Ang Pinaikling Bersiyon

EL F IU B U S T E R IS M O
ni JOSE RIZAL

nina GLADY E. GIMENA at LESLIE S. NAVARRO

JSLPrime
4^ Quality
Printing Corporation

Karapatang Ari 2009 Prime Multi-Quality Printing Corp. GLADYRGIMENAat LESLIE S.NAVARRO

NILALAMAN

anumang paraan nang walang nasusulat na pahintulot mula sa Printer at sa mga Awtor. Anuniang paglabag ay maaaring maharap sa batas ng karapatang sipi at sa iba pang ipinatutupad na batas kaugnay nito. Kabanata 5 Kabanata 10 Kabanata 14 Kabanata 17 Editor: OFELIA E. CONCEPCION Artist: RICNERI Cover Design: MICHAEL MIRANDA Inilathala: PRIME MULTI-QUALITY PRINTING CORP. ISBN 978-971-94260-3-5 Walang bahagi ng aklat na ito ang maaaring kopyahin at irekopya sa pamamagitan ng elektroniko, makinilyado, mimyograpyo, at sa Kabanata 5: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero ............................................................................................... 22 Kabanata 25 Kabanata ...29 7: Simoun ............................................................................................... 6: Si Basilio ............................................................................................... 4: Kabesang Tales ............................................................................................... 3: Ang mga Alamat ............................................................................................... 2: Sa Ilalim ng Kubyerta ............................................................................................... 1: Sa Kubyerta ...............................................................................................

Kabanata 33 Kabanata 35 Kabanata 37 Kabanata 44 Kabanata 50 Kabanata 54 Kabanata 57 Kabanata 62 14: 13: 9:

8:

Maligayang

Pasko

Kabanata 67

16:

Ang

Kasawian

ng

Isang

Intsik

........................................................................................................... Ang mga Pilato

............................................................................................... Kabanata 70 17: Ang Perya sa Quiapo

........................................................................................................... 10:KarangyaanatKaralitaan

............................................................................................... Kabanata 72 18: Ang mga Panlilinlang

........................................................................................................... 11: Los Banos

............................................................................................... Kabanata 76 19: Ang Mitsa

........................................................................................................... 12:PlacidoPenitente

............................................................................................... Kabanata 81 20: Ang Nagpapalagay

........................................................................................................... Ang Klase sa Pisika

............................................................................................... Kabanata 83 21: Iba't Ibang Anyo ng Maynila

........................................................................................................... Sa Bahay ng mga Mag-aaral

............................................................................................... Kabanata 86 22: Ang Palabas

........................................................................................................... 15: Si Ginoong Pasta

............................................................................................... Kabanata 90 23: Isang Bangkay

...........................................................................................................

...............................................................................................

Kabanata 93 Kabanata 96 Kabanata 99 26: 25:

24:

Mga

Pangarap

Kabanata 121

32:

Mga

Bunga

ng

Paskil

........................................................................................................... Tawanan at Iyakan

............................................................................................... Kabanata 124 33: Ang Huling Matuwid

........................................................................................................... Ang Mga Paskil

............................................................................................... Kabanata 34: Ang Kasal ni Paulita I27

EL FILIBUSTERISMO

...........................................................................................................

...............................................................................................

Kabanata 13 Kabanata *07 Kabanata Ill Kabanata

113

27:

Ang

Prayle

at

ang

Pilipino

Kabanata 1 SA KUBYERTA

........................................................................................................... Kabanata 28: Ang mga Katatakutan l2^ Kabanata 29: Mga Huling Salita kay Kapitan Tiago 132 Kabanata 37: Ang Hiwaga................................................................. 30: Si Juli Kabanata 13** 31: Ang Mataas na Kawani Kabanata 39: Ang Katapusan ............................................................................................... 1
5

35:

Ang

Pagdiriwang

............................................................................................... 36: Kagipitan ni Ben Zayb

...........................................................................................................

...............................................................................................

...........................................................................................................

38:

Ang

Kasawian

........................................................................................................... Kabanata 118

...............................................................................................

...........................................................................................................

BUWAN ng Disyembre noon at naglalakbay ang Bapor Tabo sa Hog Pasig galing Maynila at patungong Laguna. Pabilog at hugis tabo ang bapor na kadalasang sinasalimbayan ng malakas natunog bilang pagbibigay hudyat at paghahari-harian. Panay rin ang pagbubuga nito nang maitim na usok na babala ng bisyo't malalang sakit. Ang bapor na ito ay nasa ilalim ng pamamahala ng mga reverendos at ilustrisimos at daong ng pamahalaan. Mabigat ang Bapor Tabo dahil sa dami ng mga kargamento. Puno rin ito ng mga pasahero. Lalong pinabagal ang paglalakbay nito dahil sa maputik na tubig. May hirarkiya ang mga pasahero sa Bapor Tabo bilang pagpapakita ng uri ng tao at kapangyarihang umiiral sa lllttma ng lipunan. Ang mga Intsik at Indiyo ay nasa ilalim ng kubyerta I i .una ng mga kalakal at kargamento. Ang mga empleyado ng pamahalaan, Qlga prayle, mga manlalakbay at mga mahahalagang tao ng lipunan ay nasa Haas ng kubyerta. Ang kubyertang nasa itaas na bahagi ng bapor ay i Mgpapahiwatig ng taas ng antas ng mga taong lulan ng bapor. Ang ilang mga prayle ay nakaupo sa magandang upuan. Ang ibang manlalakbay ay may MWak na tabako habang nakikipagkuwentuhan. May ilang nakadamit Europeo .H mg [bang kawani ng pamahalaan ay nakamasid sa tanawing dinaraanan ng bapor. Mabait ang anyo ng may edad na kapitan ng bapor. Mababakas sa kanyang im ik 11.i ani> karanasang pinagdaanan noong kabataan bilang isang marinerong nil Makay sa niatulingsasakyangpandagatnanakapaglakbay samalawakna km Ionian. Mikailang ulit na sumadsad ang bapor sa mababaw na bahagi ng ilog na puloi putlk, Labis itong nagpapahirap sa timonel na may hawak ng tikin. Mlging ang kapitan ay naghihirap sa pagdiskarte upang maiwasan ang mga ij-.11>al sa kanilang paglalakbay. Sa kanya nagmumula angutoskung kailan pihlhintuin a1 muling paaandarin ang bapor. Nariyang kumanan o kumaliwa Mg bapor para makaiwas sa mas mababaw at mas maputik na bahagi ng Il0| Animo'y isa siyang beteranong matapos sumuong at mamuno sa initpnnuanib na misyon ay kinatandaan na ang pagpapalaki ng mga batang i il .I iiif* sumpungin, tamadatmay katigasanangulo. 6 EL
FILIBUSTERISMO

Lulan din ng bapor Tabo si Donya Victorina, ang tanging ginang na nakikiumpok sa pangkat ng mga kalalakihan. Panay ang reklamo ng ginang tungkol sa mga naglalayag na bangka ng mga mangingisda at balsa ng niyog. Walang patid ang kabubusa ng bibig ng ginang dahil sa mga labanderang naglalaba sa ilog at mga naliligo at nagpipiknik. Sa pakiwari niya'y labis na nakakaistorbo ang mga taong iydn. Si Don Custodio ay nagpapahinga sa kanyang kabin matapos masiyahan sa pakikipag-usap na animo'y walang kapaguran. Si Padre Irene ay pusturang-pustura at nangingibabaw ang panlabas na kaanyuan. Si Simoun ay naroon din, isang lalaking balbas sarado at may bigote, nakasalamin na animo'y bulag, may puti na ang mga buhok, nakasuot ng Amerikana at hitsurang Europeo. Si Simoun ay si Crisostomo Ibarra na ngayon ay nagbabalatkayong isang dayuhang mag-aalahas. Mainit ang ulo ni Donya Victorina at lalo iyong tumitindi sa tuwing maririnig ang sigaw ng kapitan na nag-uutos sa mga timonel na may hawak na tig-isang tikin. Nakikialam pa ito sa kapitan at nagbibigay ng opinyon. "Bakit gumagawi sa dakong iyon ang iyong hangal na timonel?" asik nito. "Mababaw po sa bahaging iyon, ginang," tugon ng kapitan. "Aba'y bilisan naman ninyo! Kaunting tulin pa ng makina! Bakit hindi buong tulin?" pahayag pa ng donya sa kapitan. "Marahan po ang patakbo dahil tayo'y daraan sa palayanang iyan." Itinuro ng kapitan kay Donya Victorina ang bahagi ng ilog na tila palayanan. Kilalang-kilala si Donya Victorina dahil sa katarasan ng pananalita. Siya ang ginang na asawa ng pekeng doktor na si Don Tiburcio de Espadafia. Dahil sa pagmamalabis ng ginang ay hindi nakatiis si Don Tiburcio. Nahambalos ng lalaki ang babae pero pagkatapos mahimasmasan ay mabilis na tinakasan ang donya. Naging tagapangasiwa ng kanyang pamangkin si Donya Victorina. Isang dalagang maganda at napakayaman ang pamangkin niyang si Paulita Gomez subalit maagang naulila sa ama't ina. Bunga ng paliko-likong agos ng ilog ay napag-usapan ang pagtutuwid nito upang hindi maging sagabal sa paglalakbay.

Nakikipagtalo si Ben Zayb, isang manunulat na mukha ring prayle kay Padre Camorra, isang batang pari na mukhang artilyero. Nakikinig sa pagtatalo ang payat na paring Franciscano na si Padre Salvi. Kapwa malakas ang tinig at panay ang kumpas ng sinumang tagapagsalita. Nakisabat na sa usapan si Padre Salvi, "Nakikilala mo ba ang pantas ng mga agham, Ben Zayb?" "Sa lalawigan ng Puente del Capricho ay may ginawang tulay ang isa naming kapatid. Hindi iyon natapos dahil nakialam ang isang pantas ng agham. Nanawagan sila sa pamamagitan ng kanilang teorya at pinintasan ang tulay na ito na hindi matatag at may kahinaan. Ngunit ang tulay ay nanatiling matatag sa pagdaan ng panahon sa kabila ng mga unos gaya ng baha at lindol." Agad sinang-ayunan ni Padre Camorra ang sinabi ni Padre Salvi. "Iyan ang ibig kong sabihin, Padre Salvi."
I I 7 NI.IIHJSTERISMO

Napangiti na lamang si Ben Zayb at sa wari'y hindi malaman ang isasagot M kubila ng paniniwalang siya lamang ang taong may matalinong pag-iisip sa IMIipinas. Muling nagsalita si Donya Victorina. "Mangyari pa kasing wala namang matinong lawa dito sa Pilipinas." Noon nagsalita ang mag-aalahas na si Simoun. "Napakadali lamang Nolnsyunan ng suliraning iyan." Napabaling ang atensiyon ng lahat sa mag-aalahas, na nakasuot ng malaking salamin sa mata na mangasul-ngasul ang kulay, balbas sarado, mataas nil lalaki at may mapuputing buhok na tila lalong nagpapataas ng sarili. "Walang nakaisip ng ganitong paraan gayong napakadaling solusyunan ng sinasabi ninyong suliranin. Ni hindi kailangang gumasta ng salapi," sabi pa ni Simoun. Kilala ang lalaki bilang tagapayo ng Kapitan Heneral kaya't maging ang ilnng mahahalagang tao sa lipunan ay nakinig sa kanyang pagsasalita gaya ni I Ion Custodio. "Humukay ng tuwid na kanal magbuhat sa bunganga ng ilog hanggang SH labasan na daraanan patungong Maynila. Ang ibig kong sabihin ay magbukas i iK panibagong lagusan at sarhan ang dating lagusan na Ilog Pasig para sa I'.ir.lalakbay." Ang panukala ni Simoun ay nagbigay ng kalituhan sa mga nakikinig. Maging si Ben Zayb ay hindi kumbinsido at naniwalang

panukalang iimkiikanluranin iyon sapagkat si Simoun ay matagal nanirahan sa bahaging Norte ng Amerika. May isang naglakas-loob na nagsiwalat ng pagtutol, "Ipagpaumanhin 11iii\t>, < iinoong Simoun, subalit ang inyongpanukala ay nangangailangan ng D 111 i k; 11 aking halaga at nangangahulugan ng pagsira ng ilang kabayanan." "Ang pagsira ay maano?" "Ngunit paano ang kuwartang gugugulin?" 'Qamitin ang mga bilanggo sa pagtatrabaho. Huwag bayaran ang kanilang tnblho nang sa ganoon ay makakamenos ang pamahalaan." 11 nidi ito sasapat." i mig ganoon ay gamitin pati mga matatanda, mga kabataan at mga ' *' i I iiliat ay pagawain at utusang magdala ng kani-kanilang kasangkapan ni ptgkain." ii I 1111. i n | si Don Custodio sa naging pahayag ni Simoun. i lllV " noting I* >kohin ang ating mga sarili. Batid ninyong iyan ang tanging I......inn \ni i >iik mahina ay mananatili sa kanilang kalagayan habang ang "< .......i 11 >i i . . 11 mnanatilingbibigyangkatuwiransa pagdaan ng panahon."
II IN

Simoun,magbubungangkaguluhanangganyangparaan
,"ayon
I.I I N I inn ( iiNloclio. i Igulllhin? Nag-alsa ba ang bayan ng Ehipto? Nagalsa ba ang mga ll in mtmy lludyo laban kay Titus? Akala ko ba'y may nalalaman kayo sa

.i.........ni-

luyitytn?"

8
EL FILIBUSTERISMO

Lahat ay nagulantang sa isinagot ni Simoun kay Don Custodio. "Makailang ulit nang may naganap na paghihimagsik sa bayang ito. Noong panahong pinipilit silang maghakot ng malalaking kahoy para sa gagawing daong ng mga barko... At kung hindi lamang dahil sa mga pari..." tugon ng Dominiko. "Matagal ng nangyari ang panahong iyon," sabi ni Simoun. Hindi na maghihimagsik ang pulong ito kahit

ibigay sa kanila ang maraming trabaho o patawan pa sila ng malaking buwis. Hindi ba't ipinagmamalaki pa nga ninyo sa akin, Padre Salvi, ang pagkakagawa ng hospital ng Los Banos na siyang tinutuluyan ngayon ng Kanyang Kamahalan. Hindi ba't naipagawa ito sa pamamagitan ng sapilitang pagpapatrabaho sa ilalim ng latigo ng isang uldog?" "Naghimagsik sila noon antes," wika ng Dominiko. "Ang nangyari noon ay maaaring mangyari ulit." "Hindi!" tutol ni Simoun. "Ang nasabi ko'y nasabi ko na! At Padre Sibyla, itigil na ninyo ang pagsasalita ng Latin at mga kahangalan. Ano'ng halaga ninyong mga prayle kung magkakaroon ng himagsikan sa bayang ito?" Hindi na pinansin ni Simoun ang mga tumututol sa naging pahayag at nanaog na siya sa isang maliit na hagdanang papasok sa loob ng kubyerta. Namutla si Padre Sibyla dahil tinawag ni Simoun na kahangalan ang kanyang pagsasalita at maging si Don Custodio ay hindi nakatinag sa kinatatayuan. Noon lamang sila nakatagpo ng katunggaling tulad ni Simoun na walang pasintabi sa mga pahayag. "Isang mulatong Amerikano!" bulalas ni Don Custodio. "Ah, Indiyong Ingles!" pabulong namang wika ni Ben Zayb. "Isang Amerikano, hindi ko ba malalaman iyan?" gigil ni Don Custodio. "Ang may kuwento sa akin ay ang Kamahalan. Siya'y isang magaalahas na nakilala ng Kamahalan sa Havana. Isinama siya dito upang makabayad ng utang na loob at upang lalong magpayaman sa pamamagitan ng pagbebenta ng mga brilyanteng... posibleng huwad. Isa siyang taong walang utang na loob na manghuhuthot ng salapi ng mga Indiyo at pagkatapos ay..." at tinapos ni Don Custodio ang pahayag sa pamamagitan ng makahulugang kumpas. Walang ibig makiayon kay Don Custodio sa takot na makabangga si Simoun dahil parang ang Heneral na rin ang kanilang kinatalo. Maging si Ben Zayb, o sina Padre Irene at Padre Salvi, at kahit pa ang hinamak na si Padre Sibyla ay walang tiwala sa bibitawang salita sa iba pang makakarinig. "Ang Amerikanong iyan ay nag-iisip na wala tayong ibang higit na pinakikitunguhan kundi ang mga taong pula ang balat kaya't wala siyang pakundangan na magsalita sa loob ng bapor kung paano gipitin at hamakin ang mga Indiyo. Siya rin ang nagpayong magpadala ng ekspedisyon sa Carolinas. Siya rin ang namahala sa pagpapagawa ng isang barkong pandigma gayong wala naman siyang alam tungkol dito. Gaano man karami ang

kanyang salapi'y wala siyang nalalaman patungkol sa isang gawaing naval?" Maging si Ben Zayb ay pinarunggitan ni Don Custodio samantalang napapangiti lamang ng lihim si Padre Irene. "Sinasabi ko sa iyo, Ben Zayb, El. I'll.IBI is 1I KI'.M') 9
.inn hindi

| i|| iii)'...........ii sa mga taong matagal na dito ay higit na nagdudulot ngsuliranin Mgl panukalangnapapalamutianng mga salita at malaking gugulin na siyang pmiinimv*. a I.tan at tinatanggap." "Marahil y.n ay ganyan," naisagot ni Ben Zayb sapagkat siya'y isang inamamaliayiif- na kailangang nababatid ang lahat. "Bago Minulan ang Obras del Puerto, nagharap ako ng isang simple, matipid ai oi ihinal na panukala para linisinang lawa ng Laguna. Ngunithindi ItO pinagtibty sapagkat wala nito sa lawa," ani Don Custodio. "Maaai i ha naming malaman kung ano iyon?" tanong ng mga nakarinig na liagsilapitan kay Don Custodio. "Kung walang panganib ay ibig ninyo akong magsalita at kung mayroon ay ayaw ninyong magsiimik," pakli ni Don Custodio, na muling tinanong si I let) Zayb. "Nakakita na ba kayo ng pato?" "Namaril na kami niyan sa lawa," tugon ni Ben Zayb. "Hindi patong bundok ang tinutukoy ko. Kundi iyong maamo na inaalagaan sa I'ateros at Pasig. Ano ba ang kanilang kinakain?" usisa ni Don Custodio. Hindi alam ni Ben Zayb ang sagot gayong inaakala niyang siya lang ang kaisa-isang nag-iisip na ulo sapagkat hindi niya batid ang industriyang ito. "Mga susong maliliit," wika ni Padre Camorra. "Hindi kailangang maging isang Indiyo para malaman ang sagot. Kailangan lamang ang mga mata." "Tama! Susong maliliit!" bulalas ni Don Custodio. "Alam ba ninyo kung saan nakukuha ang mga ito? Kung kayo'y katulad ko o kasingtagal kong nanirahan sa lupaing

ito, malalaman ninyong ang mga susong ito ay kinukuha sa mga buhanginan." "Ano'ng kaugnayan niyan sa inyong proyekto?" kunot-noo si Ben Zayb. "Kung mag-aalaga ng pato ang lahat ng bayang magkakanugnog ay mapapalalim ang ilog dahil sa panghuhuli ng susong ipapakain sa mga pato." Ibinukas ni Don Custodio ang dalawang bisig at pinagmasdan ang mga ilamamanghang nakikinig sa kanyang sinasabi. "Pumapayag ba kayong gumawa ako ng isang artikulo tungkol sa panukala ninyo?" tanong ni Ben Zayb. "Sapagkat sa bayang ito ay bihira ang nag-iisip." "Pero Don Custodio," paismid na wika ni Donya Victorina. "Kung ang lahat ay mag-aalaga ng pato ay dadami ang balot... Ay, nakakadiri! Mabuti pa'v matabunan na nga ng buhangin!" TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. 1. timonel 3. ilustrisimos 5. reverendos 2. kubyerta 4. bayang magkakanugnog \ GAWAIN I Ibigay ang mga naging paghahambing ni Rizal sa Bapor Tabo at sa pamahalaang umiiral noon.

Kabanata 2 SAILALI M NG KUBYER TA MASIKIP sa ilalim ng kubyerta dahil sa dami ng pasahero at mga kargamento. Abala ang mga tao sa kanikaniyang gawain at hindi alintana ang ingay na dulot ng ugong ng makina at malalaking bulwak ng tubig na lumilikha ng alon. Walang tigil sa paglikha ng ingay ang bapor dahil sa patuloy na pagpito at kasisigaw ng kapitan. Ang karamihan ng pasahero ay nakaupo sa mahahabang mga bangko at mga tabureteng kahoy. Nasa gitna ang mga kargamento at kagamitang tulad ng maleta, tampipi, at iba't ibang laki ng bayong. Ang ilang kabataan ay nagsisipaglaro at nagbabaraha, ang iba'y nag-uusap at ang ibang pasahero ay mga naghanay at nakahambalang na tila patay at mahimbing na natutulog. May ilan ding nakahigang Intsik na mangangalakal na malapit sa makina, tumutulo pa ang laway at bahagyang nakanganga sa pagtulog. May mga estudyanteng madaling makilala dahil sa bihis at puting kasuotan. Pinagtatalunan pa nila ang kilos ng makina at iniaayon nila iyon sa kanilang napag-aralan sa Pisika. Maminsang paligiran nila ang isang dalagitang estudyante para bulungan at harutin o ang pagkaguluhan ang isang nagngangangang mapula ang labi dulot ng nginangatang apog at ikmo. May tatlong lalaking nag-uusap, dalawang kabataang estudyante at isang may edad na. Si Basilio na mag-aaral ng medisina, si Isagani na mas bata ay nag-aaral sa Ateneo at si Kapitan Basilio. Si Kapitan Basilio ay nagbuhat sa pamimili sa Maynila. Kaibigan ni Kapitan Basilio si Kapitan Tiago kaya't kinumusta nito ang kalagayan ng kaibigan kay Basilio. "Ayaw niyang magpagamot. Inutusan niya akong magtungo ng San Diego para tingnan ang mga paupahan niyang bahay. Ngunit sa aking palagay kaya niya ako pinaalis ay upang malaya siyang makahithit ng opyo." May

2. 3.

10 FILIBUSTERISMO

EL

4. 5.

Paano kumilos ang mga tao sa kubyerta gaya nina Donya Victorina, Don Custodio, Ben Zayb at mga prayle? Anong kabutihan ang maidudulot ng sinasabi ni Simoun na pagtutuwid at paghuhukay ng kanal na daraanan ng bapor sa kabila ng gagawing pang-aalipin sa mga bilanggo at mga Indiyo? Ano ang naging reaksiyon ng mga prayle at mahahalagang tao sa marahas na suhestiyon ni Simoun tungkol sa pagpapatrabaho? Ano ang dapat katakutan ng mga prayle, maging nina Don Custodio at Ben Zayb sa katauhan ni Simoun?

palagay din si Basilio na may sulsol ni Padre Irene ang ginawang pagpapapunta sa kanya ni Kapitan Tiago sa San Diego. "Ang salot na opyo. Ginamit ito ng mga tao noon na walang halong pang-aabuso sa katawan. Itinuturing itong isang gamot. Subalit alam ba ninyo na ang nagmalabis ng paggamit nito ay ang mga Tsino? Ang mga Tsino na
...............UISTER1SMO ...........11

walang alam na kahit isang salitang Latin. Kung mas naging abala na lamang sana si Kapitan Tiago kay Cicero." "Kumusta ang inyong mungkahing magkaroon ng Akademya ng Wikang Kastila?" tanong pa ni Kapitan Basilio. "Sa aking palagay ay mahirap maisakatuparan ang isang iyan." "Matutuloy po ito sapagkat ang hinihintay na lamang namin ay ang permiso nitapos makipagkita si Padre Irene sa Kapitan Heneral. Niregaluhan namin Mg paring dalawang kabayong kastanyo at siya'y nangako sa amin ng tulong," mi Isagani. " Tutol si Padre Sibyla kaya't balewala rin iyan." 'Tutol nga po kaya siya narito ay upang makipagharap din sa Kapitan 111 - nil sa Los Banos." "Naiintindihan ko, subalit kahit pa bigyan kayo ng permiso ay saan kayo I ni. iilia ng pondo?" Sa ambagan po. Maging ang mga guro ay hati sa Pilipino at Kastila." "Kaninong bahay ang gagamitin ninyo?" "Sa mayamang si Makaraig po. Ihahandog niya ang isa sa kanyang mga Inilniy."
III IH

Italiagyang tumango si Kapitan Basilio. Naihanda na ng mga kabataan mil', lalial. "I I nidi masama ang inyong nais mangyari. Kung hindi matuto ng Wikang i ......... iv niaano namang matuto ng Wikang Kastila kahit paano. Ang panahon i i . iyon ay paurong na. Noong panahon namin, kami'y nagaral kahit paano ng Wikang Latin sapagkat ang aming mga aklat ay nasusulat sa Wikang Latin. : i i . i Wikang Kastila ang mga libro ninyo subalit hindi itinuturo ang wikang i i . . i Inyo. Mas masama ang panahong ito kaysa panahon ng ating mga .......n I ii 11, " S inabi pa niya ang isa sa mga winika ni Horatius na Aetasparentum fit n" tivl.s in/it nos nequiores! I 'agkauabi nito'y naglakad palayo si Kapitan Basilio na animo'y emperador H......ni" kaya nagkangitian ang dalawang estudyante. A 11| 111 a 111 rap sa mga matanda sa una ay ang pagiisip ng mga bagay na hadlang kaysa sa kabutihang naiisip ng taong nakaisip nito. Ibig lamang ay > > > 11 1111. i ang pakinabang na walang kahirap-hirap." M.nl-.i ako, ano'ng sabi ng tiyo mo tungkol kay Paulita?" usisa ni Basilio. Slnermunan ako aa pagpili ng mapapangasawa. Kako, wala naman siyang malplpintai kay Paulita. Maganda, mayaman, bagamat isang ulila."
IUI

12 FILIBUSTERISMO

EL

"Siyang tunay! Napakayaman, marangal, magiliw at walang kapintasan liban lamang sa isang bagay." Pagkuwa'y nagpakawala si Basilio ng tawa. Natawa rin si Isagani. "Ang kanyang tiya. Alam mo bang hiniling sa akin ni Donya Victorina na hanapin ko si Don Tiburcio." "Sigurado akong nangako ka upang hindi mawalan ng nobya." Nakatawa pa ring wika ni Basilio. "Oo! Ang problema'y sa amin mismo nagtatago ang kanyang asawa!" Sabay na bumulalas ng pagtawa ang dalawang binata.

"Iyon ang dahilan kung bakit ayaw ng aking tiyo na umakyat ng kubyerta. Siguradong uusisain sa kanya ni Donya Victorina ang tungkol kay Don Tiburcio. Hindi niya alam ang kanyang isasagot," kuwento pa ni Isagani. "Kaya nang malaman ni Donya Victorina na narito ako sa ilalim ng kubyerta ay may pangungutya niya akong tiningnan..." Samantala ay nagtungo sa ilalim ng kubyerta si Simoun at dinatnan ang dalawang binata habang nagkukuwentuhan. "Narito ka pala, Basilio. Ikaw ba'y magbabakasyon na?" Napatingin din si Simoun kay Isagani. "Kababayan mo ba siya?"

Ipinakilala ni Basilio si Isagani sa mag-aalahas na si Simoun. Sinabi ni Basilio na hindi niya kababayan si Isagani subalit magkalapit ang kanilang lalawigan. Sinuri ni Simoun si Isagani na tila may kasamang paghahamon. "Kumusta ang probinsya?" usisa ni Simoun kay Basilio. "Hindi po ba ninyo alam?" "Hindi pa ako nakakapunta sa lugar na iyon lalo't wala namang mamimili ng alahas. Marahil ay mahihirap ang tao doon." Sumabad si Isagani. "Hindi kami bumibili ng isang bagay na hindi namin kailangan." Pilit na ngumiti si Simoun, "Huwag kang magalit, binata, dahil wala akong masamang ibig sabihin. May isang nakapagsabi sa akin na ang mga parokya dito ay hawak ng isang klerigong Indiyo. At kapag ang isang bayan ay hawak ng isang paring Indiyo ay tiyak na mahirap ang bayang ito. Ang mabuti pa siguro'y uminom na lamang tayo ng serbesa para sa ikauunlad ng iyong lalawigan," alok pa ni Simoun kay Isagani. Tumanggi si Isagani sapagkat hindi naman siya umiinom ng alak. "Mabuti sa katawan ang serbesa. Tka nga ni Padre Camorra ay kapansin-pansin ang kawalan ng sigla ng bayang ito dahil sa dami ng tubig na iniinom." Gumuhit sa mukha ni Isagani ang pagkainis. Inunahan siyang magsalita ni Basilio. "Sabihin ninyo kay Padre Camorra na marahil kung tubig lamang ang kanilang iniinom ay wala silang usap-usapang maririnig." "Ang tubig ay nakakapatay ng apoy. Ang tubig ay maaaring makapuksa ng sangkatauhan o lumunod ng mundo kapag naging dagat." Itinaas ni Simoun ang ulo ngunit hindi nakikita ang mga matang nakatago sa salaming asul, nagpahalata ang mukha ni Simoun ng pagtataka.
EL 13 FILIBUSTERISMO

"Napakainam na sagot. Ngunit nangangamba akong pagtawanan lamang n i Padre Camorra ang inyong mga pahayag at magtanong kung kailan nagiging karagatan ang tubig. Hindi siya mapaniwalain sa mga ganyang bagay."

"Nagkakatipon sa kailaliman ang tubig kapag hinuhukay ng mga tao." "Marahil ay mas makabubuting sabihin ninyo sa pari ang tulang ito." Tinula ni Basilio ang tula ni Isagani. "Iinumin ko na ang aking serbesa," tanging naging pahayag ni Simoun. Iniwan niya ng walang paalam ang dalawang binata. "Bakit yata palaban ka ngayon, kaibigan?" usisa ni Basilio kay Isagani. "Hindi ko alam kung bakit subalit nakakatakot ang lalaking iyon." "Panay ang siko ko sa iyo. Hindi mo ba alam na siya ang tinatawag na (Cardinal Moreno?" Natigilan si Isagani. "Minumura siya kapag nakatalikod subalit pinupuri kung nakaharap." "Dumadalaw ba siya kay Kapitan Tiago?" "Mula pa nang siya'y dumating." Lumapit ang isang katulong para sabihing hinahanap si Isagani ng kanyang tiyong si Padre Florentino. Nasa isang bangko sa bandang hulihan at kasama ang ibang pasahero ang klerigong Indiyo. May katandaan na ito at maputi na ang mga buhok subalit halata ang malusog na pangangatawan. Nakatuwid ang katawan bagama't nakaupo at taas ang ulo. Halata sa mukha ng klerigo ang pagiging marangal na tao at bakas ang kawalan ng pagmamalaki at kapalaluan. Si Padre Florentino ang klerigong Indiyo na tiyuhin ni Isagani. Si Padre Florentine} ay anak ng isang napakayaman at kilalang tao sa Maynila. Hindi niya nakahiligan ang bokasyon ng pagpapari subalit dahil sa panata ng ina ay pumasok siya sa seminaryo. Walang nangyari sa kanyang pagtutol at pagsusumamo sa matigas na kalooban ng ina na siyang nakapangyari sa luhat. Idinaos ang kanyang unang misa na tatlong araw ang naging pagdiriwang lunggang sa namatay ang kanyang ina na maligaya. Taliwas iyon sa naging lubiguan ni Padre Florentino sapagkat isang linggo bago ang unang misa ay ii.ii '.pakasal ang kanyang kasintahan sa kung sino lamang na lalaki. Mula noon iv I inanggap niya ang kabiguan at kalungkutan sa buhay. Inampon niya ang i' iinaiigking si Isagani. Nakita ng kapitan si Padre Florentino at inanyayahan sa kubyerta. Baka isipin ng mga prayle na ayaw ninyo silang makahalubilo," katuwiran I tipitan sa paring Indiyo. Napilitan ang pari napagbigyan ang kahilinganng kapitan kaya't ipinatawag | . 11 . i m para sabihing iwasang makita ang
1

kapitan upang hindi maanyayahan i I ubyerta. "Baka akalain ng ibang inaabuso natin ang kagandang loob ng I uplliiii" 1 lipingiti at nailing na lamang si Isagani sa sinabi ng tiyuhin. Sa loob-niva'y nagdadahilan lamang ang pari ngunit ang totoo'y ayaw nitong niya si I)onya Victorina.
14 FILIBUSTERISMO EL

paningin nila ang mga bahay na abot-tanaw mula sa lawang pinaglalakbayan nila. Naroon din ang payat na Franciscano bagama't hindi gaanong maingay. "Masamang panahon! Masamang panahon!" may himigpagbibirong wika ni Padre Sibyla. "Hindi kayo dapat nagsasalita ng ganyan, Vice-Rector sapagkat nagtatamasa kayo ng magandang kabuhayan sa inyong mga kalakal sa Hongkong at mga paupahang bahay," ang nakangiting tugon ni Padre Irene. "Aba, hindi ninyo alam ang aming ginagastos!" agad tutol ni Padre Sibyla.
HL FILIBUSTERISMO '
15

Hanapin ang pangungusap. l.bulwak 2. tampipi

TALASALITAAN singkahulugan at gamitin sa 3. taburete 4. klerigo 5. palalo

GAWAJN 1.Ano ang hinuha ni Basilio kung bakit siya pinapupunta ni Kapitan Tiago sa San Diego? 2.Bukod kay Kapitan Tiago, ano pa ang nais malaman ni Kapitan Basilio? Ano ang kanyang palagay tungkol dito? 3.Paano inuuri ng mga Pilipino ang kalagayan ng tao sa lipunan sa pamamagitan ng kubyerta? 4.Ano ang pananaw ni Simoun sa isang bayan na hawak ng isang paring Indiyo? 5.Ipaliwanag ang pahayag na ito, "Ang tubig ay nakakapatay ng apoy. Ang tubig ay maaaring makapuksa ng sangkatauhan o lumunod ng mundo kapag naging dagat." Kaban ata 3 ANG MGA ALAM AT WALA na ang init ng pagtatalo nang umakyat si Padre Florentino sa kubyerta. Sa halip ay nagkakasiyahan na ang umpukan ng mga pari't mahahalagang tao sa lipunan na may hawak na mga kopita, kasama pa rin sina Don Custodio at Ben Zayb. Habang pinagmamasdan nila ang magandang kapaligiran ay nagkukuwentuhan sila na may kasamang tawanan at pagbibiruan. Dumaan na sila sa bayan ng Pasig at kaakit-akit sa

"Ang mga nagbabayad ng buwis sa hasyenda ay nagsisimula nang tumutol." "Huwag na kayong dumaing at baka mapaiyak pa ako," tumatawang sabad naman ni Padre Camorra. "Kami ay walang hasyenda o bangko. Maging ang mga Indiyo ay tumatawad sa pagbabayad ng buwis at humihingi pa ng I aripa gaya nang ipinatupad noon ng Arsobispo Basilio Sancho. Nagtaasan na ang bilihin ngunit ang nais nilang ibayad na halaga sa binyag ay mura pa sa lialaga ng isang manok. Nagbingi-bingihan na lamang ako at tinatanggap ang anumang halagang makakayanan nila. Hindi kami dumaraing sapagkat ayaw naming maging mapagkamkam. Hindi ba, Padre Salvi?" Mula sa hagdanan ay lumitaw ang ulo ni Simoun na umaakyat galing sa ilalim ng kubyerta. "Saan ba kayo galing? Hindi tuloy ninyo nakita ang pinakamagandang bahagi ng paglalakbay na ito?" pasigaw na wika ni Don Custodio na tuluyan nang nawala ang inis sa tinig. "Marami rin akong nakitang magandang tanawin at ilog, subalit ang higit na kawili-wili sa akin ay ang pag-alala sa mga alamat," ani Simoun. "Kung alamat ang pag-uusapan ay marami niyan dito sa Ilog Pasig,"ang sagot ng kapitan na halatang malaki ang pagpapahalaga sa ilog. "Ang Alamat ng Malapad na Bato. Noong bago pa dumating ang mga Kastila ay sagrado at pinaniniwalaang may nananahang espirito sa batungbuhay. Ngunit nawala |ng ganoong paniniwala mula nang gawing kuta at tirahan ng mga tulisan."

May isa pang alamat na alam naman ni Padre Florentino, ang Alamat ni I >onya Geronima. "Alam na ng lahat iyan," wika ni Padre Sibyla. Ngunit hindi pa batid nina Simoun, Ben Zayb, Padre Irene at Padre < Stmorra ang alamat kaya't hiniling na ikuwento iyon ni Padre Florentino. Avon sa kuwento, si Donya Geronima ay isang estudyanteng kasintahan I IK I sang binatang nagpari sa kabila ng pangakong pakakasalan siya. Naghintay Ito na iiiparinangpangakohanggangsatumabaattumandangdalaga.Nags uot-i 111 i ito at hinanap ang pari nang malamang naging arsobispo na ito. Dahil lihiili maaaring pakasalan ng pari ang babae, itinira niya ito sa kuweba. Dito ......anirahan, namatay at napalibing ang babae. Sinasabing dahil sa naging

iiiipnk nlaba ni Donya Geronima ay kailangang tumagilid ito upang makapasok 1 liweba. Ang entrada ng kuweba ay napapalamutian ng sala-salabid na ...... i' icing. Pinagkamalan siyang engkantada dahil sa mga pinggan at 1 ill ii" na pilaknainihahagis niya sa ilog matapos gamitin. Sinasalo naman mi i inm ng isang lambat na nakalatag sa ilalim ng tubig. Wala pang lain nmpung (aon ang nakakaraan, ang ilog ay umurong at naglaho ang 1 II bit lulu! ng paglalaho ni Donya Geronima samemoryang mga Indiyo. i lnpnkiigandang alamat! Gusto kong gawan ng isang artikulo," pahayag ni Hi /nyb. I iiiliin ana ni Donya Victorina ang kagustuhan ding manirahan sa ................i ili subalit naunahan siya ni Simoun sa pagsasalita.
II

16 EL FILIBUSTERISMO "Siyanga!" agad namang sabad ni Donya Victorina. "Saan nga ba dito, "Sa inyong palagay, Padre Salvi?" hinarap ni Simoun ang Franciscano. "HindiKapitan? May naiwan kayang bakas dito sa tubig?" kaya mas mabuting ipinasok ng arsobispo si Donya Geronima sa isang beateryo, "Tumingin kayo sa dako roon," ang panimulang wika ng kapitan. "Ayon sa halimbawa'y sa Sta. Clara kaysa sa isang kuweba siya tumira." kuwento ng kabo ng mga kawal na tumugis kay Ibarra, tumalon ito at sumisid nang Nagtaka si Padre Sibyla sa direktang pagtatanong ni Simoun kay Padre Salvi. malapit nang masukol. Sa tuwing iaangat niya ang ulo ay pinauulanan siya ng bala. "Sapagkat para sa akin ay hindi naging marangal iyon," pagpapatuloy niHanggang sa naglaho na siya sa kanilang paningin i l FILIBUSTERISMO 17 Simoun. "Hindi kabanalang matatawag ang patirahin si Donya Geronima sa isang at sa dakong iyon na malapit sa pampang, ang tubig ay nagkulay-dugo. i ilnntatlong kuweba na nasa pampang ng ilog at gawing isang engkantadang kalaro ang mgataon na ang nakalilipas mula nang mangyari iyon." nimpa, o iba pang mga lamang tubig. Higit na kabanalan o matatawag na romantiko "Kung ganoon, ang kanyang bangkay ay..." tanong ni Ben Zayb. ang itira o ikulong na lamang sa Sta. Clara upang madalaw o malibang naman "Nakasama na ng kanyang ama sa ilog na ito," tugon ni Padre Sibyla. " 11 indi paminsan-minsan. Ano sa palagay ninyo?" ba't isang pilibustero ang kanyang ama, Padre Salvi?" "Hindi ko mahuhusgahan ang ginawa ng arsobispo," tugon ng Franciscano sa "Pinakamurang libing, hindi ba Padre Camorra?" tanong naman ni Ben /.ayb. tanong ni Simoun. "Ang isang pilibustero kailanman ay hindi magkakaroon ng marangyang "Bilang isang gobernador eklesiyastiko, kung kayo ang nasa posisyon ng libing," nakatawang tugon ni Padre Camorra. arsobispo, ano ang inyong gagawin?" "Ano'ng nangyayaxi sa inyo, Ginoong Simoun?" usisa ni Ben Zayb. "Kayo l' i y "Hindi na mahalagang pag-isipan o pag-aksayahan ng panahon ang isang bagay na hindi naman mangyayari," marahang tugon ni Padre Salvi. "Alalahanin nanahihilo na sa paglalakbay na ito? Isa kayong manlalakbay. Nalulula ba kayo sa lamang natin ang pinakamagandang milagro na nagawa ni San Nicolas." ganitong klaseng ilog na isang patak lamang ng tubig ang laman?" Nagkuwento si Padre Salvi tungkol sa isang Intsik na hindi binyagan na "Dapat ninyong malaman na hindi maaaring ihalintulad sa isang patak na 1111 > i nabagbag na ang bangka sa ilog at muntik nang sagpangin ng buwaya. Tumawag sag ang ilog na ito. Higit na malaki ang lawang ito sa alinmang lawa sa Suisa > mga santo ang Intsik at himalang naging bato ang buwaya dahil sa himala ni San lawa sa Espafta. Ang mga sanay na marino at mandaragat ay nahihilo i Ito," Nicolas. pagtatanggol ng kapitan sa lawang napamahal na sa kanya. "Kahanga-hanga!" sabad ni Ben Zayb. "Hindi kapani-paniwalang ang isang TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin Intsik na hindi binyagan ay gawan ng himala ng isang santong hindi naman niya sa pangungusap. pinaniniwalaan. Nais kong isulat bilang isang artikulo ang alamat na ito." "May dalawang katanungan kang maaaring idagdag sa iyong isusulat na 1. nabagbag 3. taripa 5. nimpa artikulo. Una, ano kaya ang nangyari sa buwayang naging bato? Nakatakas din 2. masukol 4. pilibustero kaya ito? O nadurog na parang isang totoong bato? Ikalawang tanong, ang mga GAWAEN natuyong hayop kaya na nakita ko sa mga museo sa Europa ay bunga rin ng mga sinaunang santo?" pakli ni Simoun. I Hakitbiglangnapunta ang usapansa alamat saibabawng kubyerta? ' Anong uri ng "Sino'ng makakapagsabi?" tanong ni Padre Camorra. tao ang matatagpuan sa ibabaw ng kubyerta? I Ano ang paksa ng usapin ng mga pari "Dahil alamat ang ating pinag-uusapan at tayo'y nakapasok na sa lawa, marahil sa umpukan ng mahahalagang tao? I Ano ang representasyon ni Donya Geronima sa ang kapitan ay maraming nalalaman," ani naman ni Padre Sibyla. lipunan? \ no ang paniniwala ng mga tao sa Alamat ng Malapad na Bato? Nagtanong si Ben Zayb. "Oo nga pala, Kapitan. Alam ba ninyo kung saang dako ng lawa napatay ang isang nagngangalang Guevarra, Navarra o Ibarra?" Kabanata 4 Lahat ay napatingin dahil sa tanong na ni Ben Zayb maliban kay Simoun na nasa malayo ang tingin. KABESANG TALES

SA Noli Me Tangere, siya ang mangangahoy nasi Selo. Maputing-maputi........limit) a i i. Sa panahon ng pagkakaingin ay nagkasakit ang buong pamilya kanyang buhok pero may malusog na pangangatawan. Bagama't ang ................1 11 v. 111 a i lggang sa namatay ang asawa at panganay na anak na si Lucia. i in- n i r hanapbuhay ay ang paggawa ng walis, masasabing maalwan na ang i panahon ngpag-aani, isang korporasyon na pag-aari ng mga pari ang ................i l >i iliay. Anak niya si Telesforo na ang palayaw ay Tales. Dati itong ..............I in ng lupain at pinagbayad nila ng buwis ang pamilya ni Tales sa ......i i 1 1 i i isang mayarhang tao namay-aringlupain ngunit nang magkaroon H| 11 , i . 111g kalabaw at daang-daang piso ay nagsarili na kasama ang ama, INKWII 1 1 ii long anak. Nagkaingin sila sa dulong bayan sa isang lupaing walang
............i
M

18

_______________________________EL FILIBUSTERISMO

halagang tatlumpung piso. Siya'y masunurin at tahimik na tao kaya't naging sunud-sunuran maging sa payo ng amang si Selo. "Magpaubaya ka na. Kung makikipag-usap ka ay tiyak na gugugol ka ng salapi na makasampung ulit ang halaga kaysa ibabayad mong buwis sa mga pari. At baka bilang ganti ay magpamisapa sila sa iyo. Isipin mo na lamang na ang halagang iyon ay naipatalo mo sa sugal o naihulog sa tubig na sinagpang ng buwaya," payo ng ama. Naging masagana ang ani at naipagbili ng mataas na halaga. Binalak ni Tales na magtayo ng bahay na kahoy sa baryo ng Sagpang, sa bayan ng Tiani at karatig na bayan ng San Diego. Binalak ng mag-amang Selo at Tales na papag-aralin ang magkapatid lalo na ang babaing anak na si Juliana o Juli. Isang kaibigan ng pamilya ang nag-aaral sa Maynila at ito'y walang iba kundi si Basilio na nagmula rin sa isang hamak na angkan. Naging masagana ang ani nang sumunod pang taon kaya't tinaasan na ito ng buwis ng mga prayle. Nagbayad naman si Tales sa pag-aakalang sa mataas na presyo niya maibebenta ang mga ani. Dahil sa pag-asenso ng pamilya ni Tales, inihalal siyang kabesa de baranggay at mula noon ay tinawag siyang Kabesang Tales. Labing-apat na taong gulang pa lamang ang anak niyang lalaki na si Tano. Sapagkat isa na siyang kabesa, nangailangan siyang bumili ng kasuotang Amerikana, sombrerong piyeltro at inihanda ang sarili sa marami pang gastusin. Upang maiwasan ang hindi pagkakaunawaan sa mga prayle at gobyerno, pinaluluwalan ni Kabesang Tales ang mga taong nakatala na hindi nakakapagbayad ng buwis. Ipinagbayad niya pati ang mga umalis at nangamatay na. Gumugol siya ng panahon sa mga paniningil at pagtungo sa kabisera. "Magpasensiya ka dahil dumami ang kamag-anak ng buwaya! Iyon na lamang ang isipin mo," payo ng amang si Tandang Selo. Nang mabanggit ni Juli ang tungkol sa pag-ani ng tagumpay ni Basilio ay pinayuhan din niya ang apo, "Sa isang taon ay magtungo ka na sa Maynila para mag-aral katulad ng mga dalaga sa bayan." Hindi pa dumarating ang susunod na taon ay muling dumating ang araw ng pagbabayad ng buwis na higit na mataas kaysa dati. Nayamot na si Kabesang Tales. Nang umabot sa dalawang daang piso ang buwis ay naging sukdulan ang lahat kay Kabesang Tales. Tahasan na siyang tumutol. Noon siya pinagbantaan ng tagapangasiwa ng mga prayle na kung hindi magbabayad ng I I HINTKKINMO 19

I i ilnl.iva an na sila upang ipasaka sa iba ang nasabing lupain. i n j 1 1 1 1 1 1 l. ilnsang Tales na hindi totoo ang bantang mga prayle ngunit . , 1 1 i . I iy i .11.>. mga ito ng isang mangangasiwa ng lupain. Dahil dito'y i i 11 11 i I .ihcsangTales at nangayayat. Nakita niya ang sarili na kaawa.........,11 ".asak a sa gitna ng matinding sikat ng araw sa bukirin at napapaltos .........in | M. i sa pagtapak sa mga bato't ugat. 1 11| . iwa na si Kabesang Tales sapagbabantang mga pari at kahit kalahati . i n i niyangmagbuwis.Nagbantarinsiyangipagkakalooblamangang 111 | m 11 1 HII s i nu inang makakapagdilig ng dugong magmumula sa kanyang ugat. 11null na nagawang banggitin ni Tandang Selo ang tungkol sa buwaya n i 111111 1111 layapa pa rin niya ang kalooban ni Kabesang Tales sa pagsasabing lining nananalo sa usapin ay nawawalan maging ng barong isusuot sa

I ill I Willi.

i i v i mg lahat ay mauuwi sa pagiging alabok at tayong lahat ay isinilang along anumang saplot sa katawan," tugon ni Kabesang Tales sa ama. N1 1 k i pagmatigasan si Kabesang Tales na hindi niya ibibigay ang kanyang lupnln kaninuman hangga't walang naipakikitang kasulatan ng pagmamay-i n I inanggap ni Kabesang Tales ang asuntong iniharap ng mga prayle sa i.......liwalang mananaig pa rin ang katarungan sapagkat may ilang i i i i .iiaguyod nito at sumusunod sa batas. "Maraming taon akong naglingkod sa hari sa pamamagitan ng paggugol ng islapi at pagpapagod ng katawan. Ngayon ay humihingi ako sa kanya na v higyang katarungan at kailangan niyang ipagkaloob iyon sa akin." Nagpatuloy si Kabesang Tales sa paggugol ng panahon at salapi upang maipanalo ang asunto. Pabalik-balik siya ng kabisera at may mga araw na hindi kumakain o mga gabing hindi natutulog. Sa mga araw na hindi siya i i iaa I is ay nagpupunta siya sa kanyang lupain. May dala siyang baril bilang proteksiyon sa mga gumagalang tulisan upang maipagpatuloy ang paglaban .1 asunto. Ni hindi siya malapitan ng tagapangasiwa ng pari at tinatanaw na lamang siya buhat sa malayo. Ang mga hukom ay hindi makapanig sa kanya dahil mga takot na maalis II lungkulin. Mabubuting tao ang mga hukom at nagbuhat sa mararangal na ingkan. Wala silang maisip na paraan kundi ang himukin si Kabesang Tales na magbayad ng buwis upang hindi makuha ang lupain. I umutol si Kabesang Tales. Walang nakapagpabago ng kanyang pasya maging ang gobernador na pinuntahan na siya para takutin. Magagawa ninyo ang lahat dahil ako'y mangmang at walang sapat na i.i i pan lumaban. Ngunit dapat ninyong malamannanilinangko ang lupaing Ito II tulong ng aking ama, asawa't mga anak. Hindi ko maibibigay ang lupang Ito sa sinumang hindi mahihigitan ang nagawako. Diliginmuna niya Ito ng dugO kasama ang kanyang buong angkan." Dahil sa pagmamatigas na ito, maging ang mga huwarang hukom ay blnlgyang katuwiran ang mga prayle. Bunga nito'y pinagtawanan siya Riga tao dahil sa kanyang pangangatuwiran.
n i '
II

16

20

Hindi doon natapos ang 1ILIBUSTERISMO paghahabol ni Kabesang Tales. Binalaknilang gawin iyon subalit walang may gustong bumili hanggang may Nagpatuloy siya sa pagdadala taong nagpahiram ng kailangang halaga kapalit ang paninilbihan ni Juli. ng baril habang binabantayan I mabukasan din, araw ng Pasko ay magsisimulang manilbihan ang dalaga. ang kanyang lupain. Hindi matanggap ni Tandang Selo na ang apong babae ay magpapakatulong Ipinatawag sa hukbo si mi ibang tao. Ang kanyang apo na inalagaan at hindi man lang pinainitan sa HI Tano, ang anak na lalaki ni aw, may hubog kandilang mga daliri at may mapupulang sakong ay aalipinin Kabesang Tales. Masyadong .unang at gagawing katulong. rnabait ang binata para maging "Kung aalis ka'y tutungo ako sa gubat at hindi na kailanman magbabalik," guwardiya sibil, tulad din ng niiliingkot na sabi ng matandang lalaki. kabaitang taglay ng Jcapatid na Hindi sumang-ayon si Juli sa sinabi ni Tandang Selo at sa halip ay si Juli. Hindi I>i i launawang kailangang makabalik ang kanyang ama upang maipanalo ang ipinagbayad ni Kabesang Tales ng anumang halaga ang anak IMNO at siya'y matubos sa pagkaalila. upang hind kunin ng hukbo at sa halip ay pinabayaang umalis. Maraming hind] Napakalungkot ng gabi. Hindi na umiimik si Tandang Selo dahil sa hindi maw nakapaniwala sa pangyayaring ito. aring lungkot at sakit na nararamdaman. Balisa si Juli at sa guni-guni'y til 11\ i 11 "Magbabayad ako ng abogado. Kung mananalo ako sa usapin aj i tang ikakasal na sa isang maganda at mayamang babae si Basilio habang v mapapauwi ko siya ngunit kung hindi'y kalilimutan kong ako'y may isa pan| may hawak na pamaypay para sa amo at hawak maging luraan nito. anak," wika ni Kabesang Tales kay Juli habang ito'y umiiyak "Malalaman niyang pinili kong magpaalila kaysa ipagbili ang agnos na Pinagbintangan at pinaghinalaan si Kabesang Tales na may balak siyanj i i i i ' la ng kanyang pag-ibig sa akin," pakonsuwelo niya sa sarili. patayin ang sinumang nagtatangkang pasukin ang kanyang lupain. Dahilai ito Magdamag na lumuha si Juli at umasa ng himala sa kinabukasan. Umaasa 3 para matakot ang mga pari at magbaba ng kautusan ang Kapitan Henera na lynng makatagpo ng halagang dalawang daan at limampung piso sa ilalim ng ' 1 1 1 1 .111 ng Mahal na Baka makatagpo siyang makakauwi ang amasa kanilang ....:--------- MAOIRIB si samsamin ang lahat ng mga baril. Isinuko ni Kabesang Tales ang kanyan J baril .mill,, ay darating. Birhen. Umaasa siyang isang supotng ginto at maging si sa kanyang isip ang pagdating ng kura, si Padre Camorra Im Inging arating. iglaro rii anunuks subalit nagpatuloy siya sa pagbabantay ng lupain na may dalang gulok| Naglaro rin iMinm i uinillo ang nanunukso sa hanggangmay mga mapagal attulisan. Gumulo nang kanyang isip kanya at sa siya'y kasamang dalawin ng antok. "Ano ang magagawa ng gulok na iyan sa mga tulisang may baril?" tanon] ii i'imp si Juli. Napangarap niya ang kamusmusan sa gubat. Nasa ilalim ng " i . ni Tandang Selo sa anak. "Kailangang patuloy kong bantayan ang aking mga pananim. Bawal sumibol ii Basilio nasa hindi niya malamang dahilan ay nakakamukha ng kapatid I .inn habang ang bagong panginoon niya ay nagmamatyag sa batis. doon ay buto ng aking asawa." Pinalitan niya ng palakol ang gulok at pinasan iyon habang naglalakad. TALASALITAAN Nakuha ng mga tulisan si Kabesang Tales at hiningan ng tubos na liman; I [anapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. daang piso kung hindi ay papatayin ito matapos ang dalawang araw na palugit i ilabok 3. asunto 5. tulisan Nagdatingan ang mga kapitbahay at mga kaanak at pinakamaagap si lllol 4. pangginggera Hermana Bali. Isa itong pusakal na pangginggera na nagpunta ng Maynila mula nang magretiro sa beateryo ng Compania. GAWAIN Pumayag si Juli na ipagbili ang lahat ng alahas maliban sa isang laket o| i ii .i .i pinny I .,il iay ad ng buwis ang pamilya ni Tales? agnos na may brilyante at esmeralda na bigay ni Basilio. Ang laket ay pag-aai ng . 1 1111 Pilipino na makikita sa pamilya ni Tales? anak ni Kapitan Tiago na si Maria Clara na ipinagkaloob nito sa isang ketongin. ..........C, mga Kastilang pari ang makikita sa korporasyon? Ibinayad naman ng ketongin ang laket kay Basilo bilang gantimpali dahil sa ni| ii| .ii ni lulinanagpapakitangkamangmangan? paggamot nito sa kanya. ......Iili 111 a11^ maging kabesa de baranggay? Ipinagbili ni Juli ang mga suklay at hikaw maging ang kanyang rosai \ .> na nakapagdagdag pa ng halagang limampung piso. "Ang mabuti pa'y isangla mo na ang bahay na ito sa halagang dalawan daan at limampung piso. Sanglang babayaran kung mananalo ang usap kung hindi'y iilitin."
I H I --------w -~

BISPERAS ng Kapaskuhan at Kab kasalukuyang inililibot ang prusisyon n| anata 5 ANG Noche Buena sa mga lansangan nang NOCHE BUENA NG dumating ng San Diego si Basilio saka ISANG KUTSERO ng karomata. Naantala ang paglalakbay
EL FILIBUSTERISM

17

nila ng ilang oras dahil hinarang sil| ngkamay at kaliwang paa. Sa! tuwing mga guwardiya sibil at hinanapan angnagpupumiglas daw ito'y nayayanig ang kutsero ng sedula. Sinaktan ng mgipaligid sapagkat napakalakas nito. guwardiya sibil ang kutsero nangTinawag siyang Bernardo ng mga walang maipakitang sedula bagoTagalog at napagkamalan siyang si inihara^ sa komandante. Muli silangBernardo Carpio ng mga Kastila, ang naantala dahil kinailangang bigyangbayaning tumalo kay Rolando ng daan an] may kahabaang prusisyon.France. Unang dumaan ang imahen ng "Kapag nakalag na ang tali sa Matusalem kaya' nagtanggal ngkanyang kanang paa," pabulong na wika sombrero ang kutsero at nagdasal Angng kutsero, "ipagkakaloob ko sa kanya Ama Namin. ang aking mga kabayo at paglilingkuran Panay ang pagkukuwento ngsiya hanggang kamatayan sapagkat kutsero na wari'y nalimutan na angililigtas niya ako sa mga guwardiya ginawanj pananakit ng mga guwardiyasibil." sibil. Sumunod sa prusisyon ay ang "Marahil ay walang guwardiya sibildalawang hanay ng mga batang lalaki na sa panahong nabubuhay pa ang mgi santo," wika ng kutsero. "Kungtila napipilitan lang. May dalang kandila mayroon ay hindi sila mabubuhay nangat sulo ang iba, ang iba nama'y may bitbit na maliliit na parol na nakasabit sa matagal sa pagkulata." Sumunod sa prusisyon ay angpatpat. Halos pasigaw nilang dinarasal tatlong haring mago na sina Gaspar,ang santo rosaryo na parang nakikipagBaltazar at Melchor na nakasakay saaway. Ang sumunod sa prusisyon ay | i I I 23 kabayong nakadamba lalo na angILIBUSTERISMO kabayo ng maitim na si Haring Melchor ni Jose na nakasakay sa hamak na na animo'y mananagasa sa dalawangandas, malungkot at napapalamutian kasama. bulaklak na asusena ang baston. Tila "Wala ngang guwardiya sibilisang bilanggo si San Jose dahil > * i 11 noon." Nasa tinig ng kutsero anglagitnaan ng dalawang guwardiya sibil pananaghilj sa isang masayangang andas nito at ni hindi umuusal nipanahong lumipas. "Kung mayroon ayrequiem aeternam.Sa bandang likuran ni tiyak na huhulihin at ikukulong angSan Jose ay naroon ang mga l lulling maitim na Haring Melchor na nasa tabibabaing nagsisipagdasal habang ng dalawang haring Kastila." nakatalukbong ng panyong puti ang ' i Nang mapansin ng kutsero na mayulo at nakatali sababa. Sagitnanila'y may suot ding korona ang haring maitim ay mga batang may hilangkuneho mi pawn naalala nito ang hari ng mga Indiyo. "Nababatid po ba ninyo kung angsa papel de Hapon at may nakapalawit tali niya sa kanang paa ay nakalag na?"na buntot. May dala silang i i im bilang usisa ng kutsero kay Basilio. pagbibigay sigla sa Mesias sa araw ng "Kanino pong kanang paa?" usisa kapanganakan nito. naman ni Basilio. Nasiyahan ang kutsero nang "Kanang paa ng hari. Ang hari mawisikan ng agua bendita gayundin natin. Ang hari ng mga Indiyo." ang i . \ ang kabayo.Hindi na tuloy niya Ngumiti lamang si Basilio at mapalo ang kabayo dahil nabasbasan na. nagpatuloy ang kutsero. A ng pinakahuli sa prusisyon ay ang Batay sa alamat, ang hari ng mgaMahal na Birhen sa kasuotang Divina i i i Indiyo ay nakatali at nakakulong saora. Sinadyang ipabatid sa mga tao na isang kuweba sa San Mateo. Umaasanagdadalang tao ito sa pamamagitan i ang marami na darating ang panahongiaglalagay ng bulak at basahan upang ito'y makakalaya. Sa bawat isang daanglumaking bahagya ang tiyan. Hindi i i taon ay nalalagot ang tanikala ng hariuna sa prusisyon ang kura sapagkat kaya't naging malaya ang dalawa nitong
I I I I

18

nagagalit siya sa mga taong ayaw IIIpagsasamantala at pang-aabuso ng mga igbayad nguwardiya sibil ay walang puknat na tatiumpung piso sasiyang nagdudulot upang unti-unti nang bawat misa sa" ii wala anumang kasiyahan sa kanilang madaling arawbayan. bagama't 111 i ikaso May niya ang ayos ng sumigaw ng prusisyon. Tinawag " Alto! at niyang mga tila pilibustero ang " I natauhan sa taong ang gusto'y dalawampung piso pagmumuni-muni si Basilio. lamang ang bayad. Kasalukuyang dumaraan ang Hindi namalayan karomata sa kuwartel nang mapuna ng kutsero na walang ilaw ang kanyang ng isang guwardiya sibil na wala karomata at "< iging si Basilio ay hindi iyong ilaw. Hindi sila pinalagpas at napuna iyon dahil abala siya sa sa kabila ng pagmamakaawa ng pagmamasid ng " i isabit na parol sa kutsero dahil naantala sila ng mga bahay. Napansin niya ang prusisyon ay hindi siya kalamlaman ng paligid dahil nanlalabo pinakinggan ng guwardiya sibil at ang mga ilaw at walang gaanong patuloy ing Inalipusta. Tinakot pa musiko. May kulang sa I i ivahang ang kawawang kutsero na siya'y nagaganap at naisisi iyon ni Basilio sa aarestuhin at kahirapan ng buhay at i " i ilion. Ang .....lalathala ang nangyari sa pahayagan presyo ng mga kalakal ay bumababa gaya ng asukal at iba I'Hir nni.dahil lumalabag siya sa kautusan. Nunliimbagang na lamang si Nangangamatay ang kalahating mga Basilio at bumaba ng karomata. hayoppansaka habang tumataas *'''' pagbabayad ng buwis. Ang

I
24 EL FILIBUSTERIS i i i II IIIIISTERISMO 25

Nagpasya si Basilio na maglakad dala ang kanyang maleta. Ito ang bay ng San Diego, ang kanyang bayan ngunit wala siyang kamag-anak isa ma Sa paglalakad ay napadaan siya sa bahay nina Kapitan Basilio na buko tanging may nagaganap na kasiyahan. Nakita ni Basilio si Sinang na hindi n, tumaas pa ngunit tumaba naman mula nang makapag-asawa. Nakita rin niyd na nakikipag-usap si Kapitan Basilio sa kura, sa alperes ng mga guwardiyq sibil at maging sa mag-aalahas na si Simoun. "Makakaasa kayong pupunta kami ng Tiani para tingnan ang inyong mga alahas, Ginoong Simoun," ani Kapitan Basilio. "Pupunta rin ako dahil kailangan ng kadena ng isang relo dangan at ako'v abala sa aking mga gawain," sabi naman ng alperes. "Kung maaari ko sana itong ipagkatiwala kay Kapitan Basilio." Natuwa si Kapitan Basilio sapagkat nais niyang mapalapit sa alperes para hindi pinsalain ang kanyang mga tauhang manggagawa sa bukid. Hindi niya tinanggap ang perang ibinibigay ng alperes. "Aginaldo ko na sa inyo," ang wika ni Kapitan Basilio. "Hindi ko mapapayagan ang bagay na iyan," pagtutol ng alperes. "Ang mabuti'y saka na lamang natin pagusapan," sabi ng kapitan. Ang kura paroko ay nagsabi rin ng alahas na gustong bilhin at si Kapitan Basilio rin ang naatasang bumili nito. "Isang pares ng hikaw na mataas ang uri. Saka na lang din tayo magkuwenta." "Wala kayong dapat alalahanin, Padre Kura," ani Kapitan Basilio sapagkat naghahangad din siyang mapalapit sa mga alagad ng simbahan. Para kay Kapitan Basilio, maaari siyang gumugol ng mga regalo para sa mga ito. Samantala, si Simoun ay patuloy sa pagpuri sa mga ibinebentang alahas. "Nakapagtataka ang taong ito, nakakapagnegosyo kahit saan," nasabi ni Basilio sa sarili at saka siya nagpatuloy sa paglalakad. "Kung paniniwalaan ang sinabi ng isang tao, binibili raw niya ang mga alahas sa mababang halaga at ipinagbibili naman bilang pangregalo. Nakakapangalakal ang lahat sa bayang ito, maliban sa amin." Narating ni Basilio ang bahay ni Kapitan Tiago na tinitirhan na lamang ng isang katiwala. Malaki ang paggalang sa kanya nito mula nang mapanood siya nito na mag-opera na animo'y nagtitistis lamang ng manok. Nagbalita ang katiwala kay Basilio. Dalawang katulong daw sa bukid ang napiit at ang isa'y naipatapon sa malayong bayan. "May ilan din pong namatay na kalabaw," anang katiwala. "Wala ka na bang ibang ibabalita sa akin kundi panay ganyan?".tanong ni Basilio sa katiwala. Hindi malupit na tao si Basilio subalit dahil sa ganoong pagtrato ni Kapitan Basilio ay napilitan siyang tratuhin na rin ng ganoon ang mas nakakababa sa kanya. Pinagagalitan din niya ang mga ito gaya ng ginagawa ng kapitan. "Ang isa po nating kasama ay namatay, ang matandang tagabantay ng kaingin, subalit ayaw siyang bigyan ng misang pangmahirap sapagkat mayaman daw ang ating panginoon."

tao'ng ikinamatay?" i iiandaan." i ung namatay sana sa sakit." Gusto ni Basilio na makagawa ng awtopsiya. "Wala na ba kayong ibabalitang iba sa akin? Nakakawala ng ganang kumain .....nyong mga balita. Wala ba kayong nalalaman sa nangyayari sa Sagpang?" Noon ikinuwento ng katiwala ang nangyari kay Kabesang Tales na nadakip nit ni en t ulisan. Nawalan ng sasabihin si Basilio at tuluyan nang hindi nakakain. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. karomata 3. pagkulata andas 4. walang puknat

1. 2.
I Ano ang

5. sulo

GAWAIN alamat ng Hari ng Indiyo ayon sa kutsero? ' Paano inilarawan ang ihga guwardiya sibil sa panahong ito? i I la kit nasabi ng kutsero na noong panahon ng santo ay walang guwardiya ilbil? i I takit naging kapani-paniwala ang alamat ni Bernardo Carpio? \ i iong ugali ang ipinamalas ni Basilio nang kausapin ang katiwala sa bahay? Kabanata 6 SI BASILIO N AGSIMULANG tumugtog ang kampana para sa hatinggabing misa at na ang mga tao para magsimba. Si Basilio ay naglalakad sa i ilve at makailang ulit na tiniyak na walang nakakakita o sumusunod sa kanya. Tinahak niya ang isang landas na walang gaanong naglalakad hanggang (narating ang matandang gubat na dating pag-aari ng mga Ibarra subalit mula ajng paniwalaang patay na ito ay kinumpiska ng pamahalaan at naipagbili kay Kapitan Tiago. Madilim ang gabi sa Kapaskuhang iyon at hindi nakasapat ang tanglaw ii)11 ii iwan upang magbigay ng sapat na liwanag sa loob ng gubat. Alingawngaw n i I n nang ng kampana ang naririnig mula doon at lagitik ng mga sanga ng i ii'"'. na inuugoy ng hangin. Sa hindi kalayuang lawa ay maririnig ang i n ahlnang liampas ng alon. Narating ni Basilio ang batis at tinawid ito sa pamamagitan nang palundagllUldag sa batuhang namumukod ang kaitiman sa kumikinang na tubig ng I'.ii r. lnakyat niya ang punso at narating ang isang pook na nababakuran ng ran)' matandang pader na gumuho na. Nasa kalagitnaan ang isang malaking |ninong balite na ang mga ugat ay sala-salabid. Huminto siya sa harapan ng i 1111 I u i n t on ng mga bato at nagbigay galang sa pag-aalis ng suot na sombrero 'i ' nanalangin. Ito ang puntod ng pinakamamahal niyang ina na lingid sa
uai'.sipaghanda

utusan na walang kapalit na bayad ngunit pinayagang makapag-H i l MI San Juan de Letran. Makaraan ng ilang buwang paninilbihan kay Kapitan Tiago ay pumasok ' ni)', kaalaman ng lahat ay dinadalaw tuwing umuuwi siya sa bayan ng San Diegi Inuna paaralan. Siya'y napakarumi, nakabihis ng isang dukha at nakabakya niyang gawin ang pagdalaw sa gabing iyon sapagkat nakatakda siyai] pumunta at i iyn'1 walang pumapansin at walang nais makipagkilala. Wala siyang alam ' dumalaw sa pamilya ni Kabesang Tales pagsapit ng kinabukasai mlitang Latin at madalas siyang dukhain at pagtawanan. Hindi naging Umupo siya : ii nUang ang ginawang pagtrato ng mga guro't kamag-aral. Nagsikap siya at isang bato .ir ural namabuti. Lahat ng aralin ay kinabisado niyang mabuti ultimo tuldok n ag s i m u l an .1 l udlit.Naipasa niya ang pasalitang pagsusulit na halos hindi tumitigil at magmuni-mun liiimiliinga sa pagsasalita. Sampu sila at ang siyam niyang kasama ay lumagpak Nagunita niya an i pagsusulit at umulit ng isang taon pa. panahong nag'daan na| Nasa ikalawang taon na siya nang manalo ang tandang na sasabungin ni i sa Simula' npitan Tiago at siya'y binalatuhan ng malaking halaga. Ibinili niya ito ng ' ang pares malarosas na alaalalng sapatos at sumbrerong piyeltro. Binigyan siya ni Kapitan Tiago ng I umang ngunit kalaunan aj damit at siya'y bahagyang nakapagdamit nang maayos. Mula noon n mas naging nagbahid dugc disente ang kanyang hitsura. hanggang nangitim Sa kabila noon ay hindi pa rin nakita ang kakayahan ni Basilio sa ikalawang naging abuhin at unti' taon ng pag-aaral dahil sa kawalan ng natatanging kakayahan o ugaling kapansinunti ring nagliwanag pansin. Hindi siya tinatawag sa anumang aktibidad at nababanggit 1.1 in ang sa Ang huling bahagi ay araw-araw sa tuwing binabasa ng guro sa talaan ang pangalan ng kinakitaan na niya ngj lahat ng mga mag-aaral. isang magandang bukas. Nagbago ng bahagya ang kapalaran ni Basilio sa ikatlong taon dahil sa guro Labing tatlong taon na ang nakakaraan subalit hindi pa rin nawala sa isip ni nilang Dominiko na mahilig manudyo at magpatawa. Likas ang katamaran 11)' Basilio ang nangyari sa ina. Maliwanag ang gabi noon kasabay ang pagdiriwang ng gurong ito at inaasa sa mga paboritong mag-aaral ang pagpapaliwanag ng Kapaskuhan. Tumatakbo siyang pipilay-pilay habang hinahabol| si Sisa, ang wala Icksiyon. Napansin ng Dominiko na hindi siya tumatawa sa mga biro nito at sa sariling ina. Narating nila ang kalagitnaan ng kagubatangj iyon na hindi siya nakikilala ng ina at inakalang kabilang siya sa mga guwardiya sibil na humahabol parang may kung anong itinatanong ang kanyang mga mata. Napagkamalan siyang isang hangal kaya't naisip nitong hiyain siya sa harap ng buong klase. dito. Nalagutan ng hininga ang kanyang ina nang gabing iyon. Sa gitna ng Namangha ng gurong Dominiko nang walang gatol at walang pagkakamali pamimighati ay isang lalaking sugatan ang lumapit at nag-utos sa kanya. Wala sa sariling sinunod niya ang utos ng lalaki at pagbalik niya'y may mga dala na siyang niyang binigkas ang leksiyon sa klase. Saulado niya lahat kaya't binansagan liang loro. Pinagkatuwaan siya ng guro at mga kamag-aral at ibig ng guro na p iiunayan mga kahoy na pangsiga. Dinatnan niyang bangkay na ang lalaking nag-utos sa ang naging bansag sa kanya kaya't nagtanong pa ito. Kinindatan pa ng guro ang kanya. Isang lalaking hindi rin niya nakikilala ang lumapit at tumulong sa pagsunog niya sa bangkay ng lalaki at paglilibing sa ina. Binigyan siya ng pera ng mga mag-aaral at tila nagwiwikang "pagkatuwaan natin ito." lalaki matapos siyang tulungan. Inutusan siya nitong tumakas at magpakalayu-layo Subalit laking pagkakamali ng guro dahil marunong na si Basilio ng wikang i sa lugar na iyon. Noon lamang niya nakita ang lalaking matangkad, namumula ang 11111 a at nakapagpahayag nang mahusay. Nasagot niya ng buong husay ang i Itanungan at hindi iyon nagdulot ng katatawanan sa klase. Lahat ay nawalan i Ibo at mga mata at matangos ang ilong. Ulilang lubos na si Basilio. Takot na takot niyang nilisan ang bayan ng Sanikinainis iyon ng gurong Dominiko. Taliwas ang gurong ito sa Ibang nasa Diego at nagtungo ng Maynila. Puno ng ligalig at kaguluhan ang kanyang institusyon ng karunungan na nagnanais na matuto at magsikap "' r 1111 a 111. i! ',paglalakbay dahil nagtatago siya sa kagubatan sa tuwing nakakakita ng mgaaaral. Nagbunga ng hindi maganda kay Basilio ang pangyayaring Iyon at hindi na guwardiya sibil. Napapawi lamang ang kanyang gutom sa pamamagitan ng siya tinanong pa minsan man ng gurong ito. bungang kahoy sa gubat. '.. i i k aa pat na taon ng pag-aaral ni Basilio ay tila nawalan na siya ng pag-' I ii Narating ni Basilio ang Maynila at kung kani-kanino siya lumapit upangnin. . na niyang huminto. Bakit pa siya mag-aaral gayong maaari naman iiiMiiip. . .a manilbihan. Siya'y maysakit, gula-gulanit ang damit at wala ni isang tumanggap.sa kapalaran ang kinabukasan? May pagkakataon na ibig na niyang magpasagasa sa mga mabibilis na kabayong may hilang karwaheng nagkikislapan sa pilak at nababalutan ng barnis. Hanggang sa masumpungan niya ang kakilalang sina Tiya Isabel at Kapitan N I'll IIIUSTERISMO 27 kababayan niya sa San Diego. Kapapasok pa lamang noon ni Maria i i beateryo kaya puno ng kapighatian si Kapitan Tiago. Tinanggap siya lllln billing 26
EL FILIBUSTERISl
I I

^i

II

EL FILIBUSTERISMO humamak at hindi pumansin sa kanya at ang mga lalaking may karwaheng Isang guro ni Basilio ang kilala at gusto ng lahat. Isa itong paham, tanyag nanuintik nang sumagasa sa kanya noon. Lahat ng mga tao ay nakikinig sa makata at may progresibong pag-iisip. Isang araw ng pamamasyal ng guro na may kanya at sasabihin niya ang mga bagay na higit na mahalaga. Kalilimutan niya kasamang mag-aaral ay napaaway ito sa ilang kadete. Humantong ang mainitang ang kanyang sarili at ang kapakanan ng mahihirap na mag-aaral ang kanyang pagtatalo sa hamunan ng away. Naalala marahil ng guro ang kabataan nito na punoisasaisip at ihaharap. Makikilala siya ng lipunan sa pamamagitan ng talumpati ng kapusukan. Nangalap ang guro ng mga mag-aaral na mailalaban kinalingguhan niyang iyon. \ sa mga kadete kapalit ang mataas na marka. TALASALITAAN resulta nang Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. Maganda ang naging pakikipaglaban ni ang espada at baston Basilio gamit l.tanglaw 3. lagitik 5. ligalig beses siyang nanalo. tanyag si Basilio sa aaral dahil sa mahu- dahil ilang 2. paham 4. hamak pakikipagtunggali. ng mga mag-aaral at harapan ng guro. ito ng N a g i n g magandang Basilio at may pang medalya. mga mag-say Noon inudyukan ni niyang Kapitan Pinasan siya Tiago na lumipat si Basilio sa Ateneo. Nagpapatunay iyon na itinanghal sa masama pa rin ang loob ni Kapitan Tiago sa mga prayle dahil sa Nagbunga pagpasok ni Maria Clara sa kumbento. marka kay k a Isang bagong mundo ang nabuksan sa mga mata ni s a m a Basilio sa paglipat ng paaralan. Isang klase ng edukasyong hindi niya inaasahan ang mayroon sa kolehiyong iyon. Hinangaan niya ang pagtuturo at ang pagmamalasakit ng mga guro sa mga mag-aaral. Lalo GAWAIN siyang nagsumikap mag-aral hanggang sa palaring maging tanyag doon. 1. Bakit palihim ang pagdalaw ni Basilio sa puntod ng kanyang ina? Ipinagmalaki siya ng mga guro maging sa mga bumisitang Dominiko na sumusuri 2. Ano ang mga naging suliranin ni Basilio habang nag-aaral? ng pamantayan ng paaralan. Tinanong ng Dominiko kung saan nag-aral ng Latin si1.Kailan napatunayan ni Basilio na karapat-dapat siyang estudyante ng kolehiyo? Basilio. 1. Kailan naging maayos ang pananamit at hitsura ni Basilio? "Sa San Juan de Letran po," tugon ni Basilio. "Ah, kaya naman pala. Hindi gaanong kasamaan ang kanyang Latin," pakli ng2. Anong uri ng kolehiyo mayroon sa panahon ng pag-aaral ni Basilio? pari. Nagpatuloy sa pag-aaral si Basilio hanggang magpasya siyang kumuha ng kursong medisina sa kabila ng gusto ni Kapitan Tiago na kumuha siya ng kursong abogasiya upang malibre ito sa anumang kaso at pakikipagtunggali sa batas. Kabanata 7 Napapayag na rin ni Basilio si Kapitan Tiago nang maalala ng matandang lalaki na SIMOUN ang mga mag-aaral ng medisina ay tumitistis ng mga bangkay. Noon pa naghahanap si Kapitan Tiago ng lason na ilalagay sa tari ng mga panabong na PAUWI na si Basilio nang may mabanaagang liwanag sa kagubatan at may tandang at ang nalalaman lamang nitong pinakamabuting lason ay ang dugo ng marinig na mga yabag at kaluskos. Hinanap niya at nilapitan ang pinagmumulan Intsik na namatay sa sipilis. ng mga yabag at nabuo sa kanyang paningin ang isang anino. Nakaramdam siya ng Nasa ikatlong taon na siya ng medisina nang magsimula siyang manggamot. takot at panglaw ng gabi bagamat hindi siya mapaniwalain I pamahiin. Hindi na siya basta pinag-aaral lamang ni Kapitan Tiago sapagkat siya'y kumikita I umigil ang anino sa tabi ng balite at noon nakilala ni Basilio ang magna rin ng salapi mula sa panggagamot. Nakabibili na siya nang maaayos na lalahas na si Simoun. May hinuhukay ito. Kinilabutan si Basilio nang matiyak I kasuotan at nakapaghahanda na siya ng isang mabuting kinabukasan. uny sino ang lalaking nagbabalatkayo. Ito ang lalaking tumulong sa kanya nm\ I I I II.IBUSTERISMO 29 labingtatlong taon na ang nakalilipas. Mas matanda na ito kaysa dati, IM} |nili Huling taon na niya ng pag-aaral at dalawang buwan na lamang ay naangbuhok, balbas-sarado subalit mababakas pa rin sa mga mala Illy 111 ai ',1 atapos na siya at tatanghaling isang tunay na manggagamot. Piano niyang Kalungkutan. Kunot pa rin ang noo nito at bagama't malalakas pa ang 1 ' I i v magbalik ng San Diego at pakasalan ang kasintahang si Juli upang sila'y mahahalatang nangayayatna. inamuhay ng tahimik at maligaya. Sa araw ng pagtatapos ay nahirang daw n ang magtalumpati. Nakita niya ang sarili sa gitna ng bulwagan at siya ay nagsasalita. Nasa harapan niya ang mga taong nagtitipon at humahanga sa kanya. Naroon ang mga iginagalang sa agham sa Maynila, ang mga babaing 28

EL FILIBUSTERISMO nagtiyagang tulad ko. Katulad ko'y may pautang ka ring dapat singilin sa Naalala ni Basilio ang buong pangyayari noon. Isang lalaki ang tumulona nalipunan. Ito ay ang buhay ng iyong kapatid at nang nabaliw mong ina. Pareho sunugin ang bangkay ng isa pang lalaki at ito rin ang tumulong na maghukajltayong inusig at ginawang salarin ng lipunang ito. Nabibilang tayo sa mga taong upang ilibing ang kanyang ina. Ito ang lalaking nagpapanggap na Simounl isangkailangang bigyan ng katarungan kaya't nagpasya akong sa halip na ikaw ay mag-aalahas na Indiyong Ingles, Cardinal Moreno at masamang tagapayq ngmapahamak, mas makabubuting tayo'y magtulungan na lamang." Huminto sa Kapitan Heneral. Noon niya naisip at naitanong sa sarili, dalawang lalaki angpagsasalita si Simoun at nagpakawala ng malalim na buntonghininga. "Totoong nakita niya. Isa ay ang bangkay na sinunog nila na may tama ng dalawang! bala ako ang lalaking nagpunta dito labingtatlong taon na ang nakalifipas para bigyan ng baril.Sino kaya si Ibarra sa dalawa? Sino ang mag-aalahas na si Simoun?! ng Patuloy sa paghuhukay si Simoun. Pahinto-hinto ito at humihingall pagkaminsan. Nagpasya si Basilio na lumantad at magpakilala. "Maaari ko po ba kayong I I .....IHSTERISMO 31 tulungan, Ginoo?" sabi niya sa lalaki. Nabigla si Simoun. Natigilan sa 1 i i iklln ang taong nagbuwis ng buhay alang-alang sa akin. Umalis ako sa ij kinatatayuan at bakas ang pamumutla ng| mi iio paramagpayaman upang maisakatuparan ang aking paghihiganti. mukha. Walang kangiti- __________i i < v kailangang wasakin ko na ang isang tiwaling pamahalaan sa i - n i l ngiti nitpng pinagmasdan si nm a |-.it an ng paglalantad ng kanilang kabulukan sukdulang may ibang i . . , Basilio. 1. 11 w is ng buhay. Ayokong mamatay na hindi ko nakikita ang pagkadurog H| i "Labingtatlong taon na niilangmgabutosailalimngbangin." ang nakakaraan nang tulungan Malinding kilabot ang naramdaman ni Basilio sa mga pahayag ni Simoun. ninyo akong maglibing sa "Sa pamamagitan ng paanyaya ay nakabalik ako sa lupaing ito bilang bangkay ng aking ina at i i i langangalakal. Dahil sa kayamanan ay naging tanyag ako at iba't ibang sunugin ang bangkay ng isang .........r kasakiman at pagbabalatkayo ang aking nasaksihan. Hinadlangan ko lalaki. Hayaan ninyong kayo Mlg Ibang pangangalakal upang lalong maghirap ang mga tao. Inuudyukan ko naman ang aking tulungan lllg pan! iligalig at pangangamkam upang walang masulingan ang tao maliban ngayon." ......akaisip silang maghimagsik. Ngunit kayong mga kabataan ngayon ay Binunot ni Simoun ang i l mg ginawa kundi ang purihin ang mga Kastila. Masyado kayong ill i | > rebolber. "At sa palagay mo ba'y uigarapin at inaakalang makakamit ninyo ang pantay na pagtrato ng lipunan. sino ako?" "Isang taong dakila. Isang Hinahangad ninyong magkaroon ng Akademya ng Wikang Kastila. I'm i ano? taong inakala ng lahat na patay na at ang naging kabiguan ay labis ko ring Para kayo'y higit na malito at hindi magkaintindihan?" ipinagdamdam." " 11 indi," tugon ni Basilio. "Hindi lamang para mapalapit tayo sa Binalot ng katahimikan ang buong paligid. Natapos ang pag-aalinlangan ni Simoun at nilapitan si Basilio. pamahalaan i miili hinahangad naming magkaisa ang bawat pulo." "Alam mo ang aking lihim na maaari kong ikasawi at maaaring ikabunyag ng "Isang malaking kamalian," pagtutol ni Simoun. "Kaydali ninyong aking mga binabalak. Ang buong buhay ko ngayon ay nasa kamay mo. Maaari kitang iiinlinlang ng matatamis na pangako na hindi n'yo man lang pinag-aaralan n i l patayin dahil dito alang-alang sa dakila kong layunin. May sandata ako at ikaw ay magiging bunga. Kailanman ay hindi magiging wikang pambansa ang ^ ' I ing wala. Ang iyong kamatayan sa kagubatang ito ay maaaring ibintang sa mga tulisan Kastila sapagkat iyan ay hindi kayang salitain ng tao. Hindi magiging lllgon ang dahil walang nakakaalam ng aking pagparito. Subalit pababayaan kitang mabuhay at wikang iyan sa kaisipan at damdamin ng mga Indiyo. Ang Polonya iiy l inaasahan kong hindi ko iyon pagsisisihan. Batid kong ikaw ay naghirap at 30

Lalong pumait ang ngiti ni Simoun. "Ano'ng ginawa mo sa alaala ng iyong umangging gamitin ang wikang Ruso habang nasa ilalim ng kapangyarihan up, Kusya. ina't kapatid?" Ang mga Pranses ay pinagbawalang gamitin ang wika nila habang iiiumsakop ng "Wala akong magagawa. Wala akong salapi. Wala akong pangalan bansang Alemanya. Samantalang kayo'y kusang nagpapasakop kiimima ang wikangMangyayari lamang sa akin ang nangyari sa kanila " nagtataguyod ng isang kabansaan. Ang wika ay ang illwii ng bayan at habang angkin ng "Halimbawang tulungan kita..." "May mangyayari pa ba sakaling makapaghiganti ako? Mabubuhay kol ba bayan ang kanyang sariling wika ay iMglny niya ang sariling pag-iisip."Nagpatuloy si Simoun. "Nasaksihan ko n i l ' i;inagawang pagtataguyod ng mga kabataan at ilang gabi maski hibla ng buhok ng aking ina't kapatid? Sa gagawin ko'y posibleng| akong hindi i ' i 1 1 1 1 a himik. Pinag-isipan kong kayo'y kausapin at himukin, maymarami pang madamay." "Maaari mong maiwasan ang nangyari sa iba at magagawa mong mabigyan pagkakataong ng katarungan ang sinapit ng ating mga mahal sa buhay. Ang pagpapaubaya ay .... ko kayong pagpapatayimlyan ang dahilan kung bakit kita bubuhayin, hindi isang kabutihang loob. Sa halip ay nagtutulak ng kasamaan para sa iba. Mimilio. Kailangan ko ang tulong mo. Gamitin mo ang iyong talino't lakas Walang maaalipin kung walang magpapaalipin. Kinatatakutan ng mga taong iipiing ituwid ang nalilihis nilang landas. Kailangang maituwid ang hangaring nang-api ang taong inapi nila." mnkii-Kastila ng mga kabataan, ang paghahangad ng pantay na karapatang Namangha si Basilio sa pahayag ni Simoun. ......nwi lamang sa hamak na panggagaya at kawalan ng pag-asa." "Ako? Katatakutan nila?" "Salamat sa inyong pagtitiwala, Ginoo. Hindi ako taong pulitiko at ako ay "Sadyang likas sa tao ang matakot sa ginawa nilang multo." .....ngda sa isang kasulatan ng kahilingan para sa pagtataguyod ng Wikang "Malaki naman ang daigdig. Hindi ba puwedeng pabayaan na nila akong 1 1 tila upang makatulong ng higit sa mga mag-aaral. Nais ko lamang pong mamuhay ng tahimik at ipauubaya ko naman sa kanila ang kapangyarihan?" .....nig manggagamot at iyon ang tungkuling nais kong gampanan." "Ang pangarap mo ay isang tahimik na pamumuhay, isang pamilya... at Mapait na ngumiti si Simoun. "May hihigit pa bang karamdaman sa isang i|kung makakamit mo iyan, masasabi mo na bang isa kang taong mapalad?" inliingalong lipunan? Darating ang panahong kikilalanin kang tanyag na id ik Impauyam na tanong ni Simoun kay Basilio. Tinangkang bigyang katwiran ni Basilio ang sarili subalit hindi siya subalit higit na kadakilaan ang magpagaling ng malalang sakit ng bayan. pinayagan ni Simoun. 32 EL FILIBUSTERING "Nasa iyo na kung ano ang gagawin mo sa aking lihim. Ngunit kung magbago ka ng pasya, bukas ang aking tinutuluyan sa Escolta at buong puso Alalahanin mong walang kahulugan ang buhay ng walang katumbas dakilang kitang tatanggapin." adhikain." Nagpasalamat si Basilio at saka tuluyang lumayo. Naiwan si Simoun na nag-iisip pa rin nang malalim. "Gindo, hindi sa ipinagsaI III llii ................... 1 Ii' 33 sawalang bahala ko ang inyong | sinasabi ill lui 'I '" ani Simoun sa sarili. "Nag-aalinlangan kaya siya M I in II subalit pinili ko po ang karunungan sa paglilingkod sa bayan." |t!iinii i i | '.in niyang mabuti kungkailangan ibunyagang isang lihim? "Hindi talino ang kabuluhan ng lahat/' ................... i i n , mi' karanasanatpagpapaalilaangdamdamingmakatao .....................I mamuhay sa makahayop na paraan. Kung ganoon ay "Iyan po ang ninanais na makamit ng sinumang maunlad na bansa." i iK in ang isang hulmahan upang pagkatapos ay buuing muli "Upang maging kasangkapan sa ..........................I 'll il i i 'ii'labanatlipulinangmahihinaupangmabuhayanghigit pagtuklas ng tunay na kaligayahan. "Walang katapusan ang karunungang maaaring matuklasan na siyanHI Minl.il.il ,r.' maaaring gamot sa sangkatauhan... na lalong laganap sa daigdig."

II

II

lahat. Kayong nagpamana sa akin ng pangalan at yamang i la i akin... bayan, kinabukasan, kaligayahan at maging inyong mga kaunling tiis pa! At ikaw diwang marangal, dakilang kaluluwa, at Kabanata 8 .....it w alang kasing buti na hindi naghangad ng anumang pagkilala, kaunting MALIGAYANG i i 1 1 nidi mo nagawa ang ginagawa kong pamamaraan subalit ito ang il immlali. PASKO Malapit nang sumikat ang araw at ako rin ang magbabalita sa iiii'iiis pamunaang lahat!" MADILIM pa ang paligid pero nagtitilaukan na ang mga manok. I Uimangon na si Juli at nanalangin. Umaasa siyang may naganap na himala sa TALASALITAAN umagang iyon. Subalit walang himalang naganap dahil wala siyang nakitang Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. dalawang daan at limampung piso sa ilalim ng paanan ng Mahal na Birhen. I masulingan 3. pauyam 5. lipulin Natutulog pa si Tandang Selo at bago tuluyang umalis ay gumawa muna siya ng ! nagbabalat-kayo 4. budhi salabat para sa matandang lalaki. Pilit pinasaya ni Juli ang sarili sa paniniwalang maaari naman niyang GAWAIN madalaw nang madalas si Tandang Selo at inaliw siya ng pangako ni Basilio. i i .i.ino nakilala ni Basilio na si Simoun at si Ibarra ay iisa? "Sa oras na ako'y ganap na doktor at tayo'y kasal na, hindi na kailangan ng 1 1.1kit hindi binaril ni Simoun si Basilio gayong may pagkakataon siya? I l lakit kinilabutan si Basilio sa naging pahayag ni Simoun? -I Ano ang pananaw ng mga iyong ama ang inyong bukirin," natatandaan niyang sabi ng binata. estudyanteng tulad ni Basilio sa pagtatatag ng "Bakit ba kailangan kong manangis?" alo ni Juli sa sarili. Akademya ng Wikang Kastila? *i Ano ang pananaw ni Simoun na taliwas sa paniniwala ng mga kabataan?
i i. i n 111 in. i ang

i h mi is 11 kismo

34

EL FILIBUSTERS!

Nakapa niya ang kanyang laket at agad na hinalikan ngunit madali r|f nagpunas ng labi sa takot na baka mahawa. Galing sa isang ketongin laket na iyon na may esmeralda at brilyante. Natakot siyang baka hi makapag-asawa sakaling mahawa siya ng ketong. Tuluyang sumikat ang araw at nagliwanag ang buong paligid. Nak niya si Tandang Selo sa isang sulok na nakatingin sa kanyang ginagawa. D ang tampipi ay nilapitan ni Juli si Tandang Selo at saka nagmano. Tahim lang ang matandang lalaki nang bendisyunan siya. Biniro pa niya ang kanyang Ingkong."Pag-uwi ni ama, pakisabi poi natuloy na ako sa pagpasok sa eskuwela. Marunong pong magsalita ng Kastl ang aking amo kaya't tiyak na matututo ako sa pinakamurang halaga." Namuo ang luha sa mga mata ng matandang lalaki at nagmamadali nai binitbit ni Juli ang kanyang tampipi. Nagmamadali siyang nanaog ng bahay nang lingunin niya ang kanilang tahanan ay tila naglaho ang lahat ng pangar na hinubog mula sa kamusmusan hanggang sa pagdadalaga. Nakita niya ito nagiisa, malungkot, mapanglaw, bahagyang nakapinid ang mga bintana tila walang nakatira, madilim tulad ng mga mata ng isang patay. Narinig niy ang mahinang lawiswis ng kawayan na tila bumubulong ng salitang paalar Tuluyang naglaho ang kanyang sigla at umagos ang luha sa kanyang pisn Napaupo siya sa isang puno na nabuwal at doon siya nanangis. Matagal nang nakaalis si Juli at mataas na ang araw nang dumungaw Tandang Selo sa may bintana para panoorin ang mga taong nakabihis dadalo ng misa mayor. Ang mga tao ay may kilik o akay na batang anak. An misa ay mahigit isang oras at ang mga bata ay pinagtitiis sa init at amoyj pawis ng mga taong nagsisiksikan. May mga kasamang kurot at pagsawiiyj sa mga batang malikot na narurumihan ang baro kaya't mababakas sa kanilanl mas ibig pa nila ang lumang damit. Pagkatapos ng misa ay inililibot ang mu n i bata sa bahay-bahay ng mga kamag-anak at kaibigan upang magbigay-galaiiHj at pagbati sa pamamagitan ng paghalik sa kamay ng matatanda. May ilanl kumakanta at sumasayaw bilang pagpapakita ng kakayahan at ang mga batata nagmamaktol o ayaw sumunod ay nakakatikim ng kurot at bulyaw. Ang n ipi bata ay nakakatanggap ng aginaldong salapi mula sa mga kamag-anak im kinukuha rin

ng kanilang mga magulang. Ang natitirang alaala sa kanila km araw ng Kapaskuhan ay mga bakas ng kurot at pananakit ng tiyan dahil m pagkain ng mga minatamis o biskotso sa bahay ng mga kamag-anak Nakikibahagi rin sa ganitong pagsasaya ang mga may edad na namumuhav mag-isa. Dumadalaw sila sa mga magulang at kamag-anak para lumuhoil I bumati ng Maligayang Pasko. Nagdadala sila ng maliliit at walang gaanonr halagang bagay katulad ng minatamis na bungang kahoy bilang aginaldo. Nakita ni Tandang Selo ang mga kaibigan na dumaan sa harap ng ba 11 it at labis niyang ikinalungkot na hindi man lang siya nakapagbigay ng anumany aginaldo lalo na sa kanyang apong si Juli. Ni hindi rin siya nagawang bah in man lang ng apo. Hindi niya batid kung sinadya iyon ni Juli o nakalimoi 11 < Dinalaw siya ng ilang kamag-anak na may kasamang mga anak. 35 Laking gulat ni Tandang Selo na hindi na siya maka-pagsalita at wala na siyang masabing anuman. Kahit anong pilit niya ay walang lumabas na tinig sa kanyang bibig. Nagpumilit siyang ngumiti ngunit nanginginig ang kanyang labi na nagpakawala ng impit na tunog. Hindi makapaniwala at manghang-mangha ang mga kababaihan. "Napipi na! Napipi na!" sabi nila. M lumikha ang sigawnaiyon ng isang tiyak na kaguluhan. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. I manangis 3. nakapinid 4. bulyaw i himala 4. impit GAWAIN \ ang paniniwala ni Juli sa himala? . i aanong insidente ipinakita ni Juli ang pandidiri sa sakit na ketong? Alio ang pagtingin ng mga Pilipino sa wikang Kastila? iiii ii wan ang ugaling Pilipino sa kabanatang ito? \ n . i ang konsepto ng aginaldo ngmga Pilipino?
ii.

Kabanata 9 ANG MGA PILATO

I...UVIHI

lilll

N AI I'AMALITAna sa buong kabayanan ang kasawiang iyon. Ang iba ay 1 at ang iba naman ay nagkibit-balikat. Walang puwedeng Mil sisihin sa jyiiri at walang sinumang sinurot ng konsiyensiya. i n i n g ang tinyente ng guwardiya sibil ay hindi natigatig. Ginampanan ', kanyang tungkulin sa pag-uutos na samsamin ang lahat ng sandata i a n ang mga tulisan. Ang ilang magsasaka na walang kinalaman ay mpi i . ai dinakip ngunit hindi nila natagpuan si Kabesang Tales. i i 1111 ang uldog na tagapangasiwa ng mga prayle na si Padre Clemente liiii-as ng kamay. Wala raw silang kasalanan sapagkat ginawa lamang i n ang trabaho at ang dapat usigin ay ang mga tulisan. Ngunit ang

36 EL FILIBUSTERISNi totoo, kung hindi ito nagsumbong ay hindi sasamsamin pati ang baril I Kabesang Tales na naging sanhi para ito malapitan at madakip ng mga tuliss| Kinailangan lamang niyang pangalagaan ang sarili sapagkat ibang klase kui tumingin sa kanya si Kabesang Tales. Tila pumipili ito kung saang bahagi i katawan siya patatamaan ng bala. Gusto lamang niyang proteksiyunan ai sarili. Kung naglagi na lamang sana si Kabesang Tales sa loob ng bahay hindi pagalagala sa lupaing binabantayan, hindi sana ito nadakip ng m; tulisan. Ang nangyari ay parusa ng langit sa isang taong lumalaban korporasyon ng simbahan. Nakarating na sa kaalaman ni Hermana Penchang ang nangyari ki Tandang Selo. Ang matandang deboto na pinaglilingkuran ngayon ni Juli i napaantanda na lamang. "Madalas na ipinararanas ng Diyos ang bagay na i sapagkat ang tao'y makasalanan. Sapagkat mayroon tayong mga kama^ anak na makasalanan na dapat sana'y tinuruan natin ng kabanalan upanj maging malapit sa Diyos subalit hindi natin ginawa." Sa paningin ni Hermana Penchang ay makasalanang kaanak si Ju. "Akalain ninyong isang dalagang malapit nang ikasal ay hindi pa marunon magdasal. Napakalaking kasalanan at kahihiyan! Sukat bang ipagkamali pi ang pagdarasal ng Aba Ginoong Maria at Santa Maria. Susmaryosep! SinumanJ

na si Kabesang Tales ay nalamang may iba ng namamahala sa i inyang lupain. Natagpuan din niyang pipi ang ama at ang dalagang anak na I lull ay nagpaalila sa isang matandang babaing deboto. Binigyan lamang I i ng tatlong araw ng hukuman para lisanin ang bahay. Ni hindi na null apagsalita si Kabesang Tales at umupo sa tabi ng ama. Maghapon siyang 111 i11 kumibo o nagsalita man lamang. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. I.nahabag 3. natigatig 5.uldog L mabubulid 4. naghugas ng kamay GAWAIN n > ang paniniwala ng mga Pilipino sa mga pagdurusang natatanggap sa lupu? I Ink il naghuhugas ng kamay ang mga guwardiya sibil at maging ang uldog ' pagkawala ni Kabesang Tales? \nn ang paniniwala ni Hermana Penchang sa sinapit ni Tandang Selo at luiy Juli? i Viio ang pagtingin ni Hermana Penchang kay Basilio? Paano naapektuhan " Hu a n g pagtingin niya kay Juli? I'nitiio tinanggap ni Kabesang Tales ang sinapit ng pamilya at ng kanyang lupnng sakahan?
1

\ i

makarinig sa kanya magkakamali sa kanyan mga sinasabi." Muling napaantanda anj babae na may kasamaflj panghihilakbot sa kahihiyan, dinaranas ni Juli. Tila nais P yata nitong magpasalamat s sinapit ni Kabesang Tale bilang pagtubos sa kasalanui| ni Juli upang matuto ng 1 u I > < > na kabaitan at kabanalan NN| ayon sa kura ay nararapat I isang babaing binyagall Nagbunga ito nang hind, pagpayag ni Hermana Penchang kay Juli para dalawin Kabanata 10 KARANGYAAN AT ang napiping Ingkong Kinakailangang matuto si Juli ng tamang pagdarasal, KARALITAAN magbasa ng mga aklnl na galing sa prayle at magtrabaho upang mabayaran ang halagang dalawaiM daan at limampung piso. NAKITULOY ang mag-aalahas na si Simoun sa bahay nina Kabesang i kabila Nang malaman ni Hermana Penchang ang pagluwas ng Maynila ni Basillfl ng paghihikahos ng huli. Marami ang nagtaka sa ginawa ni upang kunin ang natipong salapi na ipantutubos kay Juli, ipinagpalagay nm .... Sa kabila ng lahat ay hindi nawala ang magandang kaugalian nang matandang deboto na ang dalaga ay tuluyan ng mabubulid sa kasaniiiniil pup iiuloy sa isang dayuhang panauhin. Dala ni Simoun ang lahat ng ni| sapagkat ang tutubos ay ang demonyong nagbabalatkayong mag-aaral. Nnl pagMiilangan, mula pagkain, damit at maging ang dalawang utusan. asang maililigtas pa si Juli, ipinabasa ni Hermana Penchang ang aklnl tut I ang .....i"\ lamang si Simoun ng isang araw at isang gabi sapagkat iyon ang pamagat ay Tandang Basyong Makunat. Inutusan din niya si Juli IIH | 1 im 11 .iking bahay na nasa pagitanng San Diego at Tiani na inaasahan ni ...............ItliSTERISMO 37 ........' I >.iii|.'gagalingan ng mga mamimili ng alahas. III 'I ipagkita nang madalas sa kura ng kumbento gaya ng bidang babae sa i (in Iiml.......Simoun ang sitwasyon ng mga daraanan sa nayon at kung ang 1 na pinupuri ng prayleng sumulat nito. "i ii-bolder ay sasapat para maipagtanggol ang sarili laban sa mga Tftj (liriwang ang mga prayle sa pagkapanalo ng usapin tungkol sa lupain III IllllWMI I alii-sang Tales. Ni wala silang kahihiyan sa ginawang pagsasamantala sa i i i ukadukot sa kabesa upang maipagkaloob sa kanila ang lupain.Nang Hi il ubalik

"May mga baril silang kayang iputok mula sa malayo," wika ni Kabesang Tales. "Malayo rin ang kayang abutin ng bala ng baril na ito." Pagkasabi niyon ay binaril ni Simoun ang isang punong may bunga na may layong dalawang metro mula sa kinatatayuan nila. Nalaglag ang bunga at nanatili lamang tahimik si Kabesang Tales. Nagdatingan ang mga kamag-anak nang malaman ang balitang naro ang mag-aalahas na si Simoun. Bukod sa pagbabatian sa araw na iyon ; Kapaskuhan, nagkaroon sila ng pagkakataong makapagkuwentuhan at tingn ang mga alahas at hiyas na galing Europa. Nasa isip din nila ang magandad resulta ng pakikipagkaibigan sa isang taong malapit sa Kapitan Heneral. Dumating si Kapitan Basilio kasama ang asawa at anak na si Sinan upang bumili ng alahas sa halagang tatlong libong piso. Balak ni Herman Penchang na

EL FILIBUSTERS

bumili ng singsing para sa Birhen ng Antipolo habang si Juli a( naiwan sa bahay upang kabisaduhin ang pulyetong binili sa prayle ng dalawanl sentimos. Apatnapung araw na indulhensiya ang katumbas sa sinumanj makababasa o mababasahan nito. "Nagtamo kaming nakikinig, kasama n ang aso at pusa, ng dalawampung indulhensiya," anang Hermana sa dalagt Ikinuwento rin ng Hermana kay Kapitana Tika ang tungkol kay Jul) "Diyos ko, lumaki lamang siya na akala mo'y mabuti ngunit sa pagbasa niy ng apatnapung ulit ng pulyeto ay wala siyang natandaan isa man sa mg salita." Inayos ni Simoun sa mesa ang dalawang baul na may lamang alalia "Hindi ninyo maiibigan ang tubog lang sa ginto o mga huwad na bato." Hinan niya sina Sinang. "Nakakatiyak akong ang hanap ninyo'y mga brilyantc." "Oo nga po, mga brilyante o matatandang brilyante, mga antigong bato sapagkat iyan ang hilig ni ama," sagot ni Sinang. "Mayroon ngang alahas na talagang antigo." Inilabas ni Simoun ang isniuj kahon na gawa sa pinalamutiang bakal at may matibay na kandado. "May rod akong kuwintas ni Cleopatra na natagpuan sa piramide, mga singsing ng senador at kabalyerong Romano na natagpuan sa gumuhong Cartago. "Marahil ay iyong ipinadala ni Anibal matapos ang digmaan sa Cannon," wika ni Kapitan Basilio na labis na kinakabahan sa matinding pananal>il, Bagama't

may nalalaman tungkol sa kasaysayan ay hindi pa siya nakakah H ng anumang buhat sa nakaraan dahil sa kawalan ng museo sa Pilipinai "Mayroon din ditong hikaw ng mga dalaga ng Roma na natagpuan ifl bahay pahingahan ni Annio Mucio Papilino sa Pompea," patuloy ni Simoun i i i n HtllSTERISMO 39 I iniiango si Kapitan Basilio at nagpakita ng interes na makita iyon. Ang I iidabaihan ay nagnanais makita ang rosaryo na nabendisyunan ng Papa llonia sa paniniwalang makakamit nila ang kapatawaran kahit hindi na ......' iiinpisal o magkaroon ng debosyon. Hmuksan ang takip ng kahon at tumambad ang sisidlang puno ng mga iii|i nng, relikaryo, mga palawit ng kuwintas, krus at iba pang mamahaling III i Naglalaman din ito ng iba't ibang klase ng bato o hiyas na may iba't II mi if; hugis at anyo gaya ng sapiro, esmeralda, rubi, turkesa, brilyante at .....iu 11 i pang iba. Napabuntonghininga ang mga kadalagahan at sa takot ni i in.ma Tika na magtaas ng presyo ang mag-aalahas ay nakurot nito ang mp ipalatak na anak na si Sinang. "Narito ang antigong alahas," wika pa ni Simoun. "Ang singsing na ito naging pag-aari ng prinsesa ng Lambelle at ang mga hikaw naman ay sa ......i r dama ni Maria Antoineta."
I

"Ang dalawang hikaw na iyon," sambit ni Sinang habang nakahawak sa ina. "Iligit na antigo ang mga alahas ng mga Romano," bulalas ni Kapitan illio. N a isip ni Hermana Penchang na kapag ang hikaw na iyon ang ipinagkaloob 11 111 ieng Maria ng Antipolo ay tiyak na pauunlakan ang kanyang kahilingan. I. .nln gal na niyang inaasam na magkaroon ng milagro upang gunitain ng walang atayan ang kanyang pangalan sa lupa at magkaroon ng buhay na walang ran sa langit katulad ng nangyari kay Kapitan Ines. Napakrus ang ....nndang babae nang malaman na ang halaga niyon ay tatlong libong piso. I tinuksan ni Simoun ang ikatlong sisidlan at lumantad ang mgarelo, pitaka, III nryo, lalagyan ng posporo na napapalamutian ng mga brilyante. Ang ikaapat na sisidlan ay may lamang iba't ibang uri ng bato at ang lahat H|| nnroon ay nagbulungan sa paghanga. Napalatak muli si Sinang kaya't il mot na naman ng inang si Kapitana Tika na hindi rin napigilan ang sarili sa i 1 11111 ;a. Hindi pa sila nakakakita ng ganoon karaming kayamanan. Lumantad II 11111 a ng paningin ang mga brilyanteng kumikislap, mga esmeralda na may llnt't ibang hugis na nagmula sa Peru, mga rubi na kulay dugo na galing nng India, mga perlas na galing ng silangan, sapiro na mula sa Ceylon at
1

T ng

II I

ng Persya. Napakaningning ng mga batong iyon na animo'y i sa bog ng liwanag sa kadiliman ng gabi. Nilaio-laro ni Simoun ang mga alahas na parang ibig takamin ang mga ......... Maging si Kabesang Tales na lumapit para tingnan ang kayamanan a 11 1v iisang lumayo upang makaiwas sa tukso. Ang kayamanang ito na lulu ni' isang lalaki sa panahon ng kanyang kasawian, sa panahong siya'y ilin'i at kailangang lisanin ang tahanang iyon.
1

idling galing

i iii'.nan ninyo ang dalawang brilyanteng itim. Ito ang itinuturing na '......nlaki sa buong daigdig. "Napakatigas ng batong ito at lubhang i il iiuiap tapyasin. Brilyante rin ang mamula-mulang batong ito tulad ng 1 "I' ni I Miong ito na napagkakamalang esmeralda. Binabayaran ito ngTsinong

30

si Quiroga sa halagang anim na libong piso upang iregalo sa isa| ......i 11111 gatang mabuti ang hiyas na : ito na may dalawang libong taon makapangyarihang senyora. Ang asul ay higit na mahal ang halaga kaysa 1 i.i I.uui nio pa ni Simoun. berdeng bato." dahil hindi niya ibig maakit ang ama na bilhin ang m ibulnlassi Sinangi Inihiwalay ni Simoun ang tatlong mangasul-ngasul na batong katamtam ang laki subalit makapal at makinis ang pagkakatapyas. lit ni mi iyon. "Mas mahal ang halaga ng batong ito kaysa berdeng bato kahit maliit. 11 . i n i . 11!" wika ni Kapitan Basilio. "Ano'ng malay mo, baka ang Hindi ito tumitimbang na dalawang karat subalit binili ko ito sa halaganl kuwintas dalawampung libong piso kaya't hindi ko ito ipagbibili sa halagang mas mabab| .....lulli Inn ng pagkakatatag ng lipunang ito. Sa pamamagitan niyan ay naakit sa tatlumpung libong piso. Kinailangan dito ang isang espesyal na paglalakba ivsnr at Marco Antonio, ang dalawang magiting na mandirigma at para lamang ito mabili. Ito namang nagmula pa sa minahan ng Golconda n| may ..........ig i big sa kanilang panahon. Mapalad ang makapagsusuot ng kuwintas tatlo at kalahating karat ay nagkakahalaga ng pitumpung libong pisfl ^Hii" Tumanggap ako ng sulat mula sa Virrey ng India na nag-aalok ng 11 nidi ko nga tatawaran iyan ng tatlong piso!" labingdalawang libras esterlinas upang mapasakanila ito." I [angal! Maaaring mabayaran ito sa halagang bente. Mahusay angginto Sa kabila ng kayamanang naroon ay nagkaroon ng pag-aalinlangan an J mga ........g tunawin para sa ibang alahas!" wika naman ni Kapitana Tika kay mamimili. Lahat ay tila natakot humipo at nawalan ng lakas ng loob parfl bumili. Maging si Sinang ay hindi na kinukurot ng ina sapagkat napagtant marahil nito na hindi rin naman magtutubo lang ng halagang limang piso s Simoun dahil sa mga bulalas na napipigilan. Si Kabesang Tales ay nag-iisip nai kahit anong pinakamaliit na brilyanteng naroon ay sasapat ng halaga upan matubos ang anak na si Juli sa pagkaalila, mapabalik ang bukid sa kanya s hindi na mapaalis sa bahay na iyon. i Simoun ang singsing na sinasabing posibleng naging Isang maliit na batong mas mahalaga pa| sa isang tahanan, sa buhay at kinabukasan ng isang dalaga at kapayapaan n isang matandang lalaki sa mga nalalabi pa nitong I ........ii Sulla. "Ito'y malapad, makapal at selyado. Suot niya ang gintong mga araw. i| IIig na ito nang lumagda siya sa kasunduang parusang kamatayan sa III 'linn ng

40

EL FILIBUSTERISn

I I II nil i \ 11 KISMO

ml

diktadura." Parang nabasa ni Simoun ang isip ni Kabesang Tales at mga taong naroon. May nagsabi pa ng, "Kaylaki naman ng daliri ni Sulla. Dalawang daliri na "Masdan ninyo ang mga asul na batong ito na animo'y walang malay atj tahimik. ............. n il' kasya sa singsing na ito. Ang mabuti pa'y tigilan na natin ito." Kapag ang isang ito ang nairegalo sa tamang tao ay kaya na niyang "May iba pa akong alahas," sabi naman ni Simoun. "Ngunit kung ganyan magpabilanggo ng isang kaaway. At ang batong pula na ito ay kayan magpalaya 8 namang lahat ay huwag na lang," sambit ni Sinang. viir gusto ko'y makabago." at magligtas ng isang kasawian sa hinaharap." 1111111iIi ang bawat isa ng kanilang nagustuhan at nakayanan. May bumili Tinapik-tapik ni Simoun ang kahon. "Tulad ng isang manggagamot ay dala ko ....sing, relos, laket at si Kapitana Tika ay bumili ng relikaryo, samantalang sa kahon ang buhay at kamatayan, ang lason at gamut, at sa pamamagitan ng isang dakot nito ay maaari kong lunurin sa luha ang lahat ng mamamayan sa Pilipinas." Mangha at puno ng takot na-napatingin sa kanya ang lahat sapagkat nagsasabi i.......I ikinabangan. siya ng totoo. Mayroong kung ano sa tinig ni Simoun na hindi nila mawari, tila w da ba kayong nais ipagbili sa akin?' mga pagbabanta ng matang naglalagos mula sa suot na salaming asul. Si Simoun na rin ang nagbago ng usapan para pawiin ang nararanulamang M iabi ni Kabesang Tales na naipagbili na ng dalagang anak ang lahat ng 1 in n i " tukso ng mga taong naroon. Inilabas niya ang isang kuwintas. ilaipundar na alahas at ang mga natira ay wala ng halaga. \in' laket po ni Maria "Ito ang kuwintas ni Cleopatra, hindi ko matiyak kung magkano ang halaga Clara?" nito subalit ito'y laan sa mga museo at mayayamang pamahalaan lamang ang 1 1 1 " i Ian at naalala iyon ni Kabesang Tales. "Siyanga ano." i 'Hi ay relikaryong makabibili nito." may brilyante at esmeralda," wika pa ni Sinang. ' iHI .i n alahas ng aking Ang kuwintas ay may iba't ibang palawit ng mga diyos- d iyo sm ma) ulo ng buwitreng yari sa batong haspe at napapagitna sa dalawang pakpak na sagisag ng kaibigang nagmongha." mga reyna ng Ehipto. Hindi naman tumitinag si Simoun at waring nasasabik sa sasabihin ni i iln ..in).>. Tales. 11 1 1 1 . 1 1 1 ighog ni Kabesang Tales ang ilang kahon at nakita niya ang relikaryo. 1 1 i i \ mi in Simoun at natiyakna iyon nga ang relikaryo ni Maria Clara. SUA: akin?"
H I I

I Huang ay kumuha ng isang pares ng hikaw. Si Kapitan Basilio ay bumili ng i.... may pinong kadena para sa tinyente, pambabaing hikaw para sa prayle
mil'
im la b a s

naman ni

31

|| Ihn pang maaaring ipangregalo. Ang mga taga-Tiani ay ayaw magpadaig sa

lago
,i,,making

........aga-San Diego kaya't nasaid din ang laman ng kanilang mga bulsa.

j
to

namimili at nakikipagpahtan si & , mamimiling nais makatipid kaya't dinala nila ang alahas na hind, 1

" ci Simoun ng lumang alahas. May

h i i \ o i i ni simoun ai iuiiij<uv "o ;>"' "6 , M

'.mhanko ito. Magkano ninyo ito ipagbibili sa

. ...

32

42

EL FILIBUSTERISp

Natigilan si Kabesang Tales, nagkamot ng ulo at tila nagulumihananj Mirii ivanr. natuwa nang dumating ang apat na guwardiya sibil para , i "Maipagbibili ba ninyo ito sa akin sa halagang... limang daang piso? aUsang IIIJ3 Nguniti-.dahil walana ito ay ang matandang ama na Tales. . <l.^.,. vi.v-------------------------nk "Limang daang piso," paulit na naibulong ni Kabesang Tales. ..... V.. . A in nV i mil nig Selo .ang dinakipin namga9 OLLWARHIVFL SIBIL. i lllong | >agpaslang ang ng M1D guwardiya sibil. Kinuha at muling pinagmasdan ni Kabesang Tales ang relikaryo. Ini niyang naganap kinagabihan. Ang tagapangasiwang prayle humingi ng mas malaki upang mailigtas sila sa kagipitan. ......I in ni!' magsasaka sa lupain ni Kabesang Tales ay natagpuang basag Samantalang nagsalita si Hermana Penchang, "Kung ako'y iingatan iyan mn Iwngo al puno ng lupa angmgabibig. Maging ang asawa ng magsasaka ' tulad ng isang banal na alaala. May nakapagsabing napakapayat nal Maria Clara nntitgpuan ding patay nang madaling araw, laslas ang leeg at puno rin ng sa loob ng kumbento at marami ang naniniwalang mamama siyang isang santa. Pinupuri siya ni Padre Salvi at maaaring iyan ang dahi kung bakit hindi iyan Ipinagbilin ni Simoun sa mga utusan na sa lawa magdaan patungo nm Los ipinagbili ni Juli at mas piniling magpaalila." Hinarap ni Kabesang Tales si Simoun. "Kung maaari po'y nais ko munanj Banos habang dala ang kanyang malalaking maleta. Sa lupa siyj magialakbay dala ang kanyang mga alahas. hingin ang pahintulot ng aking anak. Babalik ako bago gumabi." Sumang-ayon si Simoun. Dali-daling nanaog ng bahay si Kabesang Tales.Habang naglalakad napadaan siya sa nasasakupan ng kanyang lupain at nakita ang tagapangasiv| ng mga prayle habang may iba nang nagsasaka sa bukirin. Bigla iihimatn | ||i r .ii) Kigasani ang sulak f kanyang dugo na animo'y nahuli niya ang asawang Itkgpuan ding patay nang maaaiing araw, msias ang iccg <U PUNU MI .mr, bibig. May \iiiiinino may kasiping na ibai lalaki sa silid. Pakiwari niya'y kapirasong papel na natagpuan na may nakasulat na in ilang Tales, sa nagtatawanan ang mga ito at siya'y patuloy rg hinahamak. pamamagitan ng dugo na iginuhit ng daliri. "Magsipanatag kayo, mga payapang Naalala niya ang sumpang binitawan na walang sinumang maaarinj umangkin ng mamamayan ng Calamba! Walang lupain maliban sa mga taong magdidilig ng sariling dugo. .....111 a n sa inyong nagtataglay ng pangalang Tales, walang sinuman sa inyong Huminto siya at tinutop ang noo. Pumikit siya at pagmulat ay nakita nij ang magsasaka at ang tagapangasiwa na nagtatawanan pa rin habang itinutui ang g inyong mga pangalan ay Luis Habana, Matias Belarmino, Cayetano de kanyang bahay. Nagbalik ang lahat ng kanyang alaala, ang bangkay n asawa't Jesus, Mateo Elejorde, Leandro Lopez, Lopez, Silvestre Ubaldo, Manuel anak habang nakikita niya ang mga nagtatawanang lalaki. Tinunto niya ang Hidalgo, Paciano Mercado, kayo ~ Calamba! Nilinis ninyo ang inyong mga landas na nilakaran ng mga ito. bukirin, Nabigo si Simoun sa paghihintay kay Kabesang Tales sapagkat hindi it - ------1.------umuwi. Kinabukasan ay natagpuan niyang bukas ang lalagyan ng kanyan rebolber at nawawala ito. Natagpuan din niya ang relikaryo ni Maria Clara may kalakip na sulat. Ipagpatawad ninyong pagnakawan ko kayo sa loob ng -------- -------- ------llg I^clLCmja.gui. -----------,-----j -------sarili kong tahanan. Ipagpapalit ko ang relikaryo sa ii ir banal na kaugalian ng bayan ay kanilang niyurakan. Taos puso kayong inyong rebolber. Kailangan ko ng sandata sapagkat ako 'y H11111 igkod sa Espanya at sa Hari ngunit nang humingi na kayo ng katarungan mamumundok at sasama na sa mga tulisan. Ipinapayo I pmagmaramutan kayo at nilitis ng gaya ng isang kriminal. Inilayo kayo sa kong mag-iba na kayo ng landas sapagkat sa oras na illlng ng inyong mga asawa't anak. Higit ang naging pagtitiis ninyo kay i 11 mahulog kayo sa anting mga kamay ay tiyak na hihingan icsang Tales subalit wala isa man sa inyong nakaisip na maghiganti. Hindi i ' " kayo ng malaking tubos. kinaawaan at patuloy kayong inusig hanggang sa kabilang buhay gaya i ig i Telesforo Juan de Dios inawa kay Mariano Herbosa. Manangis o humalakhak kayo sa mga pulong I'luaglapunan sa inyo na walang katiyakan ang hinaharap. Pinanonood lang i "Natagpuan ko na ang taong aking hinahanap," pabulong na sabi Simoun. "iig Espanya at sa malao't madali'y makakamit n'yo rin ang katarungan." "Mapangahas ngunit lalong mabuti. Marunong siyang tumupad sfl kanyang pangako." TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap. I.pulyeto 3.indulhensiya 5. busabos "'J' "5 b *"**bJ -oi o <= 2. inusig 4. manangis a ta y tao! Ang inyong mga pangalan ay Luis Habana, Matias Belarmino, i GAWAIN Eigasani, Cayetar~ 10 Lopez, Silvestre I i n ia ia wa g na bayan ng Uammua: num^u.u; I r lino kinasangkapan ni Simoun ang mga alahas para sa kanyang layunin? taong I ' liiu g o l ninyo ang inyong buhay sa paggawa, pag-iimpok, pagtitipid at r i | u ipu ya t ! Ngunit pagkatapos ay inagaw sa inyo ito, pinalayas at kinamkam I ni i an g ugali ang ipinamalas ng mga kababaihan at ng mga Pilipino sa ' i apin ng inyong tahanan! Pinagbawalan ang ibang kupkupin kayo at patuluyin! Hindi pa naging sapat ang kawalan ng katarungan at katwiran, sapagkat maging I'anal na kaugalian ng bayan ay kanilang niyurakan. Taos puso kayong 1 1 1 111 igkod sa Espany a at sa Hari ngunit nang humingi na kayo ng katarungan
&

I n IHIINTI ItlSMO

1,u

33

brilyante at alahas? I Malcryalistiko ba ang mga prayle at mga taong may mataas na katungkulan 1 mi lipunan? Patunayan. inpagtagumpayan ba ni Simoun ang kanyang layunin na I pagsiklabin ang I auulamin ng mga naaapi tulad ni Kabesang Tales? Patunayan. \ no ang naramdaman ni Simoun sa pagkawala ng kanyang rebolber? Kabanata 11 EL FILIBUSTERIS] LOS BANOS NAGPUNTA sa Buso-buso ang Kapitan Heneral ng Pilipinas kasama an| ilang mga prayle, kawani at mga sundalo para mangaso. May kasama silanj banda ng musiko kaya walang nahuling anumang hayop, daga o maski ibo| Hindi mapalagay ang ilang pinuno ng bayan tulad ng mga gobernadorsily at kabesa de barangay sa takot na maalis sa tungkulin o mailipat ng bayal Nangangamba silang sakaling walang mahuli sa pangangaso ang panginod ay sila ang ipalit bilang mga hayop na sisiluin. Sa loob-loob ng Kapitan Heneral ay mas mabuting wala silang hayop n matagpuan sa gubat. Paano kung siya'y paling sa pamamaril at wala siyarj mapatamaan isa man? Ano ang iisipin sa kanya ng mga Indiyong kasama lal na ang mga asintado sa pamamaril? Malalagay sa kahihiyan ang karangala ng kanyang Inang Bayang Espanya. Iniutos ng Kapitan Heneral na magbalik na silang lahat sa Los Banos a habang naglalakbay ay walang anumang isinalaysay ang matagumpay q pangangaso noon sa Peninsula na waring ang tinig ay may kahalonj panghahamak sa uri ng pangangasong mayroon sa Pilipinas. Higit pa nganl nakaakit sa kanya ang paliguan ng Dampalit (Daang Paliit), ang maliit ni bukal sa pampang ng lawa, ang talon, at ang lawang may matatagpuani buwaya.

Sa mga huling araw ng Disyembre ay matatagpuang naglalaro ng tresilyq o baraha ang Kapitan Heneral sa sala habang naghihintay ng pananghalian, Kaliligo lamang niya at kasalukuyang umiinom ng sabaw ng buko at kumakaii| ng malambot na laman nito. Nasa masayang kalagayan ang Kapitan Heneral para mahi-ngan ng anumang pabor o karapatan lalo't nananalo siya laban kina Padre Irene at Padre Sibyla na sinasadyang magpa-talo. Samantala ay naiinis ang walang kamalay-malay na si Padre Camorra dahil napagtatatalo ito. Seryoso ito sa paglalaro at hindi alam kung ano ang nagaganap. Natutuwa ang Kapitan Heneral dahil sa pagkakamali ng dalawang prayle sa pagbibitaw ng baraha hanggang hindi na nakapagpigil si Padre Camorra na pagsalitaan si Padre Irene.
............IIUISTERISMO
I

45

llttutanaw mula sa nakabukas na balkon ng bahay ang pulo ng Talim na lit) i itlapat ang pulo ng Calamba. Sa bandang kaliwa ay matatagpuan ang In I n 1111 II i s i gang kinaroroonan ng maraming kawayan.
46 EL FILIBUSTER I SMI

i kihaging dulo ng sala ay naroon ang kalihim na nakaupo at nasa i 'i ' H i angmesangmaramingnakapatongnamgapapelatpapeles. Sa kabila |t| i 11 'Ii I ibang ng Kapitan Heneral ay tinutugunan nito ang gawaing opisyal. myos na ng kalihim ang mga trabahong kailangang bigyang pansin tulad ng 'i n i mga kasunduan, mga suspensiyon, pagpapatapon, pagpapalipat at 11 1 11 I' i higay ng grasya ngunit ang isang mas mahalagang usaping hinihiling ng |jgl mag-aaral tungkol sa Akademya ng Wikang Kastila ay hindi pa nito nupagtutuunan ng pansin. Panay na lamang ang hikab ng kalihim. sina Don Custodio at isang mataas na opisyal ang nasa loob ng silid 111 11 hii ig si Padre Fernandez ay palakad-lakad at hindi mapakali. Nasa kabilang ||ld naman sina Simoun at Ben Zayb habang maririnig ang naggugulungang i "l.i ng bilyar. Nakikipagbilyar si Simoun kay Ben Zayb. Galit na tumayo si Padre Camorra at inihagis ang baraha sa ulo ni Padre in nr. "Kahit si Kristo pa ang maglaro ay hindi makakatagal! Punyemas!" Nagpaliwanag si Padre Irene ngunit galit pa ring nilisan ni Padre Camorra Nlig mesa para magtungo sa silid kung saan naroon si Simoun. Si Padre Fernandez ang napiling kapalit ni Padre Camorra subalit tumanggi 11' i "II indi ako magaling na manlalaro ng baraha." "Kung ganoon ay tawagin natin si Simoun," wika ng Kapitan Heneral. Mula sa bilyaran ay sumilip si Simoun. "Gusto mo bang pumalit kay Padre Camorra?" biniro pa siya ni Padre i rone. "Maaari mong itaya ang iyong brilyante." "Bakit ang hindi?" Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. "At ano n iman ang inyong ipantataya?" "Ano nga ba?" wika naman ni Padre Sibyla. "Ang Kapitan Heneral ay maaaring magawa ang anumang naisin subalit kaming mga prayle..." "Hindi ba't makapagbabayad kayo sa pamamagitan ng paggawa ng kiibutihan, panalangin at pagbibigay?" "Anumang kabutihan ay hindi naipagbibili gaya ng brilyante. Ito ay nasa I ," tugon ni Padre Sibyla. "Kung ganoon ay maaari ninyo akong bayaran ng inyong pangako. Kayo I'nilre Sibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako na kayo'y hindi kikilala mi karalitaan, kababaang-loob, at pagsunod sa kabutihang asal sa loob ng II n i a ng araw. At kayo, Padre Irene ay sasabihin lamang na lilimutin ninyo ang knlinisang ugali, pagtitimpi sa sarili, ang awa sa kapwa, at iba pa. Napakaliit " i l i i n ihingi kong kapalit ng aking brilyante." 11 inarap ni Simoun ang Kapitan Heneral sa pamamagitan ng tapik, "Maaari Imyong magbayad sa akin ng limang utos ng pagpapakulong, limampu sa 1 1 u . ig buwan, isang utos na pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan, I mg madaliang utos sa guwardiya sibil ng madaliang pagpapabitay o |ni".hahatid sa tapunang bayan at iba pa."
r

IID

II

Pambihirang hamon. Dahil sa kakaibang kundisyong ito ng pagsusim ay lumapit sina Don Custodio, Padre Fernandez at ang mataas na opisyal "Ano'ng mapapala ninyo sa sinasabi ninyong kabutihan, pagpapakuloM pagpapatapon o pagpapabitay, Senor Simoun?" tanong ng mataas na opisyB "Marami. Nagsawa na ako sa pakikinig tungkol sa kabutihan kaya't n M ko na itong isilid sa sako at itapon sa dagat na ang pabigat ay ang aking i n J

brilyante." "Isang kapritso!" bumulalas ng tawa si Padre Irene. "At ano naman all para sa pagpapatapon at pagpapabitay?" "Para luminis ang bayan at maalis ang lahat ng masasamang binhi," tu\M ni Simoun. Ipinalagay ng mga naroon na ang ganoong kaisipan ni Simoun ay dtiM sa pagkaharang sa kanya ng mga tulisan. Sinabi ni Simoun na ang kinnlJ lang

34

sa kanya ng mga tulisan ay ang dalawang rebolber at mga bala kapa In J kanyang kalayaan. Kinumusta pa raw ng mga tulisan ang Kapitan Henerall Anang Kapitan Heneral ay ipagbabawal at ipakukumpiska nito ang n J sandata upang hindi dumami ang armas ng mga tulisan sa hinaharap. "Ang mga tulisan ay marangal! Sila ang tanging marangal na kumikita n ikabubuhay nila. Palagay ba ninyo, kung ako ay nahulog sa inyong mga kamaj pakakawalan ninyo ako nang hindi kukunin ang kalahati ng aking mga alal >a." Magsasalita sana si Don Custodio upang salungatin ang kagaspangan n| mga sinasabi kay Padre Irene bagama't totoo ang naging pahayag ni Simoiiij "Hindi masamang may mga tulisan sa bundok sapagkat ang tunay n mga tulisan ay nasa bayan at siyudad," sabi pa ni Simoun. "Tulad mo," nakatawang wika ni Padre Padre Sibyla. "Tama, katulad ko, katulad natin. Aminin na natin nang tahasan sa Inb ' isa dahil wala namang Indiyong nakakarinig sa atin. Ang katotohanan rt tayo'y mga tulisan din. Hindi nga lamang hayagan. Subukan nating tay< > nf) mamundok at manirahan doon, tiyak na matatahimik ang bayang ito. Kapii nangyari iyon, ang Kamahalan ay matiwasay na makakapaglaro ng baralm i hindi na kailangang bulabugin ng kanyang kalihim." Napahikab ang kalihim at nagtawanan ang lahat nang makita ito. Itinigil na ng Kapitan Heneral ang laro at parunggitan. "Ang mabul i | m' w pag-usapan natin ang ilang mas mabubuting bagay. May kalahating onw m bago mananghalian at marami pa tayong asuntong pag-uusapan." Nakinig ang lahat. "Tungkol po sa mahihinang kalibre ng baril," wika nang naghihikah ni kalihim. "Ipagbawal din ito." Tumutol ang mataas na opisyal. "Ang pagkakaroon ng ganitong aimij ay pinahihintulutan sa lahat ng lugar, sa buong daigdig." "Bakit natin sila gagayahin?" Sinabi ng mataas na opisyal na manok at daga lamang ang napapai.i\ iit) ganitong uri ng sandata ngunit hindi pa rin sumang-ayon ang Kapitan Urn
| mi ISTKRISMO 47

ang armas na ang sukat ay hindi hahaba sa anim na milimetro. Irgul ang pagbili nito." \ ....ung-ayon ang mga nakarinig sa payo ni Simoun maliban sa mataas I IMVII I Sinabi nito kay Padre Fernandez na ang mungkahing ito ay hindi ml ni hindi magiging maayos ang mga alituntunin. guro sa Tiani ay humihingi nang maayos na paaralan," wika naman
il dlhiin

maayos na paaralan? Kanya na nga ang buong kamalig," patutsada amorra. Min na daw ang bubungan at dahil dito'y nababasa na ang mga mapa at Im ii wang ginastusan niya ng sariling pera. Hindi ito maaaring pabayaan." 1 1 .i akong kinalaman sa bagay na iyan," anang Kapitan Heneral. "Ang il i il v HI ig sinulatan ay ang Direktor ng Administrasyon o kaya'y nagpunta l\ i -.a (iobcmador ng lalawigan." il Si in ales ay nagturo sa plaza, si Plato ay sa ilalim ng mga kahoy at si ' a mga bundok at lawa," pakli ni Padre Sibyla. i'1 1 ilmsiero raw ang guro sa Tiani," ayon naman kay Padre Camorra. I HI aining nagrereklamo sa maestrong iyan. Ang mabuti pa siguro'y II mi niya," sabi ng Kapitan Heneral na tiningnan pa si Simoun. . w a ang mataas na opisyal sa sinapit ng guro na sa halip na tulungan mil pa sa trabaho. Hinangad niyang tulungan ito at sinabing maraming llilml 'in paaralan na hindi pa rin naisasakatuparan. hiliil i ng halaga na ang nagugolkosa bagay na iyan," tugonng Kapitan
n. .1 ig lllic (

n msalungat ang Kapitan Heneral ng mataas na opisyal kaya't walang If I ia pagtutol nito. i ' i i na buwan na mulang ipagbawal ang pagdadala ng baril ngunit ni nit in ng kasiguraduhan ang mga taga-angkat na dayuhan na hindi id iwal ang mahihinang kalibre ng baril," wika naman ng kalihim. May paraan sa bagay na iyan." Nagbigay ng payo si Simoun. "Huwag

\ dang say say ang mga biniling kasangkapan sa paaralan dahil sa maayos na paaralan," pansin ng mataas na opisyal. i. . . .11 pi i wedeng pagsabay-sabayin ang lahat ng kailangang gawin," pakli i nil I lincral. "Hindi makatarungan sa isang guro nabastana lamang hi paaralan habang maraming maaaring mamatay ng gutom sa 11 * .ii i alahisanghuminginglabispasalnangBayan." nig lahat ay isipin muna ang kapakanannglnang Bayang Espanya," . i na nagniningning ang mga mata dahil sa patriyotismo. i niii ni Don Custodio na gawing paaralan ang sabungan. ......i n g paaralan sa araw ng trabaho at sabungan sa araw ng Sabado ii maging sa pista opisyal," panukala ni Don Custodio. ....... kaiulad na mungkahi, Don Custodio. Kung anu-ano ang iniisip i I.along, panglalait na pahayag ni Padre Camorra. n n i i maging praktikal tayo!" tugonni Don Custodio sapasaring.
i

ii.........i

"Hindi Sabado o Linggo lamang ginagamit ang sabungan," pahayag Padre ....;"yon na nnsmaPadre Fernandez, Padre Irene at Don Custodio Camorra. "Hindi papayag ang mga may-ari ng sabungan na nagbabay ng buwis sa ......... ' "\r "^taasnaopisyal. . pamahalaan." 11H mi ii. .1 .1 I : Hire Camorra a t ji_- j-j "Kung ganoon ay maaari namang mawalan ng pasok pag may magagan na amurra, Ang mga Indiyo ay hindi dapat matuto ng sabong," ani Don Custodio. Inn 1 1 ni.1 sapagkat sa nrao. I* 1 -i ~. 1 -I at 0 t t n m a ^u t rnakikipagtalo sila "Ano? Ititigil ang klase ng mag-aaral para bigyang daan ang pagsasabon Ml Mir n TIARA kanila ay ang magbayad ngsa mga at sumunod sa I arapa sa buwis Magbibitiw muna ako sa aking tungkulin!" sambit ng Kapitan Heneral. mini I......liiNiin. "Ngunit mas makabubuting isara ito ng ilang araw kaysa hindi na buk imiiiii'.in si I'adre Sibvla ir- jj-. kailanman," katwiran ni Don Custodio. oiuyia, Hindi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng "Imoral ang sinasabi mong iyan." Higit na nagpupuyos ang damdamin | Padre in 1 ' ula May isane himn i _ u , a \ * Irene sa naging mungkahi ni Don Custodio. ...........h , i i l .ulngSto.Ton^ "Higit na imoral ang magkaroon ng pasugalan o masamang bis; samantalang ....... I .lining walang paaralan," sabad ni Don Custodio. 1 1 , nm'ko, ay tiyak na yayabang ang mga iyan. ' i i . M u r . 1 1 1 1; 1 kamingnabaoeau j - i if 1 Pinutol ng Kapitan Heneral ang pagtatalo at pag-aaralan na lamang dat niya g akln av ililninsiP d p isusunod nila ang pamahalaan. ' 11 "msl a e ang lahat. Isinunod sa usapan ang mungkahi ng mga kabataan tungk sa Akademya Fernandez na isa ring Dominiko, "Kung magkagayonpdnind natin ni ilnn silanarahin^- - i if * i -i . c u 1 , jl san i nila ng Wikang Kastila. May anim na buwan na itong nakabinbin fl hinihintay na masabingnatalo nila tayo. Sa halip na lamang ang anumang kapasyahan. a a ay sang-ayunan natin ang balak nila. Mas marami sila sa atin Tinanong ng Kapitan Heneral ang mataas na opisyal at sang-ayon ito < ' ' ,' "' , l > y 0 A ^ ^litsakanila? Kung mahina man sila ngayo'y i T 1 n 1 lalakas din. MatuwiH 1 u-v x 1 kagustuhan ng mga mag-aaral. Tumutol naman si Padre Sibyla dahil WAMF raw sa 1 , an kahilingan nila at kung magtatagumpay panahon at isang paghamak sa mga Dominiko. Para naman kay Simon ay kahinaII , ,rpapasalamat atbkilala sila ng utang na loob sa atin Bakit hindi hinala ang mungkahing iyon ng mga kabataan. ........ 1 ilnn ang mga Heswita?" "Isang mapayapang pag-aalsa, isang tahimik na rebolusyon," pahayag 11 igulil si Padre Sibyla nang mabanggit ang Heswita. Pumasok ang kura Padre Sibyla. 0 11 <n I os lianos upane sahih; , ,0 , & , K ? coming nakahanda na ang pananghahan.,. Nagulumihan ang mataas na opisyal. "Pag-aalsa? Rebolusyon?" I umnyo na ang Kap.tan Heneral kaya natigil ang pagtatalo. "Ang ilang "Pinamumunuan ito ng mga kabataang repormista." Sinabi ng kalihirt ang anp bagay ay maaaring pag-usapan habang nanghihimagas." mga pangalan ng namumunong mag-aaral. Si Isagani raw ay mahilig Ilnniiilongangkalihimnamaof t. 1 -i pagbabago at pagsulong kaya't mapanganib. Pamangkin ito ng kurang klerigo b b ""Hidmaaan namang lpagpabukas na ang ilang usapin. Ipinagtanggol ni Padre Fernandez si Isagani. "Wala akong problema si r, ^-gkawaninalumapitsaKapitanHene^aL^ iln inr . lales ay nasa sahasatu -u-i1 1 kanya." at , , 1 i v - 1, . humihihng na palayain ang kanyang nuno 1 11 Pinintasan naman ni Padre Camorra si Isagani dahil ang binata raw ajfl ...... longkapahtm Kabesang Tales" bastos. "Muntik na kaming magkasuntukan sa bapor. Itinulak ko siya at ako'j| Hindi ba Puwedengmananghalianmuna?"anangKapitan Heneral. l long itinulak din." araw na po Slyang nagpapabalik-balik," wika ng kalihim. Binanggit din ang pangalan ni Makaraig. Ang mayamang si Makaraiu aj .......',l',n na nn Padre Camorra ang pagpapalaya kay Tandang Selo. "Isa paboritong mag-aaral ni Padre Irene at may tagasuportang isang kondesa kaya't in , pala iyan sa sasabihinko sa KLahalan, na kung maaari'y sanghindi nagtagal ang usapan dito. Isinunod ay si Basilio. ......."'"gPfsyonng dalagang iyan. "Tubig na tahimik ang Basilio na iyan," ayon kay Padre Irene. "Si Padni pasulatin ane ka lih im 1 Salvi ang higit na nakakaalam ng kanyang nakaraan. Narinig kong noon bata pa 1 . & KdIltnm ng isang kautusan para sa tinyente ng siya ay hinuli ng mga guwardiya sibil at napatay ang ina't kapaticl samantalang mil a-ami na palavan na ;i ^ , ... ,. .. ang ama niya ay nasangkot at napatay sa isang bayarang pag aalsa." f a ja u i na nila ang matanda. Hindi na nila masasabmg Ipinag-utos ng Kapitan Heneral na kunin ang pangalan ni Basilio ngunli 1,:,runon ma S gpatawad!" ang wika ng Kapitan Heneral. tumutol ang mataas na opisyal. Ipinagtanggol nito ang mga kabataan. "MAAFLJ 1 namang pagbigyan ang kanilang kahilingan at kung sila'y magmamalabis ay saka bawiin ang ibinigay na anumang pahintulot." . TALASALITAAN ILL 1 nanapin angsingkahulugan ng mga salita. 1111111 GAWAIN 11 3.asintado 5. paling mi- liainon ni Simoun sa Kapitan Heneral sa paglalaro ng baraha IHIPNLII iing kanyang mga brilyante? 4 - Patriotismo " i n i a i i ang hamon ni Sim> - j -
0 0 J m

48

EL FILIBUSTER^

49

si

1111 IN 1 1

kismo

36

iii! Ml

pagiging bulastog at maloko sa mga kamag-aral na madalas pagmulan ng gulo. Nag-iisang anak ito ng isang negosyanteng mestiso at may pagkakuba ang katawan. "Kumusta, Penitente? Ano'ng nangyari sa iyong bakasyon ?" usisa
EL FILIBUSTERISMI

50

3. 5. 4.

Ano rin ang hamon ni Simoun kay Padre Sibyla kung matalo ito sa

barahj|

Ano ang pananaw ni Simoun sa mga tulisan? Ano ang ipinakitang ugali ng Kapitan Heneral habang pinag-uusapan ar| ilang mahahalagang usapin?

Kabanata 12 PLACIDO PEMTENTE SI Placido Penitente ay mag-aaral ng Unibersidad ng Santo Tomas ngunit ayaw na niyang mag-aral at nais na ngang huminto. Ang ibig niya ay umm na ng lalawigan at magsaka o maghanapbuhay ng kahit ano. Dalawang suli na ang ipinadala niya sa ina pagkaraan ng halos isang buwang pagbabakasyoi sa lalawigan na naglalaman ng pakiusap na payagan siyang huminto na si pagaaral. Nakiusap sa kanya ang ina na kung maaari'y tapusin niya kahit batsilyer sa artes dahil nasa ikaapat na taon na siya sa kolehiyo.' Maraming nagtataka kay Placido kung bakit ibig niyang tumigil sa pagaaral gayong may likas siyang talino at itinuturing na pinakamahusay na m; aaral ni Padre Valerio sa Tanauan. Hindi siya mabisyong tao, walanj kasintahang kailangang pakasalan, may maayos na kasuotan at sunod anj layaw sa ina. Ano't umaayaw siya sa karunungan at pagbabasa ng aklat' Ano't nagpapakita siya ng paglaban sa payo ng prayle at mga aral ng Tandang] Basyong Makunat? Naipangako ng ina sa namayapa niyang ama ang pagtapusin siya ng pag-aaral. Kung hindi lamang malaking halaga na rin ng salapi at panahon ang nagugol niya sa pag-aaral at sa labis na panghihinayang ay baka napapayag na rin niya ang ina na tumigil na siya. Mangiyak-ngiyak sa sama ng loob si Placido ngunit wala siyang magawa kundi ang makisabay sa mga estudyanteng naglalakad patungo sa kani-kanilang paaralan. Naglalakad siya sa Daang Escolta patungong Unibersidad ng Santo Tomas. Ang mga mag-aaral ng Ateneo ay matutuling maglakad, may mga dalang aklat na waring patuloy na nag-iisip ng mga leksiyon at nakadamit pangEuropeo. Ang mga taga-San Juan de Letran ay higit na marami ang bilang ng

mga mag-aaral. Sila ay nakadamit Filipino at kakaunti lamang ang aklat na dala. Ang mga taga-Unibersidad ng Santo Tomas ay walang dalang aklat subalit magara kung manamit at may mga dalang baston. Sa Escuela Municipal naman nag-aaral ang mga estudyanteng kababaihan. Naglalakad din ang mga ito habang may kasunod na alalay na tagabitbit ng kanilang mga aklat at kagamitan. Hindi sila magagaslaw kumilos at tahimik sa paglalakad na animo'y nakapila sa isang prusisyon. Nasa bukana ng Puerto ng Unibersidad ng Santo Tomas si Placido Penitente nang may tumapik sa kanya. Tila lalong nagpasakit ng kanyang ulo ang lalaking kaharap, si Juanito Pelaez. Binati siya nito ng buong giliw. Si Pelaez ay mapaglangis at bolero kaya't paborito ng mga guro sa kabila ng
III

i' laez.

"Wala namang gaanong nangyari." Halata sa mukha ni Placido ang i m1 k ainis kay Pelaez na bagama't magiliw sa kanya ay halata ang nakakalokong |M|tngisi. "At ikaw?" "Alam mo bang nagbakasyon ako sa Tiani dahil sa paanyaya ni Padre I iimorra? Napakaliberal na pari. Mahilig'sa kasiyahan, tulad din ng estilo ni I'ulie Paco. Pulos panghaharana ang ginawa namin. Siya ang kumakanta at iniiiiitugtog ng gitara at may dala akong biyolin. Wala kaming pinalagpas na buhay doon." Bumulong pa si Pelaez pagkuwa'y nagtawa. "Hinarana din n 1111 i n ang nobya ni Basilio. Pero nagtataka ako kung paano siya nagustuhan Basilio? Napakatanga niya sa pagpili ng babae. Maganda lamang at mahinhin llibalit mangmang at ngayo'y isang alila. Alam mo bang sinaktan pa ni Padre ( iimorra ang dalawang lalaking nangharana din sa kanya? Hindi ko na alam rnig sumunod na nangyari. May kasungitan at likas na mahiyain subalit |ini',(laraanan naman niya ang pinagdaanan ng lahat ng mga babae," saka ito inmawang malakas. Galit na tiningnan ni Placido ang estudyanteng kuba. "Ano nga pala ang leksiyon kahapon?" tanong pa ni Pelaez. "Walang pasok kahapon." "Magaling kung ganoon. Eh, noong kamakalawa?" "Huwebes iyon. Pista opisyal ng paaralan kapag Linggo at Huwebes." "Ay oo nga pala, nalimutan ko!" bulalas ni Pelaez. "Ano'ng nangyari
HI

inning

Miyerkules?" "Umulan." "Noong Martes?" "Kaarawan ng isang guro kaya't bumati kami kasama ang isang orkestra a mga pumpon ng bulaklak." II inanap ba niya ako?"

Nagkibit ng balikat si Placido. "Hindi ko alam. Ngunit may listahan naman ' ii ng mga naroon."

38

'

II

illllSTERISMO

'

53

ito dahil kinagigiliwan ng mga guro. Sa kung anong himala ay nnod ito "Ano naman ang nangyari noong Lunes?" kay Paulita sa loob ng simbahan. i llgpasukan na sa paaralan ang mga "Unang araw ng klase kaya't binasa lamang ang mga listahan at nagtalj ng mga leksiyon." Binuklat ni Placido ang aklat at sinabing may mga kailanga estudyante at maging si Placido ay 1'iok na rin nang marinig na may tumawag memoryahin. sa kanyang pangalan. I agdaan mo na ito, Penitente!" 1111111 i nto siya sa Tinapik ni Pelaez ang aklat at ito'y tumilapon. Lalong nainis si Placi<B paglalakad. Iniabot sa kanya ang ilang pirasong papel. Pinapipirma siya sa kasulatan. mila "Hayaan mo na ang mga leksiyon. Ang mabuti pa'y magdiwang uT dahil sa niya ang isa nilang kabesa de barangay na nabilanggo ng ilang buwan panggitnang araw ng pista opisyal." a niya ang isa nuang Kauesa us ucuoiiga; . u^.. - - ^ -. -~ ^IMMONTNNO hindi nauunawaan. ik maipatapon dahil sa paglagda ng dokumentong hindi nauunawaan. m .:->.. + i/ommo tainaa sanaekat ivon ane miwang i
52 EL FILIBUSTERI
i i ' i i
m BO 0

lit I. imdam niya'y piningot ang kanyang tainga sapagkat iyon ang miwang maalala ang tungkol sa paglagda sa isang Dia-pichido ang tawag sa araw na napapagitnaan ng dalawang araw walang pasok na kadalasang hindi na pinapasukan ng mga mag-aaral bulakbol at tamadnihil in ng isang amain para mag-aral. ulatan.
111*11.

Galit na pinulot ni Placido ang aklat na tumilapon. "Maglakwatsa na tayo!" muling yaya ni Pelaez.

Hindi ako lumalagda sa isang bagay na hindi ko nauunawaan," pagtutol III ri.u-ido. Ano'ng problema doon? Walang dapat ikabahala dahil lumagda nga ang 1 1 1 nvmgcarabineros celestiales." Ang paglagda ng carabineros celestiales ay sapat na upang pagkatiwalaan il'.ii'.kat sila'y kapisanang itinatag upang tumulong sa Diyos sa digmaan liihnn sa kasamaan at upang hadlangan ang mga babasahing ipinagbabawal. 5. nagpupuyos

Hindi sumang-ayon si Placido ngunit ayaw pa rin siyang tigilan ni Pelaez. Hiningan pa siya ng ambag para sa monumento ng isang paring Dominiko na si Padre Baltazar. Mapipilitan na sanang lumagda si Placido nang marinig niya ang "Magbigay ka na para malaman ng mga prayleng tayo'y galante. Gawin mo ng pagdarasal "i mga kasamang mag-aaral. apat na piso at ibabalik ko rin sa iyo ang dalawang piso." "Bakit hinihingi mo pa 'Na^ATALHATA babasahin ko muna.' Mamaya na, into para mamtindihan mo. Petisyon ito laban sa hinihinging I kung ibabalik mo rin?" "Oo nga ano? Napakatanga ko talaga. Ngunit ang ibig ira kong sabihin, ipaaalam ko lamang sa iba na ganyang halaga ang ambag mo para nuisoniMakaraignap maintind iha,, ...^ pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila.' Nagpilit si gumaya sila. Ayaw mo bang sumikat sa paningin ng mga guro?" Sa kabila ng pagtutol at nagpupuyos na damdamin ay napilitang magbigafl si Placido na makaiwas. "Nariyan na ang aming guro." "Hindi naman siya Placido upang tigilan siya ni Pelaez. nagtatawag." Malapit na sila sa Unibersidad nang mapadaan sa simbahan kung saa naroon "Nagtatawag din paminsan-minsan. At isa pa, ayokong kalabanin si ang mga nagtitipong mag-aaral. Naroon si Isagani na nakikipag-usa tungkol sa Miikaraig." isang aralin samantalang ang ibang estudyanteng kalalakihan a panay ang sulyap Dahil sa matagal na pagkabalam ay nahuli sa klase si Placido Penitente. sa mga magagandang dalagang nagsisimba. Nnsa letrang Q na ang pagtawag. Mabait at masunurin siyang mag-aaral. Aiilis Isang karwahe ang huminto. Pag-aari ito ng isang pamilyang relihiyoscl na na sana siya nang maalala niyang malapit na ang pagsusulit ngunit hindi |)N rin bumibisita sa Birhen ng Rosaryo sa espesyal na araw. Natigilan si Isagani siya natatawag o nakikilala ng guro. Pumasok si Placido sa loob ng 'i 111 d .11 indi na patiyad at sa halip ay pinatunog pa ang takong ng sapatos. Nais nivang lalo't nakitang bumababa sa karwahe ang kasintahan. Kasunod ni Paulita '1 *\nnvd siya'y mapuna at makilala ng guro. Nangyari ang ibig niyang mangyari. Nipuna sl ^^|saakin! Gomez ang tiyahing si Donya Victorina na kinaiinisan ng mga naroon. siya ng guro na lihim na nagbabanta at umiiling. "Walang galang! Binatl 11 M ^abaya a ng donya si Juanito Pelaez sa pamamagitan ng pagngiti at TALASALITAAN Hanapin pagkaway. ang singkahulugan ng mga salita. Namula si Isagani at nahihiyang bumati samantalang si Pelaez ay nag-alis ng dia-pichido sombrero at yumukod na animo'y isang komandante. galante

40

bulastog Napabulalas ang mag-aaral na si Tadeo. "Anong ganda! Sinundan nito, ang dalaga sa loob pagkabalam ng simbahan pagkaraang ipagbilin sa kamag-aral na sabihing siya'y maysakit. Si Tadeo ay pumapasok lamang sa paaralan upang magtanong kung may pasok. Kung mayroon ay aalis na at magdadahilang maysakit. Sa kabila nito'y

41 54 EL FILIBUSTE

3.

GAWAIN Ano ang nagtulak kay Placido Penitente na umayaw sa pag-aaral? Anong klaseng estudyante si Juanito Pelaez? Ilarawan kung anong klaseng paaralan ang pinapasukan nina Placidoi pagkakaroon ng dia-pichido? 4. Bakit hindi lumagda si Placido sa papel na hawak ni Pelaez? 5. Tungkol saan ang papel na pinapipirmahan ni Pelaez?

1. 2.

Kabanata 13 ANGKLASESAPISIKA

Y ISANG m parihabang silid ang b klase ng Pisika. Ang * upuan ay parang . hagdi na tatlong * baytang at eskaparate nakapaligid sa tatlong panig ng ay silid. Malalaki aft bintanang may rehas AI'e-tkl ^S at dito pumapasok nagsisilbing ang sinag ng araw. palamuti Sa isang dulo 1 silid ammmm ay ang upuan ng guro at nasa likuran t ng upuan ang pisara. l Walai anumang a palamuti ang mga m dingding na bato. a May mga n kasangkapan | pisika g ngunit ito ay nakasusi sa isang u eskaparate na may p salamin gaya I a tanso, tubo, kristal at n iba pang g kasangkapan para sa laboratoryo. Hindi t h pinahahawakan ng i mga ________________________________________________________ n prayle sa mga d i | im^mammmm ^ e C s ^ t ^ u y d t y a m n m t e . A 1 n g r m m g a a s tf a l b Ijjj i n g k a m s g a a n g d k a a y p u a h n a s n a l ^ o o P b S n T g ^ W r

kW

m h m W m

n a a n

V -

g pa ar ala n ay fc ^T l j. V^ H M m m n a p a g h u h u l i . iT^ s^ | A V W

kuwaderno at aklat habang may ilang inaantok sa klase. Unang tinanong ng guro sa klase ang isang matabang mag-aaral na pann) ang hikab. Mistulang ponograpo itong tumugon ng isang kinabisadong leksiy oil tungkol sa salamin, bahagi nito at kung anong uring bubog. Pinatigil ng guro ang estudyante. "Magaling!" wika ng guro. "Tingiwin 1 ko nga kung masasagot mo ito. Kung ang kapirasong kahoy gaya halimbiiwn j
< > | n mi 55 ' ii i in HOI ig na pinakinis at nilagyan ng barnis at ito ay magkakaroon ng i | i I n sa anumang bagay na ihaharap dito, anong uri ng salamin ito?" i ini. ni', mag-aaral na malusutan ang tanong kaya't sumagot ito kahit i< iniikol tungkol sa tanong. Inulit ng guro ang tanong dahilan upang "iiilinn ang magaaral. Hindi mawari ng mag-aaral kung saang grupo o i iliipni isama ang kamagong bilang isang bubog, sa metal ba o sa marmol. 1 1 '.wika si Juanito Pelaez na nang mga sandaling iyon ay katabi ng mag-i mi linatanong ng guro. "Ito'y nauuri sa salaming kahoy!" Nulnwa ang guro nang marinig ang sagot ni Pelaez. "NagdudunungI I

IS

1 1

KISMO

^ j S t
Na gp ap ak ita ito na ng
^^f iTr ra,

HI

vk J*j 7 ka hu sa ya n ng pa gt ut ur oI \

liiiningan!"

^ r n ^ i 9
ng paara lan at ang j ^>\m mw^ mw fflsm. dahil an ng hindi pagkatuto ng mga Indiyo ay ang likas na kamangmangan. Nakatayo ang gurong si Padre Millon, isang batang Dominikong napabantog sa pilosopiyl sa Kolehiyo ng San Juan de Letran. Ito ang unang pagkakataon niyanl makapagturo ng Pisika. Nakikinig sa kanyang sinasabi ang mga magaaiul, May ilang magaaral na nakabukas ang M a m\

Nagbigay uli ang guro ng tanong tungkol sa bahagi ng salamin ngunit i i in nang nalito ang estudyanteng mataba. Sinenyasan ito ni Pelaez na iiiiuniiigayon sa lahat ng sinasabi ng guro. "Sumasang-ayon po ako sa lahat ng inyong naging pahayag, Padre." "Magaling. Kung ganoon ay sumasangayon ka na maaari kong alisin m\ y, I inggang puti ng isang salamin, palitan ito ng puto ngunit ang kalalabasan NV NIILAMINPARIN?" Waring ang magaaral ay nanlulumong nakatawag sa Diyos. "Anong kalalabasan?" "Puto rin!" dikta ni Pelaez. Tuluyang nainis ang estudyante kay Pelaez. "Tingnan nga natin kung ya mong ipaliwanag ito, Juanito. Ang salamin na nasa ibabaw na ang ibabaw liulmng pang-ibabaw o ang pinagkakapitan nito'y isang substansiya na walang jilnagbago at di esensiyal na ibabaw, dahil ang ibabaw ay

43

isang insidente iiiniang ng substansiyang katawan nito? Ano ang masasabi mo tungkol dito? "Hindi ako sumasang-ayon," tugon ni Juanito Pelaez, na bagama't hindi niiiinawaan ang tunay na katanungan at esensiya ng sinasabi ng guro ay Nu n ) agot kahit ang malinaw lamang sa pagkaunawa ay ang tinutukoy na kung Hiiumang ibabaw. Sa pakiwari niya, anumang itanong ng guro ay isa lamang pnidalaro ng mga salita na walang anumang kahulugan kung kaya anuman nng isagot ng mag-aaral ay tiyak na mali sa pandinig ng guro. "Kung ganoon ay sinasabi mong anumang bagay na nasa ilalim ng salamin nv makakaapekto sa ibabaw?" Hindi na magawang sagutin ni Juanito ang

mga sunod-sunod na tanong. Mlnalingan nito si Placido upang hingan ng sagot. Hindi ito pinansin ni Placido kaya't tinapakan ni Pelaez ang paa ng kamag-aral Napasigaw si Placido. "Aray! Walanghiya ka!" Napansin ito ng guro at ang atensiyon nito ay napunta kay Placido. "Ikaw na labis ang pagpapahalaga sa sarili at animo'y tagapagligtas. I mgnan ko nga kung maililigtas mo ang sarili? Sagutin mo ang tanong ko." Nagdiwang ang kalooban ni Pelaez na umupo na sapagkat ligtas na siya. "Ang sabi sa aklat, ang salamin ay gawa sa tanso o sa iba pang metal. Iiunabaitoomali?" "Ganyan nga po ang sinasabi sa aklat, Padre."

Nabigla ang lahat sa inasal ni Placido Penitente sapagkat noon lamang lol "Inn at baratin ng mga pilyong estudyante ang nangyaring may mag-aaral na lumaban sa guro. Naumid ang guro at nasundan, ng kawawang Intsik na mabili lang ang mga paninda. tingin si Plac ido habang papalabas ng silid. Pagkatapos noon ay nanginginig na nagsalita a sinermunan ang mga mag-aaral tungkol sa kawalan ng paggalang at binanggit din ang panukala ng Akademya ng Wikang Kastila "Hindi malayong ang binatang iyon ay isa sa mga nagpanukala! O Diyos kong mahabagm, iligtas mo po ang mga mag-aaral na ito! Magsipag-aral muna kayo bago ang wikang Kastila." Hindi agad natapos ang pagsesermon ng pari hanggang matapos ang klase. Makaraang magdasal ay naglabasan na ang may dalawang daan at tatlumpu't apat na mga mag-aaral na nang pumasok ay walang nalalamang leksiyon at nang lumabas ng silid ay nasa ganoon pa ring kalagayan. Nabawasan lamang sila ng ; sang pasanin sa buhay, ang isang oras na ginugol nila sa loob ng silid-aralan.
11L1BUSTERISMO
T

, ...

TALASALITAAN Hanapinangsingkahuluganngmgasalita. Huwag kang magmarunong." Nalito na 4rin si Placido sa mga sinabi ng guro at mga sumunod p katanungan tungkol sa salamin, metal, merkuryo at iba pang kemikal. "Hindi 3. alipustain 5. ginugol mo alam ang leksiyon, ano ba'ng pangalan mo?" "Placido po." GAWAIN Aha! Ikaw ang Placido Penitente na mahilig bumulong! May labi limang ulit ka nang hindi pumasok ng klase." "Labing limang ulit, Padre?" ulit pa ni Placido. Ano ang nais ipahiwatig ng mga kasangkapan sa pisika na nakasusi sa loob ng "Oo, hindi mo ba narinig?" eskaparate? "Apat na beses lang po akong lumiban sa inyong klase. Kung isasam; ang araw na ito na ako ay nahuli sa pagpasok sa loob ng silid, bale limang uli paPangatwiranan kung ang pagiging isang bantog na guro sa pilosopiya ay cpektibo lamang po." sa pagtuturo ng pisika? "Minsan lamang ako magtawag ng pangalan sa talaan kaya ang sinumIlarawan kung anong uri ng mag-aaral ang mga estudyante sa pisika. Ano ang matiyempuhan kong wala ay minamarkahan ko ng pagliban ng limang ulidmasasabi ninyo sa pagtuturo ng pisika ni Padre Mil Ion? May natutuhan ba ang Tatlong beses pa lamang kitang nahuhuli kaya't labing lima lamang kaya'! mga estudyante sa pisika? Pangatwiranan. . magpasalamat ka. Sige nga, bilangin mo nga kung marunong kang magbilang, Kung limang beses ninyo akong nahuli, bale dalawampu't lima po, Padre.'j At ngayon ay may isa ka pang marka sapagkat hindi mo alam ang) leksiyon." Kabanata 14 . SA BAHAY NG MGA "Kung lalagyan ninyo ako ng marka ngayon ay dapat namang bawasarj ninyo MAG-AARAL ang aking naging pagliban sa klase." Pinakinggan lamang ng guro ang sinasabi ni Placido. "Sapagkat ako nama'y wala sa inyong talaan ngayong ig ANG bahay ng estudyanteng si Makaraig ay malaki, maluwang at may araw na ito. A imposibleng makapag-ulat ang isang taong pag-uugali. Sa ibaba ng dalawang palapag na entresuwelong may mga eleganteng rehas. Magulo ang wala sa klase." hagdan ay naroon ang paligid dahil sa mga nangangasera. May nag-aaral sa kani-kanilang mga silid, "Pilosopo! Hindi mo ba naiintindihan na ang isang Intsik. may nagtutugtugan sa balkon, may nagbabaraha, may mga nagkukuwentuhan ill mag-aaral ay maaaringj wala sa klase at hindi rin niya alam isang Nagtitinda siya ng nagtatalo-talo habang ang iba'y parang mga batang naglalaro. Iba-iba ang ang leksiyon? num.. kanilang edad at kakanin sa mga Nagpanting ang Niiliubiihayan lang ito ng loob pilyong estudyante. tainga ni Placido. at "Kayo mga Ipinukol niya ang aklat. "Tama na, Padre. Maaari ninyo salmahe, mga balat! akong markahan ng anumang ibig ninyong smarka Unsang umiyak at ^fT^^"^ tuwa sa tufing nauubos a paninda at Kayo mga limonyo! ngunit* wala kayong karapatang alipustain ako! Inyo na Hindi kayo mga ang klaseng ito sapagkatj wala na akong balak na mag-aral nangangako sa: Klistiyano! Ako loko pa! ninyo! Mga salmahe! Mga salmahe!" N a r iyang naumid eskaparate
56 EL FILIBUSTERISMl

45

EL FILIBUSTERISlI i 11. m i wang tao sa isang prayle. Ang kasalukuyang Gobernador Heneral noon i , Iba't ibang klase rin ang ugali ng mga mag-aaral. May sobrang palaarj may milipat ang kaso sa Padre Provincial dahil na rin sa kautusan ng mga p'niyle." bulakbol, may maramdamin, may mainitin ang ulo at ang iba naman hindi na Nangako si Pecson na sa susunod ay dadalhin niya ang dokumento na matapos-tapos ang kaharutan sa iba pang kapwa mag-aaral. Nabawasan ang kaguluhan nang dumating ang mga kagrupo ni Makarai na nnglalaman ng petsa, mga pangalan ng nasasangkot na magpapatunay kung paano sina Isagani, Sandoval, Pecson at Pelaez. Nauna lamang sandali sina Isaga at pinamamahalaan ang katarungan. Sandoval at kasunod na rin sina Pecson at Pelaez. Makikisig ang mj "Ngunit anong magiging batayan nila para hindi ipagkaloob ang isang i tagay estudyanteng ito at disente ang pananamit. Nag-usap ang mga ito habari na magiging kapaki-pakinabang para sa lahat?" hinihintay ang pagdating ni Makaraig para talakayin nila ang tungkol s "Hindi nila ipagkakaloob kung manganganib ang Inang Bayang Espanya." Akademya ng Wikang Kastila. Si Makaraig ay isang mayamang mag-aaral rj "Sobra naman iyan! Ano'ng kinalaman ng karangalan ng Inang Bayan sa abogasya at pinuno ng grupo na nagtataguyod ng Akademya ng Wikang Kastil Si Sandoval ay isang Kastilang naging kapanalig ng mga estudyanteng Pilipin batas na tungkol sa tuntunin ng wika?" Agad din iyong sinagot ni Pecson. "Anong malay mo sa iniisip nila? Baka Naging kawani ito ng pamahalaan at nagpatuloy ng pag-aaral sa unibersidaj Siya ay larawan ng mga Kastilang may malasakit at pagpapahalaga sa mj Pilipino. naiatakot silang maunawaan ng mga estudyante ang tungkol sa batas at baka Ang pangunahing estudyante kabilang na sina Isagani, Pecson : Pelaez ay Isang araw ay sila na ang mapasunod. Ano ang mangyayari kung isang araw ling inimbitahan ni Makaraig upang pag-usapan ang kanilang plana Nagpapalitan ang buong Pilipinas ay nagkakaintindihan na?" mga ito ng kuru-kuro habang naghihintay at marami silan| katanungan na batid Hindi nagustuhan ni Sandoval ang pakiwari niyang paikot-ikot na takbo ng nilang si Makaraig lamang ang makakasagot. usapan na tila may halong pagbibiro at pagtatawa. "Napakaselan ng usaping ilo "Ano kaya ang naging resulta sa inilakad ni Padre Irene? Ano kaya an upang hindi seryosohin." naging kapasyahan ng Kapitan Heneral?" tanong nila sa isa't isa. "Kung ganoon ay patawarin sana ako ng Diyos sa aking mga pagbibirong Malaki ang sampalataya nina Isagani at Sandoval na pinagbigyan an sangkot ang mga prayle." kanilang kahilingan. Tiyak na raw ang kanilang karangalan sa ginawang it para "Kung ganoon ay sabihin mo sa akin kung ano ang maaaring maging batayan sa mga kapwa mag-aaral. Samantala, si Juanito Pelaez ay hindi napigilai ang nila ng kanilang hindi pagsang-ayon?" paghahambog sapagkat siya raw ang bumuo ng panukalang ito para s pangkat. "Sa dahilang ang mga klaseng panggabi ay maaaring magkaroon ng panganib Kinakabahan naman si Pecson. Hindi ito makumbinseng dapat nanj ipanatag ang gaya ng nangyari sa paaralan ng Malolos," patuloy ni Pecson. kanilang loob. May pangamba itong baka sila makulong lalo' may mga "Pero kahit ang mga klase sa dibuho ay ginagawa na rin ngayon sa gabi at makapangyarihang taong nakikialam. Biglang nagbago ang ihip ng hangin nang marinig iyon ni Pelaez at kaaga maging ang mga nobena at prusisyon," tugon naman ni Sandoval. kumambiyong wala siyang kinalaman pagdating sa bagay na iyon. "Hindi aki "Malalagay sa panganib ang karangalan ng unibersidad," anang matabang kasangkot pagdating sa bagay na iyan!" lalaki nang hindi pinansin ang puna. Nagngitngit ang loob ni Sandoval. "Bumubuo 'yan ng masamang pagtingii "Kailangan din namang magbigay ang unibersidad para sa mga mag-aaral. sa Kapitan Heneral. Alam kong siya'y maka-prayle ngunit sa puntong ito'i hindi siya dapat nananalig lamang sa mga ito. Mapapatunayan mo ba sa akinj Pecson, Kung totoo ang mga sinasabi ninyo, para saan pa ang paaralan, ang unibersidad kung ano'ng batayan mo sa paniniwalang walang sariling pag-iisi] ang Kapitan upang hindi matuto ang isang mag-aaral? Institusyon ng kamangmangan? Nagkakasundo ba ang mga tagapagtaguyod ng edukasyon para hadlangan ang Heneral?" "Wala akong sinasabing ganyan!" Napatawa ito na halos nakikita na an: karunungan?" bagang. "May sarili siyang desisyon sa anumang bagay na kailangan niyan Sumagot si Pecson sa sinabi ni Sandoval. "Sapagkat para sa kanila, ang pagdesisyuhan. Natitiyak ko iyan." pagsisikap na ito'y kawalan ng kasiyahan." "Kung ganoon ay patunayan mo ang mga sinasabi mo!" sigaw n Sandoval. Sumabad ang isang mag-aaral. "Ngunit paano kaya kung ang panukalang ito'y "Huwag kang magsalita ng mga walang kabuluhan at ayokoni matawag na magmula sa paaralan ng Sining at Kalakalan?" filibustero." "Magdahan-dahan tayo ng pagpapalagay," mabilis na tugon ni Sandoval. Natatawang nagpahayag si Pecson. "Ayan na naman ang filibusterismo Hindi na ba maaaring magtalo nang hindi mauuwi sa anumang pagbibintang?" "Ako'y walang pagkiling sa mga prayle sapagkat batid ninyong ako'y may Humingi si Sandoval ng isang tunay na pangyayari sa pahayag ni Pecson malayang kaisipan. Isa ako sa nagtanggol sa pagkakatatag ng Sining at Kalakalan "Hindi pa gaanong katagalan nang mangyari ang pagsasakdal ng mga at saludo ako sa paaralang iyan na hinayaan ng pamahalaang pinnunuan ng mga I I 1 1 1 , 1 BUSTERISMO 59 prayle."
58

"Na walang ipinagkaiba ang ibig sabihin sa aso ng hardinero/'parunggit Gayunman ay hindi pa rin mawala ang pag-aalinlangan ni Pecson. "Nasasabi mo lang iyan, Sandoval, dahil isa kang Kastila. Kung ako ang inagsasabi kahit I'ecson. 60 EL FILIBUSTERISMI kalahati ng sinabi mo'y tiyak na pararatangan akong isang iilibustero." Agad napabulalas si Sandoval. "Habang walang pruweba sa isanj masamang Sa gitna ng pagtatanggol at pagtatalumpati ni Sandoval ay dumating si hangarin, huwag nating hatulan ang pagbibigay ng katarungan nj pamahalaan." Nagpahayag ng papuri si Sandoval patungkol sa pamahalaan sa pag asang Makaraig. "May mabuting balita, mga kasama!" masayang balita ni Makaraig. sila'y patuloy na bibiyayaan. "Ang pamahalaan ay nagkakaloob nj mga Nagpalakpakan ang lahat sa pagdating ng lalaki. pangangailangan para sa lahat. Sa pamamagitan ng Espanya ay nagkaroor kayo "Nakausap ko na si Padre Irene. Nalaman ko ang lahat ng nangyari sa Los ng pamahalaang makatawiran. Kami'y Katoliko kaya't ginawa rin kayonj Katoliko. Tulad din sa Espanya, ang Pilipinas ay binigyan ng mga kumbentonj Banos. Halos isang linggo silang naroon at nagsisipagdebate tungkol sa uting pinamamahalaan ng mga prayle. Ang eskolastikong tinaglay ko'y umiiral dhj sa panukala. Ipinagtanggol niya tayo laban sa lahat ng mga naroon gaya nina Padre inyong mga paaralan. Ang pinakamabigat na hatol ng parusa sa Espanya'} Sibyla, Padre Fernandez, Padre Salvi, sa pangalawang kabo, sa Kapitan Heneral kamatayan, at ibinigay din iyan sa inyo. Ang ibig sabihin ng lahat ng ito'j at maging sa mag-aalahas na si Simoun," pagbabalita ni Makaraig. ibinibigay din sa inyo ang lahat ng bagay na mayroon sa amin. Kung kayo'j "Mag-aalahas na si Simoun? Ano'ng kinalaman ng hudyong iyon sa usaping nagdurusa'y gayon din kami." ito lalo na sa mga bagay na patungkol sa ating lupain. Sa totoo'y pinayayaman Hinikayat ni Sandoval ang mga mag-aaral na patuloy na manalig si natin..." sabad ng isang estudyante. pamahalaan ng Espanya sapagkat patuloy itong nagbibigay ng magandang Agad sinawata ng isa ang mag-aaral na nagsabi niyon. "Tumigil ka na! Nais bukas. "Narito tayo sa bahay ni Makaraig upang marinig natin ang tagumpay, At kong marinig kung paano tayo ipinagtanggol ni Padre Irene!" nakatitiyak akong may gantimpalang papuri ang pagsisikap nating ito; Hintayin "May ilan pang mataas na kawani na tutol din sa ating panukala gaya ng natin ang karangalang itatampok ng pamahalaan para sa inyo." Nahikayat ni Sandoval ang mga naroon sa kanyang mga pahayag sanhl gobernador sibil, at pangasiwaan, gayundin ang Intsik na si Quiroga," pagpapatuloy ni Makaraig. upang masayang magpalakpakan ang mga mag-aaral. Muling sumabad si Pelaez. "Dapat ninyong malaman, mga ginoo, na isa ako "Pati ang Intsik na iyon?" bulalas ng unang mag-aaral. sa unang nagbigay ng panukalang ito." "Magtigil ka na sabi!" wikang muli nang umaawat na mag-aaral. "Iyan ay kung hindi sa ating mga binti isasabit ang kadenang palamuti," "Ipagpapaliban na sana ng ilang buwan ang pagdinig sa panukala natin nang wika pa ng negatibong mag-isip na si Pecson. Hindi na narinig ni Pelaez ang patutsada ni Pecson dahil sa patuloy na sa bandang huli'y bumagsak ang kaso natin sa mga palad ni Don Custodio, ang malakas na palakpakan. tagapangulo ng Lupon ng mga Paaralang Primarya," paliwanag ni Makaraig. "Ngunit paano kung ang Kapitan Heneral ay patuloy na sumangguni "Pero matagal ng walang silbi ang lupon na iyon," wika ni Pecson. hanggang sa ipagkait din ang ating kahilingan?" ani Pecson. "Oo, matagal na nga. Kaya naisip nilang buhaying muli sa pamamagitan ng Natigilan ang mga mag-aaral na nagpalakpakan at waring naghihintay-nang pagdinig sa ating kaso. Sa aking palagay ay kayang-kayang lutasin ni Don susunod na sasabihin ni Sandoval. Custodio ang mga bagay na ito sa buwan ring ito," pakli ni Makaraig. Masigla pa rin dulot nang natamong palakpak ang tinig ni Sandoval. "Sa "Paano kung tumutol din si Don Custodio sa ating panukala?" ani Pecson. kabila niyon ay hindi pa rin ninyo masasabing ang inyong pagsisikap ay Napatingin ang lahat kay Makaraig na waring naghihintay ng tiyak na masasayang. Dahil natuklasan ninyo ang hindi natuklasan ng iba. Nagawa ninyong hubarin ang kanilang mga suot na maskara at ilantad ang kanilang kasagutan. pagbabalatkayo." "Napag-usapan na namin 'yan ni Padre Irene at aniya'y nagawa na nating "Humanda tayo kung ganoon," muling wika ni Pecson. "Dahil pagkatapos magbigay ng panukala at ibigay na sa kanila ang anumang kapasyahan. Wala ay ano?" "Pagkatapos? Kung walang magkakaroon ng lakas ng loob sa inyong mga nang magagawa ang ating mga kalaban kung hindi tanggapin ang pakikihamok. Pilipino na lumantad at lumaban ay ako, si Sandoval sa ngalan ng Inang Bayang Kung mapakiling natin si Don Custodio ay mananalo tayo sapagkat tiniyak ng Espanya, ang makikipagtunggali para sa inyo. Sapagkat ang hindi niya pagsang- Kapitan Heneral na wala siyang kikilingan," tugon ni Makaraig. ayon ay taliwas sa hangarin ng Espanya para sa lahat ng kanyang nasasakupan." "Paano ang gagawin natin para kumiling sa atin si Don Custodio?" tanong ng Niyakap ni Isagani si Sandoval bilang pagpapahalaga sa sinabi ng lalaki at isang estudyanteng tila naiinip na. nagsunuran ang iba pang mag-aaral. "Ayon kay Padre Irene, sa pamamagitan ng Intsik na si Quiroga at ng I I HUB USTERISMO 61 mananayaw na si Pepay!" tugon ni Makaraig.
ni

47

48

tang EL FILIBUSTERlSNfi 1 ... I...w ne uouan ngunit pagkakataon mabistayan iyon ni Isagani II.IBUSTERISMO"Ang magandang dalagang kaibigang matalik ni Don Custodio," sab|. 1 lindirinsiyamaloK | ( t ^ nang hogado. a
SI Ginoong Pasta ay kabilang sa pinakabantog na abogado sa Maynila, Marami siyang kliyente dahil kilala siya sakahusayan sa pagtatanggol. Marami ang naghihintay sa kanya kaya't matagal bago napaunlakan si Isagani. Dumatingl din ang pagtawag sa pangalan ni Isagani at siya'y pinapasok sa tanggapan Nasa loob ng opisina ang abogado at sa mesa nito ay maraming nakapatongl na papeles. Maputi ang buhok nito at may pagkapanot na ang abogado. Disente ang pananamit at ang mukha ay pormal na halos hindi ngumingiti. Ni hindi umangat ang ulo nito at nagpatuloy sa pagsusulat gayong siya'y nakapasok Itinaas na nito ang ulo at tumambad si Isagani sa paningin ng abogado. Nakilala siya nito at agad kinamayan sabay paghingi ng paumanhin. muli ni Pecson Naging masigla si Isagani sapagkat maayos ang pagtanggap sa kanya ng Nagprisinta si Juanito Pelaez na siya na ang kakausap kay Pepay sapagkj abogado. Agad niyang sinabi ang pakay at hinintay ang reaksiyon nito. kaibigan din niya ang babae. Tila ibig pang ikubli ni Hindi sumang-ayon si Isagani sapagkat mahalay tingnan kung pati k Pepay nalalaman tungkol sa pakay ni Isagani ngunit ay lalapit pa sila. inoong Pasta na siya'y may "May iba pa namang paraan," sambit ni Isagani. "Si Ginoong Pasta na isang abogado ay maaari ring lapitan sapagk siya'y m jgdilim na muli ang mukha. tagapayo at tanungan ni Don Custodio," panukala ni Makaraig n anukT Si Isagani ang nagprisintang pupunta kay Ginoong Pasta sapagkat a abogado ay naging kaklase at kaibigan ng tiyuhing si Padre Florentino. Buki Hindi nasiraan ng loob si lsag;----doon ay Pilipino ito kaya nakatitiyak na sila ng pagpanig sa kanila ng abogad imkay. Sinabi niya ang pananalig ng mga kabataan kay Ginoong Pasta at imuasa "Si Ginoong Pasta ay malapit din sa isang mananahi," wika ni Makarai: silang mamagitan sa kanilang panig ang abogado sakaling sangguniin in I )on "Gawin muna natin ang paraang hindi mahalay. Kakausapin ko muna sIT Custodio. Hindi na nagkaroon ng lakas ng loob si Isagani na humingi i.r payo Ginoong Pasta at kung walang mangyari ay saka n'yo na pag-isipang humingj' nangmakitang pormal at nakasimangot ang mukha ni Ginoong Pasta. ng tulong kaninuman sa dalawang babae," ani Isagani. Samantalang sa loob-loob ni Ginoong Pasta ay may sarili na siyang i ,| ,.isyahan at Sumang-ayon at napagkaisahan ng lahat na piliin ang abogado ang lapitaf ni iyon ay ang hindi makisangkot sa nasabing usapin. Batid niya i mngyaring Isagani upang maging marangal ang pamamaraan. pagtatalo sa Los Bafios at ang pagkahati ng dalawang panig. ' i.iiii niyang hindi lamang si Padre Irene ang nasa panig ng mga mag-aaral at TALASALITAAN Hanapin ang .....Ii ito ang nagpanukalang ipaubaya sa Lupon ng Pamahalaang Primarya singkahulugan ng mga salita. mil desisyon at sa katunayan ay ang kabilang panig pa nga. Magtatagumpay nga 1. nangangasera 3.balkon 5. sana sina Padre Irene, Padre Fernandez, Kondesa, isang mangangalakal ii mi' sinawata mataas na opisyal upang aprubahan ang desisyon nang maalala ni i n in- ( amorra kapanalig 4. kuru-kuro ang nasabing Lupon upang magkaroon ng pagkakaabalahan. M' lahat ng ito ay alam GAWAIN 1. Anong klaseng estudyante ang mga ka-grupo ni Makaraig? 2. Ano ang layunin ng grupo ni Makaraig, Isagani at Pecson? 3. Anong klaseng mithiin ang ninanais ng grupo nina Isagani? Sinu-sino ang sumang-ayon sa panukala nina Isagani, na nagtanggol sa kanila sa Los Bafios? 5. Sinu-sino ang kanilang lalapitan upang hingan ng tulong? Kabanata 15 SI GINOONG PASTA
1

2.

Mini

ng abogado kaya't matapos makapagpaliwanag si ay tinangkana na salita at pag-iwas sa usapan.

4.

< ><>!" kinamot pa nito ang ulong panot. "Walang makahihigit sa akin i .i.i,ling sa pag-ibig sa bayan at paghahangad ng progresibong kamalayan. nlmlii hindi ganoon kadali ang lahat. Hindi ko tiyak kung may alam kayo gaya ng pagkakaroon ng maraming pag-aari. Hindi ako i maselang bagay at kailangan kong lubusang mag-ingat." " '1 "m|' i'"m:,wangT2 si Isagani sa pamamagitan ng matatayog na 1 ' " ' '""'"i" "^fnag^mula itong tumalakay ng mga paksang may .........^,ya \Tnasvahan dekreto at sapagkat kung anu-ano ang | ,,, ,i. m i .in sa l-atas, Kap<u>y*"< >

49

ang higit na naguluhan sa hal kanyang mga sinabi, si Ginoong Pasta na na si Isagani.

EL FILIBUSTERISM' rin

i I IIIBUSTERISMO

65

ng ganoong pagkilos ay nangangahulugan ng paglaban sa pamahalaan tungkol i "Hindi po namin nais na malagay kayo sa balag ng alanganin " an kanyang pamamaraan ng pagsakop. Marami ang hindi nakakaunawa nito, Bg ano mahinahong wika ni Isagani. "Huwag sanang itulot ng Diyos na k'ami ang ibubunga ng ginagawa nilang paghingi... na nangangahulugan makagambala kahit isang saglit sa taong ang buhay ay totoong mahalaga mga y subersibong pag-iisip." Pihpmo. Ngunit kakaunti pa ang aking nalalaman tungkol sa batas mga kautusan o kapasyahang pinaiiral sa ating bayan. Umaasa akong hi'n
it^nj-, jyiuuinui oti citing

"Ipagpaumanhin po ninyo," makakasama sa pamahalaan ang pagtataguyod ng L. mmmigm im layuiii] nang may tugon ni Isagani. "Kung pagsunod sa mga alituntunin. Iisa po ang ating layunin at nagkakaibi lamang sa humihingi man ang "a mamamayan ay sapagkat pamamaraan." naniniwala silang nakahandang Napangiti ang abogado sapagkat nagtatagumpay na siyang lituhin si Isaganm magbigay ng at maiba ang paksa ng pinag-uusapan. "Nariyan ang higit na suliranin. Hindi nga ba't kapuri-puri na ang pagtulonj ""F-T"' I ay ang pagsunod sa batas hindi pagsang-ayon Ang gumaw ng sa pamahalaan na ang pagiuion Nagpakita ng at mga kapasyahan.si uinoong rasia sa mga uagmg yauay a .a batas at mga kapasyahan. Ang s alituntunin isang panukala bagama't may mabuting layunin kung laban naman gumawl., ka Jl: Masamane teorva Iyan ay pagpapakita na kakaunti pa ang ngjsang panukala bagama't may mabuting layunin kung laban naman ng pamahalaan ay nakakasugat. An isangmara^galna*1& 1,"^,,'<aDUDUt' mS pamahalaan. Ang paghingi ay hindi dapat ikamuhi at sa atino l ;n,t na!,i,o {"?i "lunayan Pa nga'y kapuri-puri. Nariyan ang simbahang laging humihingi sa ~ Hyos at naniniwalang siya'y palaging bibiyayaan. Ang isang bayan lamang I alipin at dinadahas ang walang karapatang humingi sa kanyangpanginoon. |Sng isang bayan na nasusuklam sa kanyang pamahalaan ay walang kailangang PGIN kundi ang siya'y palayain."
1&

UCK

C f

Nagpakita ng hindi pagsang-ayon si Ginoong Pasta sa mga naging pahayag "j n.ag magtangka ng pagkilos n salungat sa mataas na layunin ay isang krimen na dapat parusahan." Pakiwari ng abogado ay nagtagumpay siyang tuluyang lituhin si Isa kaya't : naging kampante na ang loob. "Ngunit ang pamahalaan ay gagawa ng salig;
-o x "v uo " ^ g i,

rronnontU

n I ~. ^a^x'I

1_l

. t

'fnimaming pagbabago sa Madrid ay naparatangang filibustero. Hindi sila liiikapangahas na umuwi. Ano ba ang hinihingi nila? Nalalaman ng marami IW ITO'y hindi masama at sa halip ay makabubuti. Subalit may mga bagay IYONG hindi nauunawaan sapagkat lubhang maselan. Ngayon ay sasabihm

50

oi

-J

-or

"

kanyang nasasakupan ang pinakamahina sa lahat. Higit na matibay an batayang ^^^^^.^.^ kaP^ihan ng pamahalaan katuwiran o katarungan." mLtagpo ng pinunong.Iubha Umangat ang ulo ng abogado. Ano?Ang binata'y nangahas na 1 mangatuwiran sa kanya? Hindi ba't nakalilito na ang mga naging pahayag niya? ilalingan ng mamamayan. Maaari kayong makatagpo ng pinunong lubha mil-', "Binata, kailangang isantabi ang ganyang paniniwala sapagkat iyan ay kahangalan... ngunit may iba namang makatuwiran... Kahit ang hinihiling ninyo ay lubhang mapanganib. Ang maipapayo ko'y ipagpaubaya na lamang ang lahal ng makabubuti at siyang nararapat, iba't iba ang pamamaraan ng |iiinahalaan." Sandaling nag-alinlangan ang abogado at ipinako ang mga mata kay 'ani, paggawa sa pamahalaan." "Ngunit ang bumubuo sa pamahalaan ay ang mamamayan na siyang pagkuwa'y kumumpas ang mga kamay na waring may ibig ipahiwatig. "Nahuhulaan ko ang ibig ninyorg ipahiwatig." Nagpakawala si Isagani nakapag-aral at nakakaunawa ng lahat." malungkot na ngiti. "Ibig ninyong sabihin na ang pamahalaang kolonyal lnndi "Sila'y mga taong maaaring magkamali kaya't hindi dapat magbingi matatag ang pagkakabuo at umaasa ito sa mga pala-palagay..." bingihan sa iba pang mga kuro-kuro." "Hindi! Hindi iyan ang nais kong sabihin!" agad pagtutol ni Ginoong l*MMtn. "Kailangan mong magtiwala sa kanila sapagkat lahat ay ipinagkakaloob nila." "Nasaan na ba ang aking salamin?" "May kasabihan ang mga Kastila, ang hindi umiyak ay walang gatas, ang "Narito po." hindi humingi ay hindi mabibigyan." Isinuot ng abogado ang salamin sa mata at nagkunwaring may binabasang i i "Kabaligtaran!" tumawa ng pakutya ang abogado. "Sa pamahalaang ito ay lis. Muli itongnagpahayag saparaangpautal-utal kay Isagani. kabaligtaran ang nangyayari." "May ibig akong sabihin... subalit waring nalimutan ko na... pinutol ako ' Natigilan si Ginoong Pasta dahil tila lumabis ang kanyang mga salita at ipusukanmo... isang bagay na walang gaanong halaga... kung nababatid nawawalan siya ng pag-iingat. n lamang kung ano ang mga bagay na kailangan ko pang gawin... "Ibinigay sa atin ng pamahalaan ang mga bagay na hindi natin hinlhingj sapagkat ang paghingi ay nangangahulugan ng pagkukulang at ang ibig sabihin impiikarami... Naintindihan ni Isagani na gusto na siyang paalisin ng abogado kaya't llvii'v ay ang hindi pagtupad sa tungkulin. Ang tangkaing hilingan siya kahit pa hindi naman kalabanin ay parang pagbibigay ng sapantahang siya'y nagkakamali. lumayo na. Mabuti pang pabayaan na lamang natin sa pamahalaan ang kapasyahan. a ni)', ang bise rektor ay tutol sa panukalang iyan, ngunit hindi sa panukala nil mi pamamaraan ng panukala. Kayong mga marurunong ng magsalita 11 'nr. Kastila ang nagpahayag ng panukalang iyan, ano pa ba anp, guslo
am v t i jr j x
6

si

^ ^rS^lLarikaU

.iiu .

&

51

EL FILIBUSTERISl 1LIBIISTERISMO . siyang bumubuhay sa atin. Ang ninyo? Ano ang mapapala ninyo sa panghihimasok sa bagay na iyan? tyf ibig hindi ito angbuhay ^ngU^^ ng is.p. Ang pa ba kayong matutuhan? Nakatitiyak akong maging si Padre Florenti ay sasang-ayon sa aking mga sinabi." inya-tanyang ^ima at sakit"Palagi niyang sinasabi sa akin na isipin ko ang aking kapwa katulad pag- uiinagdag pa ng abogado, "Kung ang lahat sana ay nag-iisip ng tulad it... iisip ko sa aking sarili. Nagpunta ako dito hindi para sa aking sarili ku; hindi hindi ko iisiping... kahabag-habag na binata... kaawa-awang Padre iciiiino!" para sa kapakanan ng higit na nakakababa." TALASALITAAN Hanapin "Kung ganoon ay gawin din nila ang ginawa ninyo. Magsunog din sila ang singkahulugan ng mga salita kilay sa pag-aaral at makalbong tulad ko. Kaya kayo natuto ng wikang Kastl ay sapagkat pinag-aralan ninyo. Kayo'y hindi taga-Maynila at hindi Kastlfl ang 1. mabistayan mga magulang ninyo. Ako nama'y naging alipin ng isang prayle at habaf ako'y 3balag S.sapantaha dinadahas naglilingkod ay may hawak na aralin ang kabila kong kamay. Nahj ako nang 2. 4. nagdilim ang pamngm GAWAIN hindi ako tinulungan ng mga guro sa akademya." "Ang gustong matuto ay talagang matututo ngunit ilan po ba ang kagaj link it madilim ang mukha ni Ginoong Pasta at ikinukubling may nalalaman ninyo? Isa sa sampung libo? O baka higit pa." mi pakay ni Isagani? 66

^ZXZt

Ano ang tunay na damdamin ni Ginoong Pasta sa inilapit na usapin ni Isagani? ' i n'lagumpay ba si Ginoong Pasta na lituhin si Isagani? Pangatwiranan. "Napakarami ng abogado at ang iba'y nagkakasya na lamang na magti Ano'ng masasabi ninyo sa mga ideolohiya ni Isagani? Ano naman ang kawani. Ang mga manggagamot ay nag-aagawan ng maysakit. Ang kailangj masasabi ninyo sa pananaw o pagtingin ni Ginoong Pasta NII mga natin ay mga bisig para sa agrikultura." "Totoo ngang napakarami ng doktor at abogado ngunit ang ibang bay ay ideolohiyang umiiral tulad ng kabataang si Isagani? wala. At kung marami man sa bilang ay kulang naman sa kasanayaj Walang masama kung ang mga magsasaka at manggagawa ay matuto rin mapabuti ang kanilang mga sarili sa pamamagitan ng edukasyon." "Isang pangarap! Isang ideolohiya! Isang kahibangan!" inakbayan i abogado si Isagani. "Bibigyan ko kayo ng isang magandang payo at alai kong magagamit ninyo ito. Ang mabuti pa'y matuwa na lamang kayo sa pa| aaral kung paano magbigay ng lunas at magpasipsip ng lason. Iwaksi ij ninyo sa isipin ang pagpapabuti o pagpapasama ng bayan. Ang mabuti'y ail panggagamot ang inyong pakaisipin. Pati ang paniningil ng tamang halagi Layuan ninyo ang mga bagay na may kinalaman sa bayan at pamahalaai Magsimba, mangumpisal at makinabang gaya ng ginagawa ng iba. Kun magpapatuloy kayo sa inyong ginagawa ay baka hindi kayo makatapos ii| pag-aaral, hindi makapag-asawa at tuluyang mawalan ng bayan na siyanj kauna-unahang kukutya sa inyong naging kasawian. Maaalala ninyo ako sasabihing may katuwiran ako sakaling kayo'y ubanin na rin," saka hinipo n Ginoong Pasta ang ilang puting buhok. "Kung sakaling ang aking buhok ay may uban na ring gaya ng sa inyo, wika naman ni Isagani. "At kung aalalahanin ko ang aking buhay na walanl ginawa kundi para lamang sa aking sarili, walang ginawa alang-alang sa bayani nagkaloob sa akin ng lahat, o maski para sa mga mamamayang nagpalago ni aking kabuhayan, ang bawat uban sa ulo ko ay magiging tinik at hindi ko ipagmamalaki bagkus ay aking ikahihiya nang labis." Yumukod na si Isagani pagkuwa'y umalis. ,, usok ng mga tabako na m USOK. u6 Quiroga habang no . ^^^^ apyan.mit Mandarin si na nag-uusap WNGATAKAL k.ilialong apyan. ilubong .I, ang mga

Natigilan ang abogado habang pinagmamasdan ang papalayong binatl "Kahabag-habag na binata! Ako man ay may ganyang kaisipan din sapagku ang lahat ay nagnanais na may masabing nagawa para sa kanyang bayan, Kabanata 16 ANG KASAWIAN NG ISANG INTSIK

li;llong

SI Quiroga, isang negosyanteng Intsik na naghahangad magkaroon ng M I ado ang mga Intsik, ay naghandog ng isang hapunan sa araw na iyon 11 >ado sa kanyang tahanan sa Escolta. Maliwanag at napapalamutian ang in(j. maluwang na bulwagan. Maraming alak at masasarap na mga handang gin. Dinaluhan ito ng mga tanyag na panauhin gaya ng mga kilalang ini'.alakal, mga prayle, mga militar, mga kawani ng pamahalaan at ang nr. mga sulci niya sa negosyo. Mayroon siyang mga tapat at masisipag i | i lauhan. Marami siyang kaibigan na may matataas na tungkulin dahil 1111 s i yang magregalo, magpautang at magpakumbaba. Ang mga palamuti i na bahay ay galing pa sa Vienna, Canton at Hongkong. Masaya ang buong paligid dahil sa masasayang tawanan, kuwentuhan at i n iiirinig na iba't ibang papuri ng mga taong naroroon. Maririnig ang ng mga botelyang champagne at bungguan ng mga kopita. Panay ang ~ ~ o tohnkn na humahalo sa amoy ng bahay-Intsik na tila

52

EL FILIBUSTER

tungkol sa pagtaas ng buwis at may ilang tumututol sa kompetisyong jig mga I II Mil IS TERISMO 69 Intsik sa pakikipagkalakalan. Naroon at panauhin rin ang mag-ai jia si pulseras ay binili ni Quiroga kay Simoun sa halagang apat na libo II i i i -galo sa asawang Indiana na mukha namang Intsik. Ngunit sa Simoun. Si Simoun ay nagpahayag ng sariling palagay, "Pag-aralan ninyo bakit halip mas maunlad ang ibang bansa pagdating sa pakikipagkalakalan Jcailangan ay linibigay niya ito sa isang babaing may kaugnayan sa isang taong I iipangyarihan na kailangan ng mga Intsik para umunlad ang kanilang gawin ninyo ang kanilang ginagawa." jjiyo. Walang nagawa si Quiroga nang kunin ng babae ang pulseras. Isiningit ni Don Pelaez sa usapan ang kanyang suliranin sa inan; rnga Sinabi ni Quiroga na babawasan ng dalawang libo ang siyam na libong kalakal na nasa daungan pa rin. kukautang kay Simoun at siya na rin ang maniningil sa iba pang pautang "Nagrereklamo pa kayo gayong naglabas na ng kautusan ang Ka fTeneral tungkol sa pagpapagiba ng mga bahay na yari sa pawid. Nagdat fja kung mangungutang pa ay si Simoun na ang ituturo para utangan. Tila uliinga naman ng maluwag ang Intsik. ang mga yerong galbanisado na tunay na matibay." Ipinagtapat ni Simoun na kakailanganin ang bodega ng Intsik "Totoo 'yan! Ngunit dapat ninyong malaman anj bago bumaba ang para sa liynng mga bala at baril. Bagama't nabigla ang Intsik ay kautusang iyan. Hindi naman maaari ang pagpapagiba hindi makaraan ng hindi niya ang halagang nagugof innggihan si Simoun dahil sa isang buwan bago pa dumating ang kuwaresma. gusto ko sana'y mangyari na maraming utang na loob sa mag-aalahas. ang pagpapagiba ngayon. Bukod sa ano ng afig ibibili ng mahihirap na mga 'Huwag kayong mabahala dahil pananagutan ko ito. Ilang araw lang fean at taong 'yan?" ipalalagay ko na ito sa iba't ibang mga bahay. Sa oras na mangyari H "Maaari ninyong bilhin ng mura ang kanilang bahay." "At pagkatapos ay pagsisiyasat ay maraming maibibilanggo at ipatatapon. Malaki ang kikitain in ayusin ninyo ang pagpapawalang bisa ng kautus p#ra maipagbili ninyong sa paglalakad ng mga kaso nila para sila mapakawalan." Nag-aalinlangan pa rin si Quiroga sapagkat takot siya sa pagtatago ng mas. Sa katunayan ang muli ang bahay sa mas mataas na halaga." kanyang rebolber ay walang bala. Napangiti si Simoun sa narinig. Umalis siya sa grupo ng mangangalakal "Kung hindi kayo papayag ay maaari naman akong lumapit sa iba. Ngunit dahil nakitang papalapit si Quiroga. Nawala naman ang sa mukha ng Intsik ikailanganin ko ang siyam na libong piso para bayaran ang mga taong nang makita si Simoun. Malaki ang pagsasaalang-alang ni Quiroga kay Simoun hindi lamang sa lalapitan upang sila'y magpikit-mata." Napilitan na ring sumang-ayon si Quiroga sa lahat ng ibig mangyari malapit ito sa Kapitan Heneral kundi dahil sang-ayon si Simoun sa karapatang ni linoun. Nagbalik ang dalawa sa sala at dinatnan nila ang mga taong hinihingi ng mga Intsik. Bukod pa sa malaki ang pagkakautan Intsik kay masiglang ig-uusap na tila tinamaan na ng espiritu ng alak. May isang Simoun. grupo na nag-usap kabilang ang ilang kawani, mga ginang at si Don Pinagdaop ni Quiroga ang mga palad at hindi pagbati kay Simoun. Custodio tungkol sa -ngpapadala ng komisyon sa India na mag-aaral "Nagustuhan mo ba ang pulseras?" usisa ni Simoun. ng paggawa ng sapatos para magkandatuto sa gagawp mga kawal. Isang koronel, dalawang opisyal at ang pamangkin ng Kapitan leneral ang kasapi sa binuong komisyon. "May sapat bang kakayahan ang binuong komisyon?" gad dumaing ang Intsik ka "Nasabi ko na ngang ang dapat papuntahin doon ay isang kawal, isang iMm o u n na bagsak ang kanyalbilyan at isang magsasapatos." S ^h K "Ano't kailangan pang pag-aralan ang sapatos ng mga Indiyo? Maaari
H

katotohanan mataw Bakit may ganit paghahanda at bumabaha alak?

53

ababatid ni Simoun a ji .nnan silang magyapak gaya ng ginagawa nila sa kanilang bayan." > onanan at ibig niyan a "Totoo ngang maraming Indiyo nanaglalakad nang nakayapaksa kanilang n f i l_'Ano? Na,uJugi kaylnna bayan ngunit hindi naman lahat.

^r

Alam ni Simoun ang taktika mmm mga Intsik sa negosyo. Kap nangangahulugan ito ngpagkalusi at kam. n l ang negosyo. ^^l^^^^^^^ ftln m pagkalugi ng negosyo. Qu,rga ang dahilan
3ng isan

Intsik

mBy

Sa pulutong ng mga pari ay pinag-uusapan ang tungkol sa ulong nagsasalita on may perya sa Quiapo na pinamamahalaan ni Mr. Leeds. Ayaw maniwala iba at ito raw ay ginagamitan ng pandaraya sa pamamagitan ng salamin. Kny Juanito Pelaez nagmula ang kuwentong ito. Sinabi ni Simoun na mas makabubuting panoorin nila ito upang iimpatunayan kung totoo. Ang lahat ay sumang-ayon maliban kina Padre Snlvi at Don Custodio na kalaunan ay napapayag din. Sumama rin si Ben /iiyb upang mapatunayan na tama ang kanyang hinuha na ito'y ginagamitan Dang ng salamin. Nais nitong hilingin na mapanood ng pribado ang palabas.

54

"70

EL FILIBUSTER!*

IIIIBUSTERISMO

makasanggi ng dalaga at mahipo ang makinis na balat, sab kindat at pamumungay ng mga mata. GAWAIN Muling napatungayaw si Ben Zayb sapagkat ang tiyan naman niya al kinurot \. Ano ang nais mangyari ni Quiroga sa paghahanda niya ng hapunan par mga mahahalagang tao? '2,. Uarawan kung anong uri ng tao si Quiroga at ni Padre Camorra dahil nakita nito si Paulita Gomez na ubod r garida ng gabing iyon. Nakatawag ng pansin ng lahat ang pagdating ng dalaj dahil sa angking ano ang uri ng pamumul 3. Ano ang taktika ng Intsik sa negosyo ayon kay Simoun? 4-. Ano ang pabor kagandahan. Lalo pang tumingkad ang kariktan ng babw dahil sa binurdahang kasuotang hinabi sa pinya. Nasisiyahan si Paulita mga papuring naririnig ngunit na hiningi ni Simoun kay taliwas iyon sa pakiramdam ng kasintahang v ***t>* ***** "*o c? i Quiroga na hindi nito * nagaw; Sa isip-isip ni Padre Camorra ay lihim na nahiling na sana ay napabilang I i 'aulita tanggihan dahil sa mga Gomez sa mga kadalagahang taga-Tiani. Lalong napahimutok ang i n i nang pabor na naibigay ng lalaki? matuklasang ang nobyo pala nitong si Isagani ay walang iba kundi "ii 5. Ano ang binuong estudyanteng nakaaway niya sa bapor. Naglakad nang palayo ang pangkat komisyon para mag-aral sa nina Padre Camorra at tuluyan na ring naagaw ng iba ang atensiyon ng pari sa dalaga. May nakita silang tindahan ng mga larawan at nililok na kahoy ng mga India? Ano ang kabulufl Indiyo. Nagkabiruan sila sapagkat may mga larawan at lilok na nakakawangis ng nito? mga prayle. Ang isang lilok ay inihawig ni Ben Zayb kay Padre Camorra at bilang Kanti ay may isang lilok namang inihawig din ng prayle sa manunulat. Napagtuunan nila ng pansin ang isang kuwadrong tanso ng babaing pisak img mata, nakalupasay, sabukot ang buhok at marumi ang bukod sa gulanit lit lumang damit na suot. Pinipilit unatin ng babae ang lukot na damit. Kabanata 17 ANG PERYA "Hangal ang nakaisip gumawa ng larawang ito," sabi ni Padre Camorra. Sumagot SA QUIAPO si Ben Zayb na iyon ay may pamagat na La Prenza Filipina o prinsang ginagamit MAGANDA ang gabi ng Enerong iyon at hindi magkamayaw ang ni tao sa Pilipinas. sa peryahan. Ang perya'y punong-puno ng panonoorin at mga manonoi "Hindi ko ito maunawaan," wika pa ni Ben Zayb na naging sanhi upang VValang tigil ang mga tao sa pagpaparoo't parito, mga tugtugin at musika magtawanan ng buong pangkat. nagmumula sa mga instrumentong gaya ng tambol, gitara at maging kalanl ng Isa namang kuwadro ang muli nilang napansin at ito ay naglalarawan ng lata. Maliwanag na maliwanag ang plaza dulot ng ilaw na lalong pinatingk; ng isang lalaking nakagapos ang mga kamay, may piring at may bantay na dalawang liwanag ng bilog na buwan. Malamig pa rin ang hangin kaya nagdudul ng guwardiya sibil. Pinamagatan itong Ang Bayan ng Abaka. Pinagtawanan din nila kaaya-ayang pakiramdam sa mga taong naroon. Ang mga kutsero ay hindi makapagpatakbong matulin ng kanilang kale ito. Lumaon ay nagkaroon ng pagtatalo ang pangkat tungkol sa mga lilok na sapagkat nagbibigay-daan sa mga taong nagsisipaglakad. Iniiwasan ng m| itong nawa ng mga Indiyo. May ibang pumintas at panay ang pagtatanong ng makadisgrasya ng mga taong bahagi ng pagsasaya ng gabing iyon. Masayang-masaya at walang pagsidlan ang kagalakan ni Padre Camoi kawastuan ng mga gawa kung may batayan ba ito ng sining. Sa huli'y sa isang dahil sa dami ng mga magagandang dalagang nakikita niya. Sa loob-loob nr ay punto sila nagkasundo, ang mga Indiyo ay likas na mahilig sa sining at paglililok. nahiling na siya sana ang kura paroko ng Quaipo. Nagawa pa nito kurutin ang "May taglay ding kakayahan at husay sa sining ang mga Indiyo subalit mas bisig ni Ben Zayb na ipinagkamaling braso ng isang dalaga napatungayaw makabubuting ang paglililok na lamang ng mga santo ang kanilang ntupagin," naman si Ben Zayb. Napatingin ang nakamasid na si Pad! Salvi sa ginawa ni ang pinal na pahayag ni Don Custodio upang matapos na ang mga pugtatalo. Padre Camorra na abala pa rin sa pagtingin sa mm magagandang babaing nagsisipaglakad. May pagkakataong sinasadya ng pariil matalisod upang
v

1. 2.

TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga sumusunod na salita. apyan 3. nagpikit-mata 5. pulseras kuwaresma 4. pulutong

jl'iuuni. Naiinis ang binata sa bawa't tumititig kay Paulita o sa mga taong 'bibigay ng malaking atensiyon at paghanga sa kasintahan. Nilapitan m 11 . . . < i iio Pelaez si Paulita na lalong nagkandakuba sa pagkayuko para bumati Wwiiantala ay si Donya Victorina ang higit na nag-ukol ng pansin kay Juamto
JMI

55

Namasyal pa sila at binusisi ang ilang mga paninda ng mga Indiyo sul isa Amerika. Malugod niyang tinanggap ang mga panauhin sa kanyan perya upang man sa kanila ay walang bumili. Nakailang hinto pa sila sa mga tindahq sa panoorin ang misteryosong pagpapalabas niya ng ulon; mga panoorin sa perya nang tuluyan na silang pumunta sa pagpapalaba ng nassasalita- Pinavaoan TIIUO ONR. u. ulong nagsasalita. Biglang nawala sa pangkat si Simoun gayong malapit na silang makara sa palabas na panonoorin. Hinanap ng lahat si Simoun subalit wala na itdl "Hindi kaya natakot na pagbayarin natin sa panonoorin nating palabajl Mr. P Leeds na Sa oras n A ^., Pagtatanghal ay manahimik an mga manonood. Leeds. Aba'y may kakuriputan palang taglay ang taong iyon," pagbibf ni Padre nJt^ Nanlawan ng lampara ang buong paligid ng entablado. Sa gitna ay may mesang Camorra. "O baka naman natakot na matuklasan natin ang lihim ng kanya] kaibigang may itim na takip at may nakapatong na mga bungo 0I ibapangkak.lasi Mr. Leeds," ayon naman kay Ben Zayb. "Sapagkat gumagaij lamang ang lalabotnamgaimahe.Kapamin-paminangg^ I I I II IIHJSTERISMO 73 kanyang kababayan ng salamin sa pandaraya." .......alnngkot, madilim at tila nagpapadama ng nakakapangilabot na
i .i n .iindam.

1. 2.

panauhin. Samantala, sa kabilang sulok ay nag-uusap sina Padre Salvi at Don Custodio tungkol sa kung dapat bang ipagbawal o hindi ang ganoong uri ng GAWAIN Ano ang labis na ikinagalak ni Padre Camorra nang magpunta sa perya Quiapo? palabas sa hinaharap. Ano ang napagtanto nina Padre Camorra nang makita ang mga In patungkol sa Walang habas na nagsalita si Ben Zayb upang gipitin si Mr. Leeds at upang mga Indiyo? mapawi ang anumang katatakutang namamayani sa loob ng tanghalan. "Ginoo, 3. Bakit raw kahangalan ang mga kuwadro at lilok ayon kay Padre maaari mo na bang ipakita sa amin ang mga kadayaan ng palabas 11 io? Alalahanin Camorra mong walang Indiyo dito na madaling lokohin at mapapaniwala. Nababatid 4. Ano ang paniniwala ni Ben Zayb sa palabas ni Mr. Leeds? naming lahat na ang iyong istilo ay dayain lamang ang aming paningin sa 5. Bakit bigla na lamang nawala si Simoun nang magsisimula na ang pamamagitan ng salamin subalit si Padre Camorra ay hindi bastabastananiniwalakaya't..." palabas Agad namang nagpahayag ng pagtutol si Padre Camorra dahil baka tama ung hinala ni Ben Zayb. "Bakit hindi, Senyor?" pakli ng Amerikano. "Iwasan na lamang na may Kabanata 18 ANG MGA PAN LI LIN LANG mabasag na anuman." I-tinaas ni Ben Zayb ang itim na tela at siniyasat upang makita ang salaming inaakalang pamamaraan ng kadayaan ngunit wala itong nakita. Ang mesa ay may ISANG Amerikano si Mr. Leeds. Nakasuot ito ng itim nang salubunghj ang tatlong paang bakal na nakabaon sa sahig ng entablado. Ipinasok nito ang kamay mga panauhing prayle at matataas na opisyal ng pamahalaan. Mahusaj] siyang sa ilalim ng mesa subalit walang anumang naroon. Bahagya pang nakapagmura magsalita ng wikang Kastila sapagkat matagal siyang nanirahan s Timog ito dahil sa kawalan ng ebidensiya. "Nasaan ang salamin?" usisa ni Padre Camorra. a "6 "M 8 nlya ang kahiiin Kahit anong gawing paghahanap ni Ben Zayb ay wala itong makita at Z 8 Panauhin na'siyasltin an] matamang nag-isip na mabuti sa pamamagitan ng paglalagay ng palad sa noo. entablado bago at pagkataposngpagtatanghal. Lihim namang nag-iinspeksiyor .

TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita 1. magkamayaw napatungayaw 4. lilok

5 3.

Tahimik lamang ang mga panauhing nasa loob ng tanghalan subalit hindi " papakita ng anumang takot o pagkabahala. Nangangamoy ang insenso't | 11 M 11 la na nagdudulot ng pagtaas ng balahibo ng mga dumarating pang

SESSt "T ?

- v ^i j iu i: i j u

l l Z ?y 83 entabladong Pagdarausan ng palabas at pangiti-ngitim

naghihintayngorasnamaipahihiyaniyaangAmerikano. *

56

loob ng aking tinutuluyang silid. Ibig po ba ninyong manalamin at makita ang Muling hinarap ni Mr. Leeds si Ben Zayb. "May nawawala ba kayong inyong sarili na tila namumutla?" kung ano, Senyor?" "Saan nakalagay ang salamin?" tanong ni Ben Zayb. "Hindi ko alam kung nasaan Natawa ang mga naroon sa pagbibiro ng Amerikano bagama't hindi napapalis ang salamin ninyo, Senyor. Ngunit nakatitiyak akong ang aking salamin ay nasa ang kakaibang takot na namamayani ng sandaling iyon.

74

EL FILIBUSTERISMO

Nagbalik sa upuan ang napahiyang si Ben Zayb na panay ang bulong s sarili. "Hindi niya magagawa iyon ng walang anumang gamit na salamin Tiyak na papalitan niya ang mesa." Ibinalik ni Mr. Leeds ang itim na takip ng mesa at humarap sa mgi panauhin. "Maaari po bang magsimula na tayo kung handa na ang lahat?' Bumulong ang isang babaing balo. "Tila napakahinahon ng isang iyan.' Sandaling umalis sa entablado si Mr. Leeds at nang bumalik ay may dala ng kahon na gawa sa kahoy at may nakalilok na ibon, hayop, bulaklak at mgi ulo ng tao. Bukbukin na ang kulay itim na kahon. "Nagtungo ako sa piramide ni Khufu na kabilang sa ikaapat na Iipi ni mga Faraon at natagpuan ko sa isang liblib na silid ang libingang yari si pulang batong buhay. Gayon na lamang ang tuwa ko sa pag-aakalang maj natagpuan akong isang mummy na anak ng hari. Subalit ako'y nabigo. Si kabila nang dinanas kong hirap para ito buksan, ang tumambad sa akin aj ang kahong ito. Maaaring siyasatin ito ninuman sapagkat ang laman nito'j isang dakot na abo at mga pirasong papel na may nakasulat. Mangyarinj pakaingatan sapagkat baka mabawasan ang abo at masira ang aking espinghe." Naging matagumpay ang panlilinlang sapagkat walang nangahas isa man! nang idaan ang kahon sa mga manonood. Maging si Padre Camorra na madalas mangaral sa pulpito ng Tiani tungkol sa paghihirap sa impiyerno ay halosl hindi humihinga. Gayon din ang naging reaksiyon ni Padre Salvi sa kabilar nang pagtatanghal niya kung araw ng kapistahan tungkol sa buhay na purgatoryo na may apoy at maliwanag na altar sa simbahan para lamang] makahingi ng pamisa at abuloy. Bukod tanging si Ben Zayb ang hindi pa rin] kumbinsido at panay lamang ang ismid. Isinara ng Amerikano ang kahon at patuloy na nagsalita. "Binigkas ko! ang mga salitang hindi ko nauunawaan na nakasulat sa papel. At naramdamara ko ang pagbigat ng kahon. Gayon na lamang ang aking pagkamangha nang] makita ko ang ulo na nakatitig sa akin. Pinaglabanan ko ang matinding takoi at patuloy kong binigkas ang ikalawang salita at nagsara ang takip ng kahon 1 at muling nagbalik sa abo ang laman. Natuklasan ko ang dalawang salitang; makapangyarihan na nakabubuhay at nakapapatay." Saglit na huminto at pinagmasdan ni Mr. Leeds ang buong paligid na waring pinakikiramdaman ang epekto ng kanyang mga sinasabi. Nagbalik siya sa mesa at ipinatong ang kahon. Itinaas ng kanang kamay ang kahon at inalis ng kaliwang kamay ang takip. Tuluyang nawalan ng takip ang mesa at inilagay sa gitna ang kahon. "Ngayon ay hindi na siya makakapagdahilan pa ng anuman," bulong ni Ben Zayb sa katabi. Naghari ang katahimikan sa loob samantalang sa labas ng tanghalan ay napakaraming tao na ibig pumasok at makapanood ng palabas. Isang babae ang hindi nakapagpigil na magtanong kung bakit hindi sila makapasok. "Napakaraming prayle at kawaning nanonood sa loob," sagot ng lalaki sa babaing nagtanong.

EL FILIBUSTERISMO 75 "Mga usyoso rin ang mga prayleng iyan. Ayaw pa nilang masabing nadadaya rin sila. Ano ba naman sa kanila iyong ulo?" Samantalang sa loob ng tanghalan, muling nagsalita ang Amerikano na bahagyang may panginginig ang tinig. "Bubuhayin ko ang abong ito sa pamamagitan ng salita. Maaari kayong makipag-usap sa nilikhang ito sapagkat nababatid niya ang nakaraan at hinaharap." Sa umpisa'y banayad ang pagsasalita ng lalaki na tila panaghoy hanggang sa unti-unting lumakas na tila nag-uutos. Ang tunog na may pagkapaos ay nagdulot ng paninindig ng balahibo ni Ben Zayb. May tiling maririnig mula sa loob ng kahon. Ang lahat ng mga manonood ay namutla at hindi na makagalaw. May isang babaing napaihi sa saya ang napahawak kay Padre Salvi. Nagbukas na kusa ang kahon at unti-unting lumitaw ang isang ulo na mukhang bangkay na may malagong buhok. Nagbukas ito ng mga mata at unti-unting iginala ang paningin hanggang sa mapako iyon kay Padre Salvi. "Magsalita ka at magpakilala, Esfinghe!" utos ng Amerikano. Lalong lumamig ang buong paligid at nagkukurapan ang mga nangangasul na apoy ng lampara. _. Sumagot ang ulo na animo'y nanggaling sa hukay ang tinig. Ako si Imuthis. Ipinanganak sa panahon ni Amasis at namatay sa panahon ng pamumuno ng mga Persiano habang si Cambyses ay pabalik galing ng ekspedisyon sa Libya. Naroon ako upang tapusin ang pag-aaral sa Grecia, Assyria at Persia. Pauwi na ako sa aming bayan nang ipatawag ako ni Thot at iharap sa kanyang hukuman. Habang ako'y nasa daan patungong Babylonia ay nakatuklas ako ng isang lihim. Ang lihim ng huwad na Smerdis na isang impostor na tagapamahala, ang salamangkerong Gaumata. Sa takot niyang magsumbong ako kaya ipinapatay niya ako sa pamamagitan ng mga saserdoteng taga-Ehipto. Makapangyarihan sila sapagkat pag-aari nila ang ikatlong bahagi ng buong lupain. Sapagkat hawak nila ang karunungan at kapangyarihan ay inilugmok nila ang bayan sa kamangmangan at kawalan ng sariling bait para tumutol sa kagustuhan ng mga mananakop.'' Nanaghoy ang mahiwagang ulo at umagos ang luha sa mukha. Naantig ang damdamin ng mga manonood sa pagluha ng ulo na patuloy nagsalaysay. "Ako'y natutong umibig sa isang anak ng saserdote na pinagnasaan din ng isang batang saserdote ng Abydes. Kagagawan ng saserdoteng ito ang kaguluhang nagpahamak sa akin. Isinangkalan niya ang sulat ko na nakuha sa aking babaing pinakamamahal. Ako'y isinakdal at napiit ngunit nakatakas hanggang sa napatay ako sa lawang Moeris. Nasaksihan ko hanggang sa kabilang buhay ang pagtatagumpay ng kasamaan at kabuktutan. Gabi't araw na sinundan at pinag-usig ng batang saserdote ang birheng nagtatago sa templo ni Isis sa pulo ng Philae. Mistulang kalapating puti ang babaing aking minamahal na ipinapatay sa sindak ng isang dambuhalang paniki. Ah! Saserdote ng Abydes... nandito ako upang ilantad ang iyong kasamaan. Nabuhay ako upang ihayag ang iyong kalapastanganan sa Diyos at upang tawagin ka sa kamatayan!" Pagkuwa'y tumawa ang ulo ng tawang tila nagmumula sa hukay.

76

Napasigaw si Padre Salvi. "Huwag! Maawa ka!" gayon na lamang an|| pagkasindak ni Padre Salvi hanggang sa siya'y nawalan ng malay-tao al bumagsak sa lapag. Ilang babae ang dapat sana'y hinimatay din subalit agad nagbalik ang diwa sapagkat walang nag-aasikaso sa kanila at ang lahat ay na kay Padre Salvi ang atensiyon. "Sinabi ko nang huwag kakain ng sopas na galing sa pugad ng ibong langaylangayan sapagkat makakasama iyon sa kanya," ani Padre Irene. "Wala naman siyang nakaing anuman," tugon ng nangangatal ding tinig ni Don Custodio na pakiwari sa sarili'y nahipnotismo ng ulong nakatingin pa rin sa kanila. Habang nagkakagulo ang lahat ay naging abong muli ang ulo. Isinara na ni Mr. Leeds ang kahon, humarap sa mga manonood at saka yumukod bilang pagtatapos ng pagtatanghal. Nang makalabas sila ng tanghalan ay nagwika si Don Custodio. "Lubhang mapanganib ang palabas na ito, kailangang ipagbawal." "Sang-ayon ako diyan," wika naman ni Ben Zayb na hanggang sa huli'y nabigong makahanap ng salamin. Kinabukasan din ay sumulat si Ben Zayb ng artikulo tungkol sa okulta at espiritismo. Nagbaba rin ng kautusan ang simbahan na ipinagbabawal ang ganoong uri ng pagtatanghal ngunit nakaalis na si Mr. Leeds patungong Hongkong na baon ang kanyang lihim. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. walang habas 3. espinghe gayak 4. banayad

EL FILIBUSTER1SM

Kabanata 19 ANGMITSA MATINDING pagkasuklam ang naramdaman ni Placido Penitente nang lisanin ang klase ni Padre Millon. Hindi niya alintana ang anumang bagay dahil sa galit na nararamdaman, alin sa siya'y mapatay o makapatay. Hindi pa
............IBUSTERISMO 77

1.
panaghoy

5.

2.

1.Bakit pinanood ng mga pari, mga opisyal at mga mahahalagang tao ang

GAWAJN

palabas ni Mr. Leeds? 2.Ano ang nais patunayan ni Ben Zayb sa pagtatanghal ni Mr. Leeds? 3.Nagtagumpay ba si Ben Zayb na pasubalian ang kakayahan ng salamangkero? 4.Bakit napasigaw at hinimatay si Padre Salvi? 5.Ano ang nais ipahiwatig ng imahe ng ulong nagsasalita?

......mwala sa kanyang isip ang nangyari at tila ang mga boses ng panlilibak pal uloy pa rin niyang naririnig. Akma sa kanya ang pangalan kapag hindi ' i nagagalit subalit mistula siyang mabangis na hayop kapag pinagngalit nog clamdamin. Hindi na siya ang dating si Placido na mapagtimpi at hangad m i niya ngayong gumawa ng isang libo't isang paghihiganti matapos ang i npighatian. Placido Penitente, ipakilala mong ikaw ay may karangalan, , in, ik ng lalawigan ng Batangas na matapang at maginoo. At ang kapalit ng llglait ay ang paghuhugas ng dugo. Halata sa kanyang mga kilos na walang pakundangan ang paghahanap UK basag-ulo sa sinumang nakakasalubong ngunit wala namang nagtangkang Dumatol sa kanya. Nakita niyang nagdaan ang isang sasakyang karwahe na lulan sina Padre Sibyla at Don Custodio. Nais niya itong habulin upang ihagis . . i ilog ang kura. Napadaan siya ng Escolta at nakita ang ilang mga Agustino na nasa harapan tig I indahan ni Quiroga na abala sa pagpupulong. Maging ang mga ito'y gusto niyang pagsusuntukin. May nadaanang dalawang kadete si Placido na nakikipagusap sa isang kawani. Sinagasaan niya sa kanyang paglalakad ang mga ito. Tumabi ang mga kadete at pinagbigyan sa daan ang animo'y nagnamok na si Placido. Bago pa makarating sa pinangangaserahang bahay ay nakabuo na si Placido ng dapat gawin. Uuwi na siya sa lalawigan at doon gagawin ang paghihiganti sa mga prayle. Napag-isipan din niyang lumipat ng Ateneo subalit batid niyang pahihirapan siyang gawin iyon ng mga Dominiko. Inaasahan na ni Placido na wala na siyang pagkakataong makapagpatuloy pa sa pag-aaral kaya't ganoon na lamang ang pagbabalewala niya sa anumang kahihinatnari. Nagbanta pa siya sa sarili. Hindi kami marunong maghiganti? Ah, magsidatingan sana ang mga lintik at nang makita ang hinahanap nila! Hindi inakala ni Placido na daratnan sa bahay na tinutuluyan ang kanyang inang si Kabesang Andang. Lumuwas ito para mamili, dalhan siya ng pera, damit at pagkain. Napansin ng ina ang kanyang pag-aatubili hanggang sa napilitan siyang magtapat dito. Sinabi ni Placido sa ina na hindi na siya mag-aaral. Sa una'y

inakala ng ina na nagbibiro ang anak kaya nagpayo ito na payapain at kalmahin ni Placido ang loob. Ipinaalala rin ni Kabesang Andang ang ginawa nilang pagtitipid ng salapi at iba pang pagpapakasakit makapag-aral lang ang anak. Binanggit din nito sa anak na mula nang makapasok ng seminaryo ang anak ni Kapitana Simona ay nagmistula na itong Obispo kung lumakad. "Sa oras na maging pari ang kanyang anak ay hindi na tayo makakapaningil ng utang niya sa atin," ani pa ni Kabesang Andang kay Placido.

Naghinagpis ng labis ang ina ni Placido nang tiyakin niyang hindi na lalaga siya mag-aaral. Noon nakiusap nang husto sa anak si Kabesang Andang. "Nangako ako sa iyong ama na aalagaan kita at papapag-aralin hangman)' sa ikaw ay maging isang abogado. Lahat ng bagay ay tinipid ko para makapa); aral ka. Ni hindi ako mal^ananoahac macilarn no VvroV>a A

EL FILIBUSTERISMO Sinabi ni Placido ang pakay na nais niyang magtungo ng Hongkong. "Bakit?" may sulsi at hindi ako bumibili ng bago at sa halip ay ginugugol ko sa pagpapamisa usisa ni Simoun. kay San Sebastian." Nang hindi makatugon si Placido ay agad pinakasakay ni Simoun ng karwahe Sa halip na maantig ay lalong bumakas ang matinding inis at galit sa mukha niang binata para doon sila mag-usap. Placido. "Anong mapapala ko sa pagiging isang abogado?" Tahimik ang buong paglalakbay nila hanggang iutos ni Simoun na pahintuin "Ngunit ano rin ang mangyayari sa iyo ngayon? Ang paratangan kang isangang karwahe upang bumaba sila ni Placido. Nakita nila sina Isagani nt Paulita pilibustero? Ang ipatapon, ipabilanggo o ipapatay? Ano'ng magagawa mo sa Gomez na naglalakad habang nagbubulungan. Nasa likuran ng mga ito sina kapangyarihan ng mga prayle? Magagawa nila kung ayaw nilang may magingDonya Victorina na kasabay naman sa paglalakad si Juanito Pelaez. Walang abogado o doktor. Sinabi ko na sa iyo noon pa na magtiis ka at magpakumbaba." nakapansin kay Placido isa man sa mga ito. Nagpatuloy sa pakikiusap ang ina subalit nagbingi-bingihan pa rin si Placido. "Tunay silang maligaya," bulong pa ni Placido. Sinundan ni Placido si Simoun nang pumasok sa isang makipot at pasikot"Marami na akong naging pagtitiis. Hindi ko na kayang magtiis." Nagdahilan si sikot na daan. Nagtaka si Placido kung bakit ang isang mayamang mag-aalahas Placido ng kung anu-ano hanggang sa lumabas na siya ng bahay at naglakad saay pumupunta sa ganoong klase ng lugar. Tumambad sa kanilang paningin ang lansangan na walang tiyak na pupuntahan. Nakaramdam siya ng gutom ngunitisang malaking solar na sa gitna'y may isang dampa na napapaligiran ng puno ng naalala niyang wala siyang pera sa bulsa. Naalala niya ang ambagan nasaging. pinagkagastusan. Umuwi na lamang ng bahay si Placido at dinatnan pa rin niyang Kumatok ng pinto si Simoun at may sumungaw na isang tao. naroon ang ina. Hindi natapos doon ang pangungumbinsi at pangangaral nito sa "Dumating na ba ang mga pulbura?" kanya upang magbalik sa eskuwelahan. Sinabi rin ni Kabesang Andang na balak "Nasa sako na po, Senyor. Hinihintay ko na lamang po ang mga kartutso." nitong kunin ang prokurador ng mga Agustino "Ang mga bomba?" "Handa na po ang lahat." upang lakaring maibalik ang anak sa mga "Mainam, maestro. Lumakad na kayo ngayong gabi at kausapin ang tenyente Dominiko. at kabo. Matatagpuan ninyo sa Lamayan ang isang lalaki sa bangka, batiin ninyong kabesa at sasagot siya ng Tales." Inabutan ni Simoun ng salaping ginto ang kausap na tao. "Tatalon na lamang ako sa "May balita na po ba?" dagat," agad na tugon ni Placido "Oo, gaganapin sa Linggong darating." sa pahayag ng ina. "Mas gusto ko Tila napaurong ang lalaking kausap. "Sa Linggo pong darating? Hindi pa po pang maging tulisan kaysa handa ang mga karatig-pook at naghihintay pa silang bawiin ng Heneral ang bumalik ng pamantasan." Muling lumabas ng bahay sikautusan. Akala ko'y ipagpapaliban ito hanggang sa pumasok ang Kuwaresma." Umiling si Simoun. "Hindi na natin kailangan ang karatig-pook. Sapat na ang Placido at tinungo ang daungan mga tauhan ni Kabesang Tales, mga karabinero at isang rehiyemento. Kung ng bapor. Noon niya naisip na pumunta ng Hongkongmatatagalan pa'y baka hindi ko na abutang buhay si Maria Clara. Kaya umalis ka at doon magpayaman upang sa kanyang pagbabalik ay magawa na niyang labananna ngayon din!" ang mga prayle. Namataan ni Placido Penitente ang mag-aalahas na si Simoun na Tumugon ang lalaki sa utos ni Simoun. may kinakausap na isang dayuhang lalaki. Nag-uusap ang dalawa na hindi wikang Naunawaan ni Placido ang ilang kaganapan at noon siya pinangilabutan nang Kastila ang gamit kaya't sa kanyang palagay ay wikang Ingles ito. Narinig pa nihusto. Placido ang salitang Hongkong. Kung mairerekomenda lamang sana siya ni "Ang Indiyong iyan ay dating guro kaya't mahusay magsalita ng Espanyol. Simoun sa banyagang kausap, sana'y makakatakas na siya ng Pilipinas. Kilala niyaInalis siya sa puwesto at ipinatapon sa bintang na panggugulo dahil sa siya'y si Simoun sapagkat ito ang nagsalaysay sa kanya ng kaibahan ng edukasyon sanaging kaibigan ni Crisostomo Ibarra. Kinuha ko siya mula sa pagkakatapon at Pilipinas at Europa. Sinamahan niya itong maglako ng alahas sa kanilang ginawang kastilyero." lalawigan. Muling naglakad sina Simoun at Placido patungong Trozo. Sa harapan Sinundan ni Placido si Simoun. "Senyor Simoun." Natigilan si Simoun na noon ay naman ng isang bahay na kahoy ay kiriausap ni Simoun ang isang lalaking pasakay na ng karwahe. Nakilala nito si Placido. nakasaklav. "Ibig ko po sanang humingi ng tulong sa inyo."
78

I'L FILIBUSTERISMO

79

61

m laman sa EL FIUBUSTERISMJ pakay niya doon? g Hongkong? Ano ang "Humanda na kayo, sa darating na Linggo na." "Palagi naman akong handa. I I Ml IUUSTERISMO 81 Basta't sa unang putok ng kanyon!" Muling umalis sina Simoun at Placido. I \n> ang pinaghahandaan ni Simoun nang magtungo sa isang liblib na I mita? "Nagtataka ka ba na may isang batang Kastilang nasalanta ng karamdamanli Ano ang dumalaw sa gunita ni Simoun nang siya ay makauwi na? Dati siyang malusog na katulad mo subalit dahil sa pagkakaroon niya nj magandang asawa ay ipinatapon siya sa Balabak. Doon siya pinahirapan< A i long ibig sabihin ni Simoun sa kanyang pahayag na, "Kung ako 'y tumulad hanggang sa nagkasakit. Ngayon ay tila malapit nang dumating ang kanyang mi inyo ay patay na ako! Kaya tama na ang idealismo! Kailangan nang kamatayan." kumilos! Gumawa ako ng masama upang mabigyang daan ang mabuti. ". Nagdaan ang isang karwaheng walang laman. Sumakay ang dalawa at Ipaliwanag. nagpahatid ng Escolta. Tumugtog na ang orasan ng simbahan, ganap na ikasampu at kalahati ng gabi. Pagkaraan ng ilang oras ay mag-isa nang naglalakad sa kalye si Placido pauwi sa tinutuhryang bahay. Kabanata 20 ANG Noon ay nakauwi na rin si Simoun at patuloy na nagmumuni-muni. Hind mawala sa NAGPAPALAGAY isip niya ang mga kasawiang idinulot sa ibang tao gaya ng panggagahasa sa mga babae, pagpapatapon o pagpatay sa mga lalaki. Ang mga am ang inagaw sa pamilya at N AKASALALAY kay Don Custodio ang usapin tungkol sa Akademya ng namatay sa loob ng bilangguan. Pinagpawisan si Simoun dahil sa gunitang ito ngunit napagtanto niyang kailangang maisakatuparan ang lahat ng binabalak niya. TilaWikang Kastila. Siya ang pinagkatiwalaan at naatasang lumutas sa suliranin ni nagtatalo pa rin ang loob ni Simoun. Sinurot siya ng budhi at waring nakita niya ang[to ang patuloy na gumugulo sa kanyang isip. Nasa loob siya ng tanggapan nl anyo ng kanyang ama at ni Elias na tumututol sa kanyang ginagawa at pamamaraanmasusing pinag-aaralan ang mga papeles at kasulatan. Saan man siya tiiiinuling para puksain ang kabuktutang umiiral sa lipunan. TJmiling siya at tiniyak sa sarilingay wala siyang makitang palusot at siya ang nagigipit. Hindi dapat hnlcwalain nilalagnat lamang siya.ang kahilingan ng mga mag-aaral subalit nakapangyayari ang tinig ni Simoun "Kung ako'y tumulad sa inyo ay patay na ako! Kaya tama na ang idealismo! gayundin ang lantarang pagtutol ni Padre Sibyla. Ang kailangan ay kumilos! Gumawa ako ng masama upang mabigyang daan ang Gaya nang inaasahan ay sumangguni siya kay Ginoong Pasta na nagbigay ng mabuti." Kinabukasan ay nakangiti lamang pinakinggan ni Placido ang patuloy namalabong payo sa kanya. Nagtanong din si Don Custodio sa mananayaw mi si pagsesermon ng ina upang ituloy niya ang pangarap nito para sa kanya. Napansin iyonPepay subalit wala itong naipayo at sa halip ay hiningan pa siya nito ng ng ina ngunit ipinagsawalang bahala sapagkat sinabi ni Placido na umuwi na ito atdnlawampu't limang piso para pampalibing ng ale nitong namatay. Makaraang lakaring mapabalik siya ng unibersidad. "Baka kapag nalaman pa ng prokurador nanianggaling ng perya sa Quiapo ay muling hinarap ni Don Custodio ang pagnarito kayo ay hindi kumilos ng wala kayong regalo at pamisa." imral ng kasulatan upang hanapan ng karapat-dapat na solusyon sa suliranin. Si Don Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo ay kilala bilang "Uuena Tinta" na ang ibig sabihin ay mapagkakatiwalaan ang bawat sabihin.

lpanlilibak pangahas

Siya'y kumikilos na kailangan munang mailathala sa pahayagan. Nakapag-asawa siya ng isang mestisang mayaman at sa pamamagitan ng 3 a - ^ealismo 4. hmagpis yaman ng asawa ay nakapagnegosyo siya kahit kulang sa edukasyon. Dahil sa kasipagan at angking talino ay pinuri siya sa paghawak ng anumang tungkulin. Sa tulong ng asawa ay nakahawak siya ng lungkulin sa pamahalaan. Naging kawani at tagapangulo ng kung anu-anong lupong pangasiwaan. 1 Uaiat ayaw nang mag-aral ni Placid a,, u g mahusa Nagbalik siya sa Espanya nang magkasakit sa atay. Marami ang nalungkot sa at walang problema sa perang p^lSo y estudyante 2. Bakit naisip ni Placido Mavnila saoaekat siva ay isang mahalagang tao subalit sa Espanya ay na nSn i .
TAL

2.

ASALITAAN

82

EL FILIBUSTERISM

walang pumansin sa kanya. Hinahanap-hanap niya ang mga papuri nguij wala isa mang kumilala sa kanya dahil sa kakulangan ng pinag-aralan. Isatl pangkaraniwang tao lamang siya sa Madrid kahit marami pa siyang suot n brilyante. Sumapi siya sa samahang liberal dahil pagkagalit niya sa m conservador at parasito, ang mga taong mayayaman na mahilig lamang mangutya. Wala pang isang taon ay nagbalik na siya ng Pilipinas. Nagkunwari 2. siyang maganda ang naging karanasan sa Madrid. Nagbalik siya ng Pilipinas na may taglay na sama ng loob sa mga kababayan sa Espanya. Mula noon ay pinaniwala niya pati ang sariling isa siyang taong maka-Indiyo. Ipinagpalagay niya ang sariling isang amang tagapagtanggol sa kabila ng patuloy na paniniwalang ang mga Indiyo ay ipinanganak upang sumunod at hindj mag-utos sapagkat iyon ang nauukol sa kanila "Labis kong minamahal ang mga Indiyo at ako ang kanilang amang] tagapagtanggol ngunit ang lahat ng bagay ay may kaayusan. Ipinapangan ang iba upang mag-utos at ang iba'y para utusan. Nangyayari ito ng kusa I hindi na kailangan pang sabihin nang malakas. Para maging masunurin an; mga Pilipino ay kailangang ulit-ulitin at papaniwalaing wala siyang lakas kakayahan para lumaban. Tunay na nararapat na panatilihin sila na nasaj ganoong kalagayan upang mapanatili ang kaayusan. Iyan ang siyensiya ngj pamamahala." Bagama't kahit kailan ay hindi siya nangungumpisal, ipinagmamalaki niya1 ang pagiging isang Katoliko Romano. Hindi siya naniniwala sa anumang himala at minsang sinasabi rin niya na ang mga prayle ay masamang kailangan ngj bayan at maski sa Papa ay mayroon siyang pag-aalinlangan. Ipinagmamalaki ni Don Custodio na siya'y isang tunay na Kastila sa pagsasabing, "Kami man ay nagkakamali at tumatanggap nito. Hindi katulad ng mga Olandes at Ingles na para lang mapasunod ang bayan ay gumagamit ng kamay na bakal. Ang ipinagkakaloob namin ay ang mapagkanlong na mga prayle na higit pa sa pamalo ng mga Ingles Lalo siyang sumikat dahil sa mga pahayag na ito at kinilala siya ng mga prayle sa pamamagitan ng pagbibigay ng aroba ng tsokolate at agad inihambing ni Ben Zayb ang kanyang birtud kay Epaminondas Panay ang padala ng regalo sa kanya ng simbahan sapagkat may pangamba ang mga itong baka kumiling siya sa mga mag-aaral. Kumuha siya ng mga libro at binasa ang mga malalaking titik na nakasulat gaya ng Ang Proyektong Panukala, Mga Proyektong Pinigil, Mga Proyektong Naisakatuparan. L Inilabas na niya ang lahat ng kuwaderno na pinagsulatan ng kanyang a pasya. Nirebisa niya itong mabuti hanggang sa nakatagpo siya ng solusyon mi
lUUSTERISMO 83

I iing bantog na panukala ng Paaralang Artes Oficios. Natapik niya ng In Nil sarili ang noo at ang mukha niya'y naging larawan ng isang malaking lllinpay. AUG aking pasya ay yari na!" i lautungo siya sa mesa at isinulat sa papel ang nabuong solusyon. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. 1. naatasan 3. kawani 5. sumuling sumangguni 4. mangutya GAWAJN

Hakit nakasalalay kay Don Custodio ang usapin ng Akademya ng Wikang Kastila?
I Ano
1

ang ibig sabihin ng "Buena Tinta," na kilalang katawagan kay Don ( ustodio? A i long katangian ng mga Pilipino ang ipinakita sa mataas nilang pagtingin Itay Don Custodio na pinaniniwalaan ang lahat ng sinasabi gayong hindi naman nakapag-aral? 4, Hakit sinasabing pinaniwala ni Don Custodio ang sarili na siya ay maka-Indiyo? V Sa kabila ng sinasabi ni Don Custodio na maka-Indiyo siya, ano ang tunay niyang saloobin sa usapