. Umabot si Tanagyaw sa bayan ng Baklayon at iniligtas ang bayan laban sa mga kaaway. Pinatay niya si Bagili, ang anak ng pinuno ng mga kaaway ng Baklayon. Nais ng datu ng Baklayon na ipakasal ang kanyang anak na si Paniguan kay Tanagyaw ngunit hindi pa ito handa na mag-asawa. At nang bumalik si Tanagyaw sa Tigyangdang ay nagpunta si Paniguan sa Tigyangdang, nagtungo si Paniguan sa kanya. Sinabi nito kay Agyu na nais nitong pakasalan si Tanagyaw. Sumang-ayon-si Agyu at ikinasal sina Tanagyaw at Paniguan. Sa kabilang dako, hindi tumigil ang pag-atake sa sambahayan ni Agyu. Paminsan-minsan ay mayroong mga kaaway na umaatake sa mga pamayanan at pinapatay ang mga tao at mga hayop ni Agyu. Ngunit matanda na upang lumaban si Agyu. Upang kalabanin ang mga kaaway, nagsuot si Tanagyaw ng baluti na kasing tigas ng metal na sa lakas ay hindi maigalaw ng hangin. Pagkatapos ay kinalaban niya ang mga kaaway at lumabas na panalo. Ngunit hindi pa handang sumuko ang mga kalaban. Sinugod ng anak ng datu si Tanagyaw gamit ang ginintuang espada. Ginamit ni Tanagyaw ang gintong tungkod at nagawang patayin ang anak ng datu at ang kanyang mga kasama at tumakas sa bundok dahil sa takot. Napanuto na si Agyu. Nalalaman niya na maghahari na ang kapayapaan sa kanilang kaharian. Ngayon ay tatamasain na nila ang magandang buhay na mailap sa kanila noong una. Ang ani ay masagana at ang mga hayop ay dumarami na sa bilang. Isang araw tinawag niya ang anak na si Tanagyaw. Ibinibigay ko na sa iyo ang Sunglawon. Ipagtatanggol mo ito at pamahalaan ito ng may hustisya at pagpapahalaga sa mga tao. Tutuparin ko po ito sa tulong ng mga diyos, ama sagot ni Tanagyaw. Sa sumunod na umaga, sina Tanagyaw at Paniguan kasama ang kanilang mga alipin ay nagsimulang maglakbay patungo sa Sunglawon. Handa na sila upang magsimula ng isang pamilya.

INDARAPATRA AT SULAYMAN (Epikong Mindanao) Nang unang panahon ayon sa alamat, ang pulong Mindanaw ay wala ni kahit munting kapatagan. Pawang kabundukan ang tinatahanan ng maraming taong doo'y namumuhay. Maligaya sila sapagkat sagana sa likas na yaman. Subalit ang lagim ay biglang dumating sa kanila na dati'y payapa.Apat na halimaw ang doo'y nanalot. Una'y si Kurita na maraming paa at ganid na hayop pagka't sa pagkain kahit limang tao'y kayang nauubos. Ang bundok Matutum ay tinirhan naman ng isang halimaw na may mukhang tao na nakakatakot kung ito'y mamasdan, ang sino mang tao na kanyang mahuli'y agad nilalapang at ang laman nito'y kanyang kinakain na walang anuman. Ang ikatlo'y si Pah na ibong malaki. Pag ito'y lumipad ang bundok ng Bita ay napadilim niyong kanyang pakpak. Ang lahat ng tao'y sa kuweba tumatahan upang makaligtas. Sa salot na itong may matang malinaw at kukong matalas. Ang bundok Kurayang pinanahanan ng maraming tao ay pinapaglagim ng isa pang ibong may pito ang ulo; walang makaligtas sa bagsik ng kanyang matalas na kuko pagkat maaaring kanyang natatanaw ang lahat ng tao. Ang kalagim-lagim na kinasapitan ng pulong Mindanaw ay nagdulot-lungkot sa maraming baya't mga kaharian; si Indarapatra na haring mabait, dakila't marangal ay agad na nag-utos sa kanyang kapatid na prinsipeng mahal. "Prinsipe Sulayman, ako'y sumasamo ng inyong iligtas ang maraming taong nangangailangan ng tulong mo't habag" "O mahal na hari na aking kapatid, ngayon din lilipad at maghihiganti sa mga halimaw ang talim ng tabak." Binigyan ng isang singsing at isang ispada ang kanyang kapatid upang sandatahin sa pakikibaka. Kanyang isinasabit sa munting bintana ang isang halaman at saka nagsulit: "Ang halamang ito's siyang magsasabi ng iyong nasapit." Nang siya'y dumating sa tuktok ng bundok na pinaghaharian nitong si Kurita, siya ay nagmasid at kanyang natunghan ang maraming nayong walang kahit isang taong tumatahan. "Ikaw magbabayad, mabangis na hayop!" yaong kanyang wika. Di pa nagtatagal ang kanyang sinabi, nagimbal ang bundok at biglang lumabas itong si Kuritang sa puso'y may poot. Sila ay nagbaka at hindi tumigil hanggang sa malagot ang tangang hiningi niyong si Kuritang sa lupa ay salot.

Tumatag ang puso nitong si Sulayman sa kanyang Tagumpay kaya't sa Matutum, ang hinanap naman ay si Tarabusaw; sa tuktok ng bundok ang kanyang namalas ang nakahahambal na mga tanawin: "Ngayon di'y lumabas nag ika"y mamatay." Noon di'y nahawi ang maraming puno sa gilid ng bundok at ilang saglit pa'y nagkaharap silang puso'y nagpupuyos. Yaong si Sulayma'y may hawak na tabak na pinag-uulos. Ang kay Tarabusaw na sandata nama-sangang panghamablos. At sa paghahamok ng dalawang iyong balita sa tapang, ang ganid na hayop sa malaking pagod ay napahandusay. "Ang takdang oras mo ngayo'y dumating na," sigaw ni Sulayman at saka sinaksak ng kanyang sandata ang pusong halimaw. Noon di'y nilipad niyong si Sulayman ang bundok ng Bita. Siya'y nanlumo pagkat ang tahanan sa tao ay ulila; ilang sandali pa ay biglang nagdilim gayon maaga pa at kanyang natantong ang kalabang ibon ay dumarating na. Siya ay lumundag at kanyang tianga ang pakpak ng ibon datapwa't siya ring ang sinmang-palad na bagsakan niyon; sa bigat ng pakpak, ang katawan niya'y sa lupa bumaon kaya't si Sulayman noon ay nalibing na walang kabaong. Ang kasawiang ito ay agad nabatid ng mahal na hari pagkat ang halaman noon di'y nalanta't sanga ay nangabali: "Siya ay patay na!" ang sigaw ng kanyang namumutlang labi, "Ang kamatayan mo'y ipaghihiganti buhay ma'y masawi." Nang siya'y dumating sa bundok ng Bita ay kanyang binuhat ang pakpak ng ibon. Ang katawang pipi ay kanyang namalas. Nahabag sa kanya ang kanyang bathala; biglang nagliwanag at ilang saglit pa ay nakita niya ang tubig na lunas. Kanyang ibinuhos ang tubig na yaon sa lugaming bangkay at laking himala. Ang kanyang kapatid ay dagling nabuhay. Sila ay nagyakap sa gitna ng galak at ng katuwaan, saka pinauwi itong si Sulayman sa sariling bayan. Sa bundok ng Kurayan ang kanyang sinapit ay agad hinanap ang ibong sa tao'y nagbibigay lagim a nagpapahirap. Dumating ang ibong kay laki ng ulo at ang kuko-matalas. Subalit ang kalis ni Indarapatra'y nagwagi sa wakas. Sa kanyang tagumpay may isang diwatang bumating magalang: "Salamat sa iyo butihing bayani na upd ng tapang, kaming mga labi ng ibong gahaman ngayo'y mabubuhay." At kanyang namalas ng maraming taong noo'y nagdiriwang. Nabihag ang puso ng mahal na hari sa ganda ng mutya kaya't sa naroon ay kanyang hiniling na lakip ng sumpa na sila'y ikasal. Noon di'y binuklod ng adhika ang kanilang puso, "Mabuhay ang hari!" ang sigaw ng madla.

Ang tubig ng dagat ay tila hinigop sa kailaliman at muling lumitaw ang lawak ng lupang pawang kapatagan; si Indarapatra'y hindi na bumalik sa sariling bayan at dito naghari sa mayamang lupa ng pulong Mindanaw.

MARAGTAS (Epikong Bisayas) Sinugbuhan, isang pulo sa Panay na ang nakatira ay ang mga Ita, pinamumunuan ni Datu Pulpolan. Sa katagalan ng panahon at dahil na rin sa kanyang katandaan upang pamahalaan ang isang pulo, napagpasyahan niya na isalin ang kanyang kapangyarihan sa kanyang anak na si Datu Marikudo. Tinataglay ng kanyang anak ang mga katangian ng isang datu kayat ito naman ay sinangayunan ng lahat. Isang kaugalian nila nabago manungkulan ang isang datu, nararapat na siya ay pakasal. Sa dami ng babae na naghahangad sa kanya ang mahirap na si Maniwantiwan ang kanyang pinakasalan. Ang mga Ita sa Sinugbuhan ay nabubuhay sa pamamagitan ng pagtatanim at pangingisda. Ang kanilang paboritong pagkain ay usa, baboy-ramo, butiki, pusa, isda at iba pang pagkain na matatagpuan sa gubat at ilog. Di sila nahihiyang lumakad na walang damit, subalit nang may dumating sa kanila ang mga bagay na wala sa kanila, natuto silang magtakip ng katawan, tulad ng dahon balat ng kahoy o hayop. Naiiba ang uri ng pag-aasawa ng mga Ita, ang babae ay dinadala sa bundok at pinatatakbo lamang, kung siya ay aabutan ng lalaki saka lamang sila ikakasal. Ang isang babae naman na malapit nang magsilang ay dinadala sa bundok na ang tanging nagbabantay ay ang lalaki at kung ito ay nataon sa tag-ulan ang lalaki ay nagtatayo ng kubong masisilungan upang sila ay malayo sa panganib. Ang pangalan ng bata ay pinangangalanan ng kahoy na malapit sa pinagsilangan. Sila ay naniniwala na ang sinumang magkasakit sa kanila ay gawa ng masamang espiritu, kayat upang ang may karamdaman ay gumaling agad, naghahandog sila ng pagkain sa masasamang espiritu. Kasamang ibinabaon sa Itang namatay ang isang bagay na mahalaga sa kanila sapagkat lubha daw nag-aalala ang namatay kung ito ay maiiwan. May ibang paraan sila ng paglilibing, sa loob ng ilang araw, itoy patayong nakabaon sa lupa nang may salakot bago ito tabunan ng lupa. Sinasabi rin na ang lupang pinagbaunan ng isang patay ay isang mabisang lupang dapat pagtaniman. Ang mga Ita ay magagalang sa bawat isa. Walang inggitan at ang Datu ang siyang lumulutas ng lahat ng alitan o suliranin ng bawat isa. Ang sinumang magkasala ay pinarurusahan tulad ng pagtatapon sa dagat o pagpapabaon ng buhay. Ang mga nabanggit ang mga uri ng kalinangan, kaugalian ng mga Ita bago dumating ang Sampung Datu buhat sa Borneo, na tumakas kasama ang kanilang mga asawa, mga katulong at mga ari-arian upang iwasan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Ang sampung datu ay sina: 1. Datu Puti, 2. Datu Sumakwel, 3. Datu Bangkaya, 4. Datu Paiburong, 5. Datu Paduhinogan, 6. Datu Domongsol, 7. Datu Lubay, 8. Datu Dumangsil, 9. Datu Domalogalog, 10. Datu Balensuela Galit at pagkamuhi ang nadama ng mga Ita nang dumaong ang mga Datu sa Panay, subalit sa maayos at makataong pakikipag-usap na ginawa ng mga dayuhan kay Datu Marikudo, silay nagkasundo at ang unang lupang natapakan ng dayuhan at napagkasunduan ay ibinigay sa pamamagitan ng pagpapalitan.

Nagkaroon ng malaking kasaysayan ang pangyayaring ito. Ang mga Ita ay naghanda ng pagkain at dahil sa ipinakitang kagandahangloob ng mga Ita, hinandugan ng makukulay na kwintas, at mga gamit sa pakikidigma ang mga Ita. Bilang kabayaran sa lugar na napagkasunduan, binigyan ni Datu Puti si Datu Marikudo ng isang gintong salakot at isang batyang ginto na may timbang na limampung bas-ing. Isinuot ni Datu Marikudo ang salakot sa kasayahan. Malandog ang pangalan ng napiling lugar ng mga dayuhan na ayon kay Datu puti, anglaki ay sapat na upang sila ay magtanim para sa kanilang ikabubuhay at malapit sa ilog upang doon kumuha ng ibang makakain. Umalis si Datu Puti na batid na niyang mabuti ang kalagayan ng kanyang mga kasamahan. Bumalik siya sa Borneo sapagkat ayon sa kanya ay kaya na niyang tagalan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Pitong Datu ang naiwan sa Panay sa pamamahala ni Datu Sumakwel, sina Datu Dumangsil at Datu Balensuela ay nagpunta naman sa Luzon. Si Datu Sumakwel ay isang matalino at mabagsik na Datu. Ang sinumang nagkasala ay pinarurusahan, pinuputol ang kamay ng sinumang magnakaw at ang mga tamad ay pinagbibili na isang alipin o kayay pinagagawa sa ibang lupa. Masasabi ring ang mga dayuhan ay magagalang at mapagmahal. Bulalakaw ang pangalan ng kanilang diyos na matatagpuan sa Bundok ng Madyas. Ang kanilang pag-aasawa ay naiiba sa mga Ita. Bago tanggapin ng babae ang lalaki, sila ay nagbabaon ng pana sa paligid ng bahay at ito ay tatanggalin kung may kapahintulutan na ang mga kalalakihan, at sa lugar na pinag-alisan ay ilalatag ang banig upang paglagyan ng mga pagkain. Habang nag-uusap ang dalawang pangkat ang babae ay pansamantalang nakatago. Pinaiinom ng alak ng paring magkakasal ang dalawa sa gitna ng karamihan, pinangangaralan at hinahangad ng magkaroon ng malulusog, matatapang, magaganda at marurunong na anak. Bago mamatay ang isa sa kanila ay pinaliliguan ng katas ng mababangong bulaklak, binibihisan ng magagandang damit na may gintong pera sa bibig sapagkat isang paraan daw ito upang ang patay ay di mabulok. Pagkatapos ng anim na araw na pagbabantay, ang patay ay inilalagay na sa kaban na may ibat ibang uri ng pagkain at kung ang namatay ay isang mayaman, isang katulong ang sa kanyay isasama upang magbantay daw sa kabilang buhay. Kung ang namatay ay nag-aari ng isang bangka, ang bangkay ay hindi ibinabaon, sa halip ay inilalagay sa bangka na maraming pagkain at papaanurin sa dagat. Ang mga mauulila naman ay nagsusuot ng puting damit bilang pagluluksa. Ang mga nabanggit ay ilan sa mga kaugalian at paniniwala ng mga dayuhan na dumating sa Panay, subalit isang pangyayari sa buhay ni Datu Sumakwel ang nagdulot sa kanya ng kapighatian at kalungkutan. Lumipas ang maraming taon na paninirahan sa Malandog, naisipan ni Datu Sumakwel na magpunta sa bundok na kinalalagyan ng kanilang diyos na si Bulalakaw. Umalis siya na iniwan ang kanyang mga gamit sa pangingisda, bahay at asawa, na ipinagbilin niya kay Gurung-gurung na kanyang pinagkakatiwalaan. Di niya batid na si Kapinangan na kanyang asawa ay may gusto kay Gurung-gurung.

Nakapansin ng pagbabago si Datu Sumakwel nang dumating siya sa kanilang lugar at tahanan. Kayat upang mapatotohanan, nagbalak siyang umalis sa kanila, pinahanda ang lahat ng kanyang kailangan sa paglalakbay, na di batid ng kanyang asawa na iyon ay isa lamang pakana. Nagkataon naman kinabukasan, pinatawag ni Kapinangan si Gurung-gurung upang utusan daw, subalit sa bahay siya ay nakahiga na at talagang hinihintay ang pagdating ni Gurung-gurung. Subalit ang kanyang balak ay di nagkaroon ng katuparan sapagkat patay na bumagsak si Gurung-gurung na may tama sa likod. Ganoon na lamang ang pagdadalamhati ni Kapinangan, naisaloob niya na mabuti pa ang kanyang asawa ang namatay sa oras na iyon. Pinagputul-putol niya ang kamay at paa at ibinalot ng kumot upang di-gaanong mapansin. Dumating si Datu Sumakwel na nagbalatkayong bagong dating bagoy siya ang pumatay kay Gurung-gurung sa pamamagitan ng sibat habang siya ay nakatago sa kisame. Pinagluto niya si Kapinangan. At sinabing siyay gutom na gutom. Nagtaka siya nang magreklamo si Kapinangan nang sabihin niyang putulputulin ang isda na dati ratiy kanyang ginagawa. Upang di-parisan ng mga kababaihan, ipinatapon niya ang kanyang asawa sa gitna ng dagat, subalit ang kanyang inutusan ay nagdalang habag, kayat dinala na lamang niya si Kapinangan sa malayong pook at doon nila iniwan. Sa pangalang Alayon, nakikilala sa Kapinangan sa lugar na kanyang narating, at siyay sinambang diyosa dahil sa taglay niyang kabaitan. Lumipas ang maraming taon, subalit ang nangyari kay Sumakwel ay di rin niya nalilimutan. Minsan siya ay naglalakbay upang maghanap ng mga pananim, at sa diinaasahang pangyayari ang narating niyang lugar ay ang kinalalagyan ni Kapinangan. Di na niya nakilala si Kapinangan sa tagal ng panahong pagkakalayo. Naging mahusay ang pagtanggap sa kanila sa nasabing lugar at sa loob ng ilang araw na pananatili doon, si Alayon at Datu Sumakwel ay nagkagustuhan, subalit sa tuwing sasagi ang nangyari sa kanyang buhay, parang ayaw na niyang makipagsapalaran. Aalis siya sa lugar upang iwasan si Alayon. Si Alayon ay lumuluha dahil sa napipinto niyang pag-alis, subalit di nagkaroon ng pagkakataong umalis si Datu Sumakwel sapagkat silay pinaglapit ng kanilang mga kasamahan at humantong sa kasalan. Nagsama at namuhay nang matiwasay ang dalawa hanggang sa kahulihulihang sandali ng kanilang buhay, ay di nakilala ni Datu Sumakwel na ang kanyang muling pinakasalan ay si Kapinangan na dati niyang asawa.

IBALON (Epiko ng Bikol) Ang Ibalon ay matandang pangalan ng Bicol. Noong 1895, si Prayle Jose Castao ay may kinaibigang bulag na lagalag na mang-aawit na si Cadungdung. Sa kanya narinig ng pari ang epikong Ibalon. Itinala at isinalin ng pari sa Castila ang isinalaysay sa kanya ni Cadungdung. Ang Epiko ay nababahagi sa trilogia. Inilalarawan dito ang kabayanihan nina Baltog, Handiong, at Mantong. Si Baltog ay nakarating sa lupain ng Ibalon dahil sa pagtugis niya sa isang malaking baboy-ramo. Siya'y nanggaling pa sa lupain ng Batawara. Mayaman ang lupain ng Ibalon at doon na siya nanirahan. Siya ang kinilalang hari ng Ibalon. Naging maunlad ang pamumuhay ng mga tao. Subalit may muling kinatakutan ang mga tao, isang malaki at mapaminsalang baboy-ramo na tuwing sumasapit ang gabi ay namiminsala ng mga pananim. Si Baltog ay matanda na upang makilaban. Tinulungan siya ng kanyang kaibigang si Handiong. Pinamunuan ni Handiong ang mga lalaki ng Ibalon upang kanilang lipulin ang mga dambuhalang buwaya, mababangis na tamaraw at lumilipad na mga pating at mga halimaw na kumakain ng tao. Napatay nila ang mga ito maliban sa isang engkantadang nakapag-aanyong magandang dalaga na may matamis na tinig. Ito ay si Oriol. Tumulong si Oriol sa paglipol ng iba pang mga masasamang hayop sa Ibalon. Naging payapa ang Ibalon. Ang mga tao ay umunlad. Tinuruan niya ang mga tao ng maayos na pagsasaka. Ang mga piling tauhan ni Handiong ay tumulong sa kanyang pamamahala at pagtuturo sa mga tao ng maraming bagay. Ang sistema ng pagsulat ay itinuro ni Sural. Itinuro ni Dinahong Pandak ang paggawa ng palayok na Iluad at ng iba pang kagamitan sa pagluluto. Si Hablon naman ay nagturo sa mga tao ng paghabi ng tela. Si Ginantong ay gumawa ng kauna-unahang bangka, ng araro, itak at iba pang kasangkapan sa bahay. Naging lalong maunlad at masagana ang Ibalon. Subalit may isang halimaw na namang sumipot. Ito ay kalahating tao at kalahating hayop. Siya si Rabut. Nagagawa niyang bato ang mga tao o hayop na kanyang maengkanto. May nagtangkang pumatay sa kanya subalit sinamang palad na naging bato. Nabalitaan ito ni Bantong at inihandog niya ang sarili kay Handiong upang siyang pumatay kay Rabut. Nalaman ni Bantong na sa araw ay tulog na tulog si Rabut. Kaniya itong pinatay habang natutulog. Nagalit ang Diyos sa ginawang pataksil na pagpatay kay Rabut. Diumano, masama man si Rabut, dapat ay binigyan ng pagkakataong magtanggol sa sarili nito. Pinarusahan ng Diyos ang Ibalon sa pamamagitan ng isang napakalaking baha. Nasira ang mga bahay at pananim. Nalunod ang maraming tao. Nakaligtas lamang ang ilang nakaakyat sa taluktok ng matataas na bundok. Nang kumati ang

tubig, iba na ang anyo ng Ibalon. Nagpanibagong buhay ang mga tao ngayon ay sa pamumuno ni Bantong. IBALON Kilala ang Bicol sa kanilang matandang epiko na Ibalon na isinalaysay ng isang makatang manlalakbay na si Cadugnung na isinalin Fr. Jose Castao. Ang nasabing epiko ay nalathala sa Madrid sa tulong ni Wenceslao Retana. Ibalon o Ibalnon ang naging tawag ng mga Espaol sa sinaunang lupain ng mga Bicolano. Naging batayan nito ang mga ibal o ibay na kauna-unahang pangalan ng tangway ng Bicol. Salitang pinaikli ang ibal ng Ibalyo na nangangahulugan na naging tawiran mula sa Visaya patungo sa kabilang ibayo sa dakong Timog Luzon. Binubuo ng sampung saknong na may tig-4 na linya o talutod. May sukat na lalabindalawahin. May dalawang bahagi ang epiko. Naglalaman ng kahilingan ni Iling (isang ibong laganap sa kabikulan at kung inaalagaan ay madaling turuang bumigkas ng ilang salita) kay Cadugnung na awitin ang mga pangyayaring magpakilala sa kabayanihan ni Handyong. Ang ikalawang bahagi naman ay ang awit ni Cadugnung na naglalaman ng mga pangyayaring naganap noong matagal na panahon. Sa pagsisimula ng epiko, si Baltog ang kauna-unahang lalaking nakarating sa Kabikulan buhat sa lupain ng Botavara. Dahil sa mayamang lupain ng Bicol at sa likas nitong kagandahan, naakit si Baltog. Isang gabi, tinambangan ni Baltog ang baboy-ramo. Sinaksak niya ang mabangis na hayop sa pamamagitan ng kanyang sibat. Pagkatapos ay sinunggaban niya ang mga panga at binali ang buto. Isinabit ni Baltog ang dalawang panga sa puno ng Talisay. Labis na humanga ang mga mangangasong buhat sa ibang lugar nang kanilang makilala at Makita ang pangit at panga ng baboy-ramo gayundin ang panga nitong nakausli. Ang baboy-ramong ito ay buhat daw sa bundok ng Lingyon at tinatawag na Tandayag. Dahil sa ipinamalas ni Baltog na pambihirang lakas kayat kinilala siyang pinuno ng pook na Ibalon. Naging mabuti siyang pinuno. Binigyan niya ng katarungan ang lahat ng kanyang nasasakupan. Matapos ang panahon ng kapayapaan at kasaganaan, naghari naman sa buong Ibalon ang lagim at kapinsalaan dahil sa poot ng mga dambuhalang tulad ng mga pating na may pakpak, kalabaw na lumilipad at higanteng buwaya. Nalungkot si Baltog dahil siya ay matanda na at hindi na niya kayang ipagtanggol ang kanyang mga nasasakupan. Hindi nagtagal, isang batang-batang mandirigma ang nagngangalang Handyong ang dumating sa Ibalon. Nang marinig niya ang karaingan ng mga tao ay muli siyang naging tagapagligtas. Naging matagumpay naman siya sa paglipol ng mga dambuhala. Hinikayat ni Baltog si Handyong na magkaroon ng isang pangkat ng mga mandirigma upang tumulong sa paglipol ng mababangis na dambuhala. Kayat mula noon si Handyong naman ang humaliling bayani ng epiko. Nakalaban din at napatay ni Handyong si Ponong nang bigla itong lumusob sa kanila. Isa rin itong dambuhala na iisa ang mata at tatlo ang bibig. Ito ay napatay ni Handyong. Ang labanan ay umabot ng sampung buwan. Ang pating na may pakpak

at Simarong kalabaw na lumilipad ay nalipol lahat. Ang mabangis na Sarimaw ay itinaboy sa bundok ng Kolasi. Ngunit isa pang dambuhala ang nakaligtas sa kamay ni Handyong. Siyay si Oryol, isang tusong ahas na nakukuhang maging isang anyo ng kaakit-akit na babae at ang tinig ay parang sirena. Ang mapanlinlang na serpyente ay nagtatangkang gayumahin si Handyong. Sa kabila ng pang-aakit na ginawa kay Handyong, pinatunayan ni Oryol na hindi niya mapapasuko si Handyong, kayat naghandog siya ng tulong upang mapuksa ang mga dambuhalang buwaya sa ilog Bicol. Pagkatapos ng labanan, ang ilog Bicol ay namula sa dugo ng mga buwaya. Nasaksihan ng ilang orang-utang ang labanang ito at silay nasindak. Nang malipol ang mga dambuhala sa pook, namahinga si Handyong. Mula noon siyay nagpatuloy sa pamamahala sa kanyang mga kababayan nang buong tapat at katalinuhan. Sa kanyang pagpapahinga siyay nagtanim ng gabi ang laman ay kasinlaki ng pansol. Nagtanim din siya ng isang uri ng palay na nagtataglay ng kanyang pangalan. Lalo siyang napamahal sa kanyang mga sakop nang nahikayat niya nang buong lugod ang mga mamamayan upang gumawa ng mga kapaki-pakinabang na kasangkapan sa ikakabuti ng lipi. Binanggit din sa epiko na si Handyong ang kauna-unahang gumawa ng bangkang naglayag sa ilog Bicol na si Cuinantong. Lalong naging kahanga-hanga si Cuinantong nang magdagdag siya ng timon at layag sa bangkang gianwa niya. Ginawa rin ni Cuinantong ang araro, suyod, pagalong, singkaw, gulok, asarol at salop. Ang iba pang nagsigawa ng kasangkapan ay si Hablom na tumuklas ng habihan, ang unanong si Dinahon naman ang lumikha ng tapayan, kalan, palayok at iba pa. Si Surat naman ang gumawa ng ABAKADA at inukit sa batong libon. Inilalarawan din sa epiko ang bahay nina Handyong na kung tawagin ay moog sapagkat itoy nakasalalay sa punongkahoy. Alinsunod sa epiko silay tumatahan sa itaas ng punungkahoy upang maiwasan ang labis na init at maligtas ang mga sarili sa insektot hayop na naglipana sa pook. Ibinigay ni Handyong ang batas na makatarungan na magpapahintulot na manirahan nang sama-sama ang alipin at umaalipin nang may karangalan at katiwasayan sa pamilya. Sa gitna ng kapayapaang naghahari sa lupain ay nagkaroon ng isang delubyo. Ang baha ay kagagawan ni Inos. Isang nakasisisndak na bagyo na may kasamang malakas na ulan ang nasabing delubyo. Pagkatapos ng delubyo, isang tangway ang lumitaw na ngayon ay tinatawag na Pasacao. Nagbago rin ang takbo ng agos ng ilog Inarihan. Ang epiko ay nagwakas sa kasaysayan ni Bantong, isang batang-batang kaibigan ni Handyong na lagi niyang kasa-kasama. Sa panahong iyon, ang katahimikan ng Ibalon ay muling binulabog ni Rabut, isang dambuhalang kalahating tao at kalahating hayop ang katawan. Siyay isang mangkukulam at nagagawa niyang bato ang sinuman. Isang araw, kasalukuyang bumabaha, nagtungo si Bantong kasama ang kanyang mga tauhan sa yungib at sinalakay si Rabut samantalang itoy natutulog. Tinaga ni Bantong ang tulog na dambuhala. Namilipit sa sakit sa Rabut at umalingawngaw ang kanyang tinig sa buong bayan. Dinala ni Bantong ang bangkay ni Rabut sa Libnaman. Ipinakita niya kay Handyong ang dambuhala at hindi siya makapaniwala sa kapangitan ni Rabut. Dito nagwakas ang salin ni Fr. Jose Castao.

Nangako si Cadugnung na ipagpapatuloy niya ang kuwento sa ibang araw. Subalit maaaring hindi na naisalin ang iba pang bahagi ng epiko o kaya hindi na natapos kung kayat nananatiling walang karugtong ang epiko.

HINILAWOD (Epiko ng Hiligaynon) Pakikipagsapalaran ni Humadapnon" Ang Hinilawod ay literal na nangangahulugang tales from the mouth of the Halawod River (Jocano 2000: 3) ay nirekord 50 taon na ang nakalipas. Isang bahagi lamang ito sa narekord na epiko na sinasabing isa sa pinakamahabang epiko sa Sulod, mga grupo ng tao sa kabundukan ng Gitnang Panay (1). Dagdag pa ni Jocano, hindi lamang ito isang piyesang pampanitikan kundi ibahagi ng ritwal pangrelihiyon ng mga Sulod. Kapansin-pansin sa pagbabasa ng teksto ang mga bahaging nagtataglay ng mga sagrado at bahagi ng kanilang ritwal sa panggagamot. Binubuo ito ng 8340 na taludtod na may apat na episodyo o sugidanon: (1) pangayaw o paglalakbay, (2) tarangban o yungib, (3) bihag, at (4) pagbawi o muling pagkabuhay. Nakatutulog si Buyong Humadapnon sa kaniyang duyan nang nagpakita sa kaniyang panaginip sina Taghuy at Duwindi, ang mga kaibigan niyang espirito. Sinabi ng dalawa na marapat nang hanapin ng datu ang kaniyang babaeng mapapangasawa, na kapantay niya ng uri. Ibig sabihin, anak-maharlika rin, may kapangyarihan, bulawan ang buhok, may alam sa panggagamot. Ang babaey si Nagmalitong Yawa, anak nina Buyong Labaw Donggon at Uwa Matan-ayon. Humiling si Humadapnon ng permiso sa magulang na maglakbay para hanapin ang kaniyang mapapangasawa. Sa tulong ng mag-anak, pinagsama-sama nila ang kanilang mga dugo mula sa daliri at nakalikha sila ng isang datung kapamilya na si Buyong Dumalapdap. Si Dumalapdap ang makakasama ni Humadapnon sa kaniyang adbentura, sakay ng ginintuang biday o barangay na pamana pa ng magulang sa binata. Bilang preparasyon sa paglalakbay, dumaan muna si Buyong Dumalapdap sa pagsasanay. Anim ulit siyang sinibat ng kapatid at namatay. Muli naman siyang binibuhay hanggang sa sumapit ang ikapitong pagsibat at nakayanan ni Dumalapdap ang iwasan ang rumaragasang patalim na kasimbilis ng kidlat. Sumulong na ang ginintuang biday ni Humadapnon. May ritwal muna bago ito isulong sa dagat: pinausukan ng kamanyang at dinasalan para sa maayos na paglalakbay. Pinaalalahanan ang binata ng kaniyang magulang na mag-ingat sa engkantadong isla ng Tarangban. May puwersa itong bumubura sa konsepto ng pinagmulan. Hindi naman natinag si Humadapnon. Hanggang sa narating nila ito at kaniyang narinig ang paanyaya ng yuta-yutang binukot. Napakaganda ng mga tinig. At nahalina ang binata. Pinigil naman siya ni Dumalapdap at laging pinapaalala na marapat nilang puntahan. Ang Tarangban ay isla ng mga binukot (well-kept maidens). Sa una, ayaw pagbigyan ni Humadapnon ang paanyaya ngunit nang lumitaw ang pinakabunso, pinakabatang binukot na si Malubay Hanginon, naakit ang binata at umibis ng kaniyang sinasakyan. Tinanggap niya ang inaalok na nganga ng binukot. Dooy

siyay nakapagtalik sa yuta-yutang mga dalaga. Itinuring ng binata na kalaro at laruan lamang ang mga binukot. Inabot ng pitong taon ang pakikipagtalik niya ang mga binukot sa isla. Nang natauhan si Humadapnon at nagtangkang umalis, nagsara ang yungib ng Tarangban. Naging bihag ang binata. Nagluksa naman si Dumalapdap sa kapalaran ng nilang magkapatid. Hindi sila nagtagumpay sa paghahanap ng tamang binibini at sa pagpapatnubay sa isat isa sa tama. Bumalik sa kanilang tahanan si Dumalapdap. Ipinaalam niya ito sa kaniyang magulang. Nangako naman ang magulang na gagawin ang makakaya. Hindi nagtagumpay ang mag-anak. Nangako sila ng pabuyang kayamanan (para sa lalaking tagapagligtas) at kasal (para sa babae). Hindi nagtagumpay ang kalalakihan, gayundin ang mga dalagang babaylan. Nanangis sa harap ng Tarangban si Dumalapdap hanggang sa makaisip ang kaniyang mga kaibigang espiritong sina Duwindi, Taghuy, at Hangin na pakiusapan ang binibining talaga naman nilang pakay sa paglalakbay. Mangyari, siya lamang ang maaaring makapagligtas sa nakulong na binata dahil magkasinlakas sila. Sa paanyaya, panguudyok, at pananakot ng mga espirito, napapayag na rin si Nagmalitong Yawa. Una, sinabi nilang kapatid ang nakulong. Ngunit ipinagtapat nilang iyon ang binatang ang diwata ang pakay. Nagbalatkayo si Nagmalitong Yawa bilang lalaki (buyong, datu). Ang hindi lamang siya maitago ay ang kaniyang matamis na amoy ng isang binukot. Pagdating nila sa Tarangban, naakit muli ang mga binukot. Binuksan nila ang Tarangban sa galak na makakitang muli ng makisig na binata. Bilang nagbabalat-kayong lalaki, nagsa-mandirigma si Buyong Sunmasakay. Pinaslang niyang lahat ng mga binukot sa isla, maging ang pinakapinunong si Lubay Hanginon ay kaniyang sinaksak. Tumambad naman si Humadapnon na naengkanto. Wala na ito sa kaniyang sarili. Sa tulong ni Buyong Sunmasakay at ng mga kaibigang espirito, ibinalik nila ang buhay (tubig buhat sa ikapitong antas ng langit) at katinuan ng nabihag na bayani. Hindi naman nagpakilala si Nagmalitong Yawa bilang tagapagligtas ng lalaki. Sa pagbabasa ng epikong ito, muli kong napatunayan sa sarili na nagsisilbing panlipunang dokumento ito. Nagtataglay ito ng mga proseso sa panggagamot, proteksiyon sa malas, dasal sa mga espirito, at mga kaalamang-bayan tulad ng halamang-gamot at pamahiin ng kanilang pamayanan. Sisidlan din ang epiko ng kanilang mga salita. Nagmimistula itong diksiyonaryo at nagpapakita ng yaman ng kanilang bokabularyo at imahinasyon. Halimbawa, may ibat ibang termino para sa katulong, datu, kalasag, biday. May enumerasyon din sila ng mga diwata, at ang family tree ng mga pangunahing tauhan sa epiko, na inuulit-ulit. May tiyak na ngalan ang mga kagamitan tulad ng agong, baul, at sibat, at ang kanilang mga dalong-dalong (spirit friends). Katangian din ng epikong ito ang paglalarawan ng kasuotan ng mandirigma, ang pagsasalaysay ng proseso ng ritwal-sayaw, at ang mga paghahanda para sa paglalakbay at pakikidigma. Tulad ng iba pang panitikang-bayan sa anyong prosa, nasa naratibo ng pagkamalay o coming-of-age ang teksto. Ipinapakita rito ang pagkagulang ng isang bayani (Humadapnon) sa paghahanap ng mapapangasawa at ang adbentura sa bagong yugto ng buhay. Malinaw rin ang moral sa epiko: makinig sa payo ng

magulang, huwag lilihis ng landas, at huwag magpapaakit sa tukso dahil ito ang magiging sanhi ng kabiguan.

RIHAWANI (Epiko ng mga Kapampangan) Sa isang kagubatan maraming bundok sa isang lugar ng Marulu, isang liblib na pook, ang mga naninirahan doon ay may pinaniniwalaang isang diyosa o diwata ng mga putting usa. Ito ang kuwento ng kanilanga mga ninunp na unang nanirahan doon. Ang Diyos raw na ito ay tinatawag na Rihawani. Kung minsan ay nagpapalit daw ito ng anyo bilang isa ring putting usa. Ang mga naninirahan sa liblib na pook na ito na takot na takot na magawi o maglagalag sa kagubatan pinananahanan ni Rihawani, kahittalam nilang ditto sila maraming makukuhang mga bagay-bagay na maari nilang magamit o mapagkakitaan. Mga prutas, mga hayop-gubat, mga halaman gubat, at iba pa. Sang-ayon sa kanila, may nakasumpong na kay Rihawani. Isa sa mga taong nanirahan din doon. Minsan daw, nang maligaw ito sa pangunguha ng mga kahoy at prutas ay napadako ito sa pook ni Rihawani. Nakita raw at nasumpungan nito ang diyosa. Kahit sa malayo ay kapansinpansin ang angking kagandahan nito, habang nakikipag-usapsa ilang mga usang puti na nasa kaniyang paligid, Nang maglakad ang mga ito sa dakong patungo sa kinaroroonan ng tao ay mabilis na humangos ito sa bahay ay hindi magkumahog sa pagbabalita sa kaniyang nasaksihan. Mula noon ay lalo nang nagging katatakutan ang kagubatang iyon. Isang araw ay may mga dayuhan na dumating doong na ang pakay ay mangaso o mamaril ng hayopa-gubat. Nagtanonga daw ang mga ito kung sang gubat marami ang mga hayop o ibon na maaring puntahan. Itinuro nila ang gubat ngunitisinalaysay rin ang kasaysayan nito na pinananahan ni Rihawani. Itonagubilin ding huwag pagnasaang puntahan ang pook na iyon. Paara sa ikasisiguro ng lakad ay ipinagsama ng mga ito ang isang tagapaggabay. At lumisan ang mga ito patungo sa gubat na pupuntahan. Pagdating sa paanan ng isang bundok ay napagkasunduan ng mga itong maghiwa-hiwalay at magkita-kita na lamang sa isang lugar sa dakong hapon. Ngunit lingid sa kaalaman ng lahat, ang isa ay nagkainteres na dumako sa gubat na pinananahanan ni Rihawani. Hindi nito pinakinggan ang tagubilin ng nakatatanda sa lugar na iyon. Nang makasapit na ito sa dakong itaas ng bunok ay naglakad-lakad muna at nagsipat-sipat ng mababaril na hayop. Naisip nito ang maputing usa na sinasabi ng matatanda. Nang mapadako ito sa gawing ilang, napansin niya ang isang pangkat ng mapuputing usa. Nang maramdaman ng mga hayop na may tao, nabulabog ang mga ito at nagtakbuhan papalayo. Hinabol nito ang isa at tinangkang barilin, ngunit walang natiyempuhan. Hanggang sa may Makita ito sa dakong kadawagan ng gubat, agad inasinta at binaril. Tinamaan ang putting usa sa binti at hindi na nakatakbo. At nang lalapitan na ng mangangaso ang puting usa may biglang sumulpot sa likuran na isang putting-putting usa na malayo sa hitsura ng nabaril. Lalo itong namangha nang ang usa ay mag-iba ng anyo at nagging isang napakagandang babae. Sinumbatan nito ang mangangaso. Sa ginawang iyon ng dayuhan, umusal ng sumpa ang diwata at ang lalaki ay maging isang putting usa rin at mapabilang na sa mga alagad ni Rihawani. Nang dakong hapon na, hinanap ito ng mga kasamahan. Tinawag nan tinawag ang pangalan nito ngunit wawlang sumasagot. Napaghinuha na lamang ng

lahat lalo na ng kasamahan gabayna sinuway nito marahil ang tagubilin, tuloy nabilang sa sumpa ni Rihawani. Mula noon, bundok sa nagging aral na sa mga nandoon ang pangyayaring iyon, ay pinangilagan na ng mga mangangaso ang dakong iyon ng kagubatan.

EPIKO NG KUMINTANG (isang epiko ng mga Tagalog)

Ang Kumintang ay kasaysayan ng mga pakikidigma ng mga kawal nina Datu Dumangsil ng Taal, Datu Balkasusa ng Quezon, at Baing Talim. Ito rin ay ukol sa kasaysayan ng pagsugo ng Haring Solodan sa kanyang tatalong anak na sina Bagtas, Mandukit atDikyaw buhat sa kaharian ng Madjapahit tungo sa Mai at Luzon na bahagi noon ng Kaharian ng Lontok. Ang nuno nating lahat, Sa kulog, di nasindak Sa labanan, di naawat Pinuhunan ang buhay, hirap Upang tayong mga anak Mabuhay ng mapanatag. Itong ating kabukiran Sampung bahay at tahanan, Ibig nilang kuning tunay, Maagaw sa ating kamay Tayo baga'y mag asal Gayong buhay tila patay? Halina nga at usigin Ang aliktiya, mga bukirin At ang mga anak natin: Tayo naman may patalim, Dugo't buhay puhunanin. Aba tayo kung wala na Ang tirahang maligaya, Pati anak at asawa Mananaghoy, magdurusa; Kaya ngayon, ay tayo na, At ang buhay ay ipara.

ANG HIWAGA NI MARIA MAKILING (Epikong Tagalog)

Si Mariang Makiling ay isang dalaga, hindi tumatanda, nakatira sa magandang bundok Makiling sa pagitan ng provincias ng Laguna at Tayabas, subalit walang nakaka-alam kung saan talaga o kung paano siya namamahay. Sabi ng iba, nakatira siya sa isang magandang palacio na napapaligiran ng mga jardin. Ang sabi naman ng iba, nakatira siya sa isang dukhang dampa na gawa sa karaniwang kawayan at mga dahon ng nipa. Matangkad si Mariang Makiling at mahinhin. Ang kutis niya ay makinis, kayumangging kaligatan, sa bigkas ng mga Tagalog. Malaki at itim ang kanyang mga mata, mahaba at makapal ang buhok, at maliliit ang mga kamay at paa, at mala-candela ang mga daliri. Sa madling salita, siya ay maniwaring isang diwata, parang isinilang sa maputlang sinag ng buwan sa ibabaw ng Pilipinas, pasulpotsulpot sa pagitan ng mga punong kahoy sa gubat ng Makiling. Ang diwa niya ang namamayani sa bundok subalit siya mismo ay bihirang makita ng mga tao. Paminsan-minsan, natatanaw siya ng mga mangangahoy sa dilim ng Viernes Santo (Good Friday), kapag namumundok sila upang humuli ng usa. Nakatayo raw si Mariang Makiling sa gilid ng mataas na bangin, walang katinag-tinag habang umaalon ang kanyang buhok sa ihip ng hangin. Kung minsan daw, nilalapitan daw sila, binabati nang tahimik bago lumalayo at naglalaho sa dilim ng gubat. Walang naglalakas-loob na kumausap, sumunod o magmanman man lamang sa kanya. Karaniwang lumalabas si Mariang Makiling pagkaraan ng bagyo at lumiligid sa mga bukid, binubuhay muli ang mga nasirang halaman at itinatayo uli ang mga natumbang punong kahoy, at ibinabalik ang dating ayos ng lahat. Pati ang mga ilog ay bumabalik sa kanilang takdang landas at agos. At lahat ng sira mula sa bagyo ay naglalaho sa bawat madaanan niya. Mabuti ang kaluoban ni Mariang Makiling. Dati-rati, pinahihiram niya ang mga mahirap ng damit, at pati alahas, para sa mga kasal, binyagan at fiesta. Tanging kapalit na hinihingi niya ay isang puting-puting dumalaga, batang inahen na hindi pa nangingitlog. Paminsan-minsan, lumilitaw siya sa anyo ng isang karaniwang taga-bukid at tinutulungan ang mga matatandang babae sa pagpulot ng mga panggatong. Pagkabigkis at pasan na ng matandang babae ang mga kahoy, isinisingit nang lihim ni Mariang Makiling sa bigkis ang pira-pirasong ginto, barya, pati mga alahas. Minsan, ayon sa cuento, isang mangangahoy ang nakakita ng baboy damo. Kumaripas ang hayop sa mga sukal at tinik ng gubat habang walang tigil na humabol ang lalaki, na nagka-galos-galos sa mga tinik. Biglang-bigla, narating nila ang isang maliit na kubo. Takbo at nagtago ang baboy damo sa luob. Natigilan ang lalaki, lalo na nang lumabas ang isang magandang dalaga.

Sa akin iyong baboy damo, sabi ni Mariang Makiling sa lalaki, at hindi mo dapat hinabol. Subalit nakikita kong ikaw ay pagod na pagod, at sugatan. Pulos dugo ang iyong mga bisig at binti. Halika sa luob, magpahinga ka at kumain. Gagaling ka, tapos maaari ka nang umuwi. Napukaw ang lalaki sa alindog ni Mariang Makiling. Pumasok siya sa kubo at, walang imik, kinain lahat ng lugaw na hinain. Masarap at kaiba sa lahat ng natikman niya. Naramdaman niyang napawi ang kanyang hapo, gumaling ang kanyang mga sugat at bumalik ang kanyang lakas. Binigyan siya ni Mariang Makiling ng ilang piraso ng luya. Ibigay mo ito sa iyong asawa, sinabi niya sa lalaki na, utal pa rin, ay yumuko lamang bago umalis. Isinuksok ng lalaki ang mga luya sa luob ng kanyang salakot (sombrero). Habang pauwi, pabigat nang pabigat ang mga luya kaya dinukot niya ang ilang piraso at itinapon. Kinabukasan, nagulat silang mag-asawa nang nakitang kumikinang ang luya na naging lantay na ginto ang mga ito. Laking hinayang nila sa mga luya na naitinapon pauwi. Hindi laging mabait si Mariang Makiling sa mga mangangahoy. Minsan, pinaparusahan niya ang mga ito. Isang hapon, 2 mangangahoy ang pauwi mula sa bundok, kasama ang kanilang mga aso at pasan-pasan ang nahuling usa at baboy damo. Nasalubong nila ang isang matandang babae na humingi ng limos. Hindi na binigyan, itinaboy pa nila ang matanda na nagbanta, Isusumbong ko kayo sa may-ari niyang mga hayop! Humalakhak ang 2 lalaki bago nagpatuloy pauwi. Nakababa na ang araw pagdating nila sa paanan ng bundok at, sa dilim, narinig nila ang sigaw mula sa malayo: Nandoon sila! Sinundan ito ng mas malayong sagot, Doon sila! Doon! Hindi naunawaan ng 2 mangangahoy subalit tumaas ang tenga ng kanilang mga aso, umungol at tumabi sa kanila. Pagkaraan ng ilang saglit, narinig uli nila ang mga sigaw, mas malapit, mula sa gilid ng bundok. Umingit-ngit sa takot ang mga aso, ibinaba ang mga buntot sa pagitan ng mga paa, at kumaripas ng takbo. Tumakbo na rin ang 2 mangangahoy, lalo na nang umalingawngaw uli ang mga sigaw, malapit na malapit na! Sindak sila sa bilis ng mga humahabol! Umabot ang 2 mangangahoy sa sapang Bakal at, sa takot, binitawan ang dalang usa at baboy damo at umakyat sa isang punong kahoy habang patuloy na tumakas ang mga aso. Sa isang kisap-mata, dumating ang mga humahabol - mga dambuhalang halimaw pala! Sinakmal ng mga ito at kinain ang usa at baboy damo. Ilang minuto lamang, naubos at tumakbo uli ang mga halimaw pabalik sa bundok. Isa sa mga mangangahoy, mas matapang, ay bumaril sa mga halimaw subalit mintis! Wala kahit isang nakatuklas sa mga magulang ni Mariang Makiling, o kung mayruon siyang mga kapatid o ibang kamag-anak. Ang mga nilalang na tulad niya

ay maniwaring lumilitaw na lamang, tulad ng mga bato na tinatawag ng mga Tagalog na mutya. Wala ring naka-alam ng tunay niyang pangalan, basta tinawag na lamang siya ng mga tao na Maria dahil karaniwang pangalan ito ng mga Pilipina, at ng Makiling dahil duon sa bundok na iyon siya laging nagpapakita. Hindi raw siya pumasok sa kabayanan kahit minsan, o sumali sa anumang pagdiriwang sa simbahan. Hindi siya nagbago ng anyo. Ang 5 o 6 na anak-anakan na nakakita sa kanya, laging sabi ay bata, maliksi at dalisay si Mariang Makiling. Subalit ngayon, marami nang taon na hindi siya nakikita, kahit anino ay hindi na aninaw sa Makiling, kahit na sa liwanag ng buwan. Ngayon, ang mga kasal at iba pang pagdiriwang ay hindi na nakikitaan ng mga alahas ni Maria, wala nang tumatanggap ng handog na yaman. Naglaho na si Mariang Makiling. Sabi ng iba, kasalanan daw ng mga tao sa kabayanan na ayaw magbayad ng puting dumalaga. Ni hindi raw ibinalik ang mga hiniram na alahas at mga damit. Subalit sumbong ng iba, nagalit daw si Mariang Makiling dahil tinatangkang agawin ng mga hacenderos ang lupain sa bundukin.

IBALON Epiko ng Bikol Si Baltog ay isang batang lalaki na malakas, mabait at matipuno. Siya ay anak ni Handiong, ang pinuno ng kanilang pamayanan. Isang araw, ikinuwento ng kanyang ama ang kaawa-awa nilang kalagayan sa lupain ng Samar. Napakarami nilang kaaway na laging dumarating upang sirain ang kanilang pananim at patayin ang kanilang mga alagang hayop. Namamatay ang mga tao sa gutom dahil sa kawalan ng pagkain. Ang natitira sa kanila ay hindi sapat upang umabot sa susunod na pag-aani. Pagod nang lumaban ang mga tao anak, sabi ng kanyang ama. Gusto nila ng payapang buhay na walang gutom na gumagala sa paligid. Ang ating mga hayop ay kumokonti ng kumokonti araw-araw. Kapag nagpatuloy ang ganitong sitwasyon ay mamamatay tayong lahat sa gutom. Ano ang gusto mong ipagawa sa akin, ama? tanong ni Baltog. Tumingin ng diretso sa kanyang mata ang kanyang ama. At hinawakan nito ang kanyang balikat. Humanap ka ng lugar kung saan makakapamuhay tayong panatag at payapa. Iginala ni Baltog ang mga mata. Nakita niya ang mga tao sa kanilang kaawaawang kalagayan. Nakita niya ang gutom at sa mukha ng bawat bata. Nakita niya ang panghihina sa bawat mukha ng ama't-ina. Siya din ay nalungkot. Masyado na akong matanda kaya inaatang ko na ito sa iyong mga balikat. Bata ka pa, malakas at matapang. Alam kong magagawa mo ito. Para sa akin at sa ating mga mamamayan. Ibinigay ni Handiong ang basbas kay Baltog. Naglayag si Baltog kinagabihan sakay ng isang maliit na bangka na magdadala sa kanya sa isang lugar ha tinatawag na Kabikulan. Marami na siya ring narinig tungkol sa lugar at naisip niya na maganda kung makakahanap siya ng lugar kung saan sila maninirahan habangbuhay. Sa malawak na dagat, nasagupa ni Baltog ang malakas na hangin at malalaking alon na sumira sa kanyang bangka. Kinailangan niyang lumangoy at muntikan na siyang malunod bago niya ligtas na narating ang dalampasigan ng baybaying bayan ng Kabikulan. Nagsimula niyang galugarin ang Kabikulan, hanggang umabot siya sa lupain ng Aslon at Inalon na sumasakop sa kapatagan na nakaligid sa bundok ng Asog, Masaragam, Isarog at Lignion. Natagpuan niya ang Ibalon, isang magandang lugar para sa kanya at sa mga mamamayan. Ang lupa ay mataba at magandang pagtamnan ng mga halamang ugat, palay at mga gulay. Ito rin ay maganda para sa kanilang mga hayop. Para itong lupain ng gatas at pulot. Nais ko ang lupaing ito para sa akin at sa aking mga mamamayan, sabi ni Baltog sa sarili. Ngunit nagsalita siya ng maaga. Dahil naninirahan sa paligid ng Ibalon ang ilang buwaya na may pakpak na nakakalipad, mga baboy ramong kasinglaki ng elepante at isang sawa na may ulo ng isang babae. Ngunit desidido si Baltog na

makuha ang Ibalon para matirhan kaya nilabanan niya ang mga buwaya at mga baboy ramo ng buo niyang lakas. Dahil sa kanyang galing sa mano-manong pakikipaglaban natalo niya lahat ng buwaya at baboy ramo, pinatay niya ito at pinagpira-piraso. Ngunit, ang sawa na may ulo ng babae ay nakatakas at humanap ng ibang matitirahan. Bumalik siya at ibinalita sa ama ang tungkol sa lupain na nakita niya para sa kanila. Hindi na sila nagsayang ng oras, si Baltog at ang kanyang ama at ang lahat ng mga mamamayan ay nilisan ang Samar papuntang Ibalon, ang kanilang bagong tahanan. Tinuruan nina Handiong at Baltog ang mga mamamayan ng ilang paraan upang magkaroon ng kabuhayan. At hindi nagtagal ay gumanda ang kanilang pamumuhay. Pinuno nila ang lupain at nagkaroon sila ng masaganang ani. Sa lupaing iyon ang gutom ay naging alaala na lamang ng nakaraan.

KUDAMAN Epiko ng Palawan Ang pambungad ng epiko ay ang pagtungo ni Tuwan Putli at ng kanyang pinsang si Ambaynan sa Ilog Tabunganan upang mangisda. Ang ilog na ito ay mayroong bukal ng tubig na tahanan ng isang Masamang Tao. Nang silay paalis na, may nakita si Tuwan Putli na isang ulang na ginto ang sipit at bigla na lamang siyang nawala. Samantala, may nakitang bakas ng dugo sa buslo ang kanyang pinsan. Umuwi si Ambaynan at kanyang ibinalita ang pagkawala ni Tuwan Putli. Hinimok ni Mu-Muta ang manugang na si Muta-Muta na hanapin ang nawawala nitong asawa ngunit di man lang tuminag ang huli. Dahil dito, isinugo ang pagkawala ng babai kay Binata ng Alapaap. Nagsumamo sa kanya si Mu-Muta na mag-uwi ng kahit anumang maliit na palatandaan mula sa katawan ng kanyang nawawalang anak. Kapag siyay nagtagumpay, magiging asawa niya si Tuwan Putli. Nagtungo si Binata ng Alapaap sa bukal ng tubig at dito ay may natagpuan siyang kaliskis ng buwaya. Nang tanungin niya ang mga buwaya, hindi raw nila nakita si Tuwan Putli ngunit maiging kausapin ng binata ang matanda nilang pinuno na nasa gawing ilaya ng ilog. Dito nabatid ng pinunong buwaya na si Tuwan Putli pala ang babaing kanyang kinain. Ibinuka niya ang kanyang bunganga at pinasiyasat ito sa binata. Nakita sa bagang nito ang isang maliit na bahagi ng kuko mula sa hinliliit ng babai. Ibinalik ito ng binata kay Mu-Muta ngunit bilang pagtupad sa pangako, ipinauwi ito sa binata. Pagkauwi, ipinasok ni Binata ng Alapaap ag kapirasong kuko sa baul na ginto. Nang hapong iyon, nagmakaawa si Tuwan Putli na palabasin siya. Pumutok na parang kawayan ang baul, nagliwanag ang kabahayan na parang araw at ang babaing singgaan ng kapupulot na panggatong ay ninais maupo sa sahig at magnganga. Kusang bumukas ang lalagyan ng nganga. Nabatid ng babai na ang binata ng nagligtas sa kanyang buhay kung kayat pumayag siyang sumama rito. Sa unang awit, maaakit si Binata ng Alapaap kay Binibini ng Saytang Dagat, ang asawa ni Kudaman. Nagkaroon ng pakikiapid (agaw) kung kayat nilayasan ni Tuwan Putli ang asawa. Samantala, sakay ng Linggisan, ang lilang bakaw na alagang ibon ng bayani, walang kapali-paliwanag na isinauli ni Kudaman ang asawa sa biyenang si Sultan ng Baybayin. Sa kanyang paglalakbay, nasalubong ni Kudaman si Tuwan Putli. Inalok niya ito ng nganga at tinanggap naman ni Tuwan Putli. Itoy tanda ng kahilingan ng pagpapakasal at pagpayag. Si Tuwan Putli ang naging pangunahing asawa (puqun) ni Kudaman. Samantala, matapos mapag-alaman ang pakikiapid ng anak, binantaan ito ni Sultan ng Baybayin na pupugutan ng ulo sa Gunting ng Daigdig. Pumayag si

Binibini ng Saytang Dagat ngunit lumitaw siya sa pagsubok na lalo pang marilag. Nanabik itong umalis upang muling makasama ang dating asawa. Dumalaw kay Kudaman sina Muta-Muta (dating asawa ni Tuwan Putli) at ang tunay nitong kapatid na si Datu ng Ligayan upang magmungkahi ng pakikipagsandugo. Naghandog si Kudaman ng isang gulok (barung) upang pagtibayin ang kasunduan. Matapos maging kapatid-sa-sandugo, hiniling ni MutaMuta na patirahin siya sa bahay ni Kudaman. Pumayag naman ang huli at agad nagpatayo ng malaking bahay. Tinipon ni Kudaman ang lahat niyang kamag-anak at kaibigan upang ialok ang pagdaraos ng isang pagdiriwang ng tabad. Naghanda siya ng 180 tapayan. Tinugtog ang mga agung upang ihatid ang paanyaya sa lahat. Narinig ito nina Binata ng Alapaap at Sultan ng Baybayin na nagpasyang dumalo. Ngunit bago ito, nagbaba ng kapasyahan hinggil sa pagkakaagaw kay Binibini ng Saytang Dagat ni Binata ng Alapaap. Ang multa ay itinakda sa 180 pinggan. Umalis si Kudaman patungong ibang bayan sakay ni Linggisan upang maghanap ng magagandang damit. Mawawala siya ng pitong taon kung kayat ibinilin ang asawang si Tuwan Putli sa kasundugong si Muta-Muta. Habang lumilipad ang Linggisan, napaibig dito ang Binibini ng Lunting Punay. Narahuyo rin dito si Kudaman at nagsumamong antayin ang kanyang pagbabalik. Sa tahanan ng Sultan ng Baybayin ay namili ng magagandang damit si Kudaman. Nangungulila naman sa ibon at sa amo nitong si Kudaman si Binibini ng Saytang Dagat at nagsumamong siyay pabalikin. Pagdakay nakarating na lamang siya sa bahay ni Kudaman kung saan niya nakilala si Tuwan Putli. Inalok niya rito ang kanyang balaraw bilang pakikipagkasunduan. Inari na siyang kapatid ni Tuwan Putli. Sa kanyang pagbalik, humingi ng nganga si Kudaman kay Binibini ng Lunting Punay at inalok naman siya ng ngangangaan bilang pagsang-ayon. Inilagay siya ni Kudaman sa salapa para sa paglalakbay. Ibinalita ni Tuwan Putli kay Kudaman ang pagbabalik ni Binibini ng Saytang Dagat. Ipinahaya ni Kudaman na siyay nag-uwi ng bagong makakasama, isa pang kapatid para kay Tuwan Putli na tinanggap naman ng huli. Muli na namang umalis si Kudaman upang bumili ng bagong palamuti sa Raha at anyayahan ito sa pagdiriwang ng tabad. Ihinabilin ni Kudaman ang dalawang bagong asawa sa pangunahing asawang si Tuwan Putli. Sa pagdaan ni Kudaman, nakita siya ni Binibini ng Punung Ginuu na napahanga sa kariktan ng ibon ni Kudaman. Binalikan siya ni Kudaman na nang magnais magnganga ay inalok naman ni Binibini ng Punong Ginuu. Ito na ang kanyang ikaapat na asawa. Ipinakilala niya ito sa kanyang tatlong asawa at silang apat ay nagturingang parang magkakapatid.

Sa ikalawang awit, matapos maipatayo ang malaking bahay (kalang banwa), ninais ni Kudaman na mag-alay ng isang pagdiriwang bilang paggunita sa Panginoon ng Palay. Ipinatong niya ang kanyang kamay sa bunganga ng tapayan at siyay nakabuo ng tabad. Tumugtog ang mga kalalakihan ng gong upang masiyahan ang nagpapatamis at nagpapahalimuyak sa tabad, ang Panginoon ng Palay. Lahat ay nakasuot ng magagarang ginintuang damit at palamuti. Kay gagandat kisig nila. Sumali sa sayaw (tarak) ang asawa ni Kudaman at naghanda ng nganga para sa panauhin. Sa pagkakasama-samang itoy napuno sila ng katuwaan. Narinig din ng mga Ilanun ang tugtog at nagpasyang dumalo upang magdala ng karahasan at makidigma. Sila ay gaya ng bala at apoy. Ibinadya kay Kudaman ng isang panaginip ang pagdating ng Ilanun at ang balak nitong bihagin ang kanyang mga asawa. Ngunit nais niyang umiwas sa tunggalian pagkat ang karahasan ay isang pagkakamali kay Ampuq, ang Panginoon, si Nagsalad, ang Humabi. Buong payapang nagnganga si Kudaman at inihanda ang buong sambahayan sa pagharap sa mapandigmang panauhing ito. Sa pagdating ng mga Ilanun, inanyayahan ito ni Kudaman na umakyat sa kanyang bahay. Marahas itong tinanggihan ng una. Nang di makapagpigil si Muta-Muta, nagbunsod siya ng isang labanan sa kalangitan. Sinundan siya ng Binata ng Alapaap na magliligtas sa kanya at bubulusok patungo sa lugar ng mga kaaway. Pitong taong maglalaban sa himpapawid si Binata ng Alapaap at ang pinuno ng Ilanun. Naantig sa ganitong katapatan si Kudaman at nagpasyang lumahok sa labanan. Hinandugan muna niya ng bulaklak ng balanoy ang mga asawa. Kapag namulaklak ito, buhay siya, at kapag nalanta, siya ay nasawi. Nagsumamo ang mga babai kay Linggisan (na nagtangka ring pigilan si Kudaman sa paglahok sa digmaan) na pakamatyagan ang kanyang panginoon. Sinagip ni Kudaman si Binata ng Alapaap sa pagtatago rito sa kanyang ngangaan(salapa). Nagtapos ang labanan sa pagwawagi ni Kudaman. Sa kanilang pag-uwi, dumaan ang dalawa sa bahay ni Limbuhanan, ang pinsang buo ni Kudaman. Kakakasal lamang nito sa Binibini ng Punong Aguho. Dahil di man lang ito nabalita, humingi ng patawad ang si Limbuhanan. Pauwi ay sumama ang bagong kasal kina Kudaman. Balisa namang nag-aantay sina Datu ng Ligayan, Muta-Muta at ang apat na asawa ni Kudaman sa kanyang pagbabalik. Bumalik si Kudaman matapos ang pitong taon. Muling nagkaroon ng pagdiriwang. Nag-alay si Binibini ng Punong Aguho ng isang singsing sa apat na asawa at sila ay naging magkakapatid. Lahat ay sama-

samang kumain bago bago idaos ang pag-uusap sa batas (bisara at bulun). Ditoy ipinaalala sa bagong magkabiyak (usyat) ang mga pao ukol sa mabuting samahan ng mag-asawa, panagutan sa kamag-anakan at alituntunin ng batas (Saraq). Nilinaw din ito sa bagong magkapatid na sina Kudaman at Limbuhanan. Muling nabuhay ang hidwaan sa pagitan ni Kudaman at ni Pinagsaraqan, ang Punong Hukom tungkol kay Tuwan Putli. Iminungkahi ni Binibini ng mga Luray na siya ay hatiin. Dumating ang Datu ng Pinakagilid ng Daigdig kasama ang kanyang asawa, si Binibini ng Daigdig sa Paligid at Binibini ng Sangkalawakan. Matapos ang tatlong araw ng kasayahan, binuksan na ang mga tapayan. Ang biyenan ni Kudaman na si Sultan ng Baybayin ang unang uminom at nagkasunud-sunod na ang ibat-ibang antas ng pagkalasing. Lahat ay maingat na umaalalay sa paglalakbay ng bawat isa. Ang mga babai at ang Datu ay pumaimbulog sa kalawakan dahil sa tabad. Pinakahuling uminom ang bayani. Inalalayan siya ng Binibini ng mga Kawit na naging asawa rin ni Kudaman. Sa panunumbalik din ng kanyang malay, binuhay ni Kudaman ang mga Ilanun sa pagbuga ng kanyang nganga. Inihandog ng mga Ilanun ang kanilang sandata bilang handog sa pagsasandugo. Samatala, hinati ni Kudaman si Tuwan Putli sa dalawa at lilitaw pa rin itong singganda ng dati. Sa ikatlong awit, dadalo si Kudaman at ang apat na asawa sa pagdiriwang na gaganapin sa tahanan ng Sultan sa Ibang Daigdig. Naglakbay silang lima patungo sa bagong daigdig lulan kay Linggisan. Dumating din doon ang mga Ilanun upang makita ang nakasandugong si Kudaman. Nagtungo rin doon si Binata ng Alapaap upang hanapin si Kudaman. Tinungga ang lahat ng tabad at nagkaroon ng bagong lasing na paglalakbay. Pagkaubos ng 180 tapayan, napuno ulit ito sa pagpatong lang ng kamay. Unang nalasing ang mainitin ang ulo at mapangahas na si Muta-Muta. Sumirit siya pataas sa alapaap. Nalasing din ang mga Ilanun na dahil sa kahinaan ay naidlip ng malalim. Ang limang anak ng Sultan ay nangamilipit sa sahig at ang ikaanim ay nagpupumiglas. Hinawakan ni Tuwan Putli ang kaliwang kamay nito ng kanyang hinliliit upang siyay payapain. Si Binibini ng Lunting Punay ay tumungga ng pitong taon at sumirit pataas sa alapaap samantala si Tuwan Putli ay nagliyab ang buong katawan at naidlip ng napakalalim matapos malasing. Nang pinahihinto na ni Limbuhanan ang pagtugtog ng agung pagkat baka masamain ni Nagsalad ang kalabisan nito, nagkaroon ng lakbay-baylan (ulit) si Kudaman sa nakatataas na antas ng santinakpan upang tanungin si Nagsalad. Humingi siya rito ng pahintulot na tumungga at inalok naman sa kanya ni Nagsalad ang mga tapayan. Matapos ang paalaman, nag-uwian na ang lahat. Muli na namang naglakbay si Kudaman sa bayan ni Sawragar at inihabilin ang mga asawa kay Muta-Muta pagkat pitong taon na naman siyang mawawala.

Binigyan niyang muli ang mga ito ng bulaklak ng balanoy. Namili siya sa bayan ni Sawragar ng mga palamuti para sa kanyang asawa: singsing na yari sa gintot may bulaklak sa gitna at kasuutang may burda ng sinag ng araw. Sa pagbabalik niya ay payapa at maringal siyang tinanggap ng mga asawa, ang ulirang gawi ng babai sa asawa. Nang alukin nila ito ng nganga, tumanggi ito. Magkagayunmay naging malambing pa rin sila. Binuhat nila ito nang biga itong maglaho. Pumaimbulog sa kalawakan ang kanyang mga asawa at nakisalamuha sa bituin upang hanapin siya. Nagpasya si Binibini ng Punung Ginuu ang Humabi ng Daigdig at nakita ang bayaning nakaupo sa isang sinag ng araw at nagnganganga. Pag-uwi, ipinahayag ni Kudaman ang pagnanais na gumawa ulit ng tabad at anyayahan ang biyenang Sultan at si Sawragar na kanyang pinasundo sa Linggisan. Sa ikaapat na gabi ng pagdiriwang ng tabad, tinungga ni Kudaman ang 180 tapayan at inubos pang lahat ng tubo. Naging ulap si Kudaman at tinulungan siya ni Limbuhanan sa kanyang paglalakbay. Nahulog siya sa pinakagitna ng daigdig. Nasalubong niya si Binibini ng mga Binata na pumigil sa kanyang kamay at pumaypay sa kanyang mukha upang humupa ang kanyang pagkalango. Inialok sa kanya nito ang ngangaan. Nang magkamalay si Kudaman, itinuring niya itong pagaalok ng pag-ibig. Isinama niya ito pabalik na ikinatuwa naman ng apat niyang asawa sapagkat lima na silang magkakapatid. Sa ikalimang awit, muli na namang umalis si Kudaman upang dumalaw sa Sultan ng Gilig ng Daigdig para sa palamuti ng kanyang asawa. Pitong taon na naman siyang maglalakbay na ikinalungkot ng kanyang mga asawa. Papunta ay naparaan sa ibabaw ng isang umbuk ng buhangin sa dagat si Kudaman. Nakita siya at ang kanyang ibon ni Binibini ng Umbok ng Buhangin. Dahil sa pagmamahal sa ibon, inaya ng babai si Kudaman na magpahinga. Ngunit ang alaga niyang malaking itim na tubong may ginintuang dahon at nahihihipan ng hangin sa ibang daigdig na simbilis ng didlat ay paalalang may katipan na siya. Matapos manggaling sa Gilid ng Daigdig, sumaglit siya sa tahanan ng Binibini ng Umbok ng Buhangin at niyaya itong maging asawa. Pinagbilinan din ni Kudman ang tubo na dalhin ang balita sa napawaksing katipan ng babai. Ito ay tinatawag na agaw at tunang, pag-agaw sa katipan ng ibang tao. Nagkaroon ng kasalan at napuno ang 180 tapayan. Matapos ito ay nagmadali na naman si Kudmang makipagkita sa Sultan. Sa paglalakbay na ito, si Binibini ng Huling Antas ng Santinakpan ay napaibig sa ibon at ito ang naging ikapitong asawa ni Kudaman. Sa ikaanim na awit, tinupad ni Limbuhanan ang pangako kay Kudamang punuin ang mga tapayan para sa ritwal ng pagtungga ng tabad. Habang patuloy ang panauhin sa pagtugtog ng agung, nagpasya na naman si Kudaman na humayo sa ibang daigdig. Namataan siya ni Binibini ng Langis ng Daigdig na nabighani rin sa kanyang ibon. Nag-anyaya it okay Kudaman na dumaan sa kanyang pag-uwi. Nasabat din nila si Binibini ng Sangkalawakan na nagpaabot din ng paanyaya.

Pgkatapos ay nagtungo naman ang bayani sa tahanan ni Binibini ng mga Kawit na di nangakong sasamahan siya ngunit aalalay lang kung sakaling malasing siya. Pauwi ay isinama ni Kudaman sina Binibini ng Langis ng Digdig at Binibini ng Sangkalawakan. Nagdos ng Kasalan at nagkalasingan. Nang malasing si Kudaman ay nagkabisa ang kanyang kasunduan kay Binibini ng Kawit. Pinaypayan siya nito at ng magkamalay, hiniling ni Kudaman na ito ang kanyang maging ikasampung asawa. Dahil walang kamag-anak si Binibini ng Kwait, walang bigay-kaya. Sa pagtatapos ng kasiyahan, ipinagdiwang ni Kudaman ang pagpapakasal sa sampung asawa. Pinakasalan naman ni Binata ng Alapaap ang ikapitong anak ni Sultan ng Gilid ng Daigdig kung saan ang bigaykaya ay isang ilog na nagmumula sa langit, at padadaluyin sa tabi ng bahay ng Sultan at tig-isang puno ng makopa at suha ang mamumunga sa buong taon.

You might also like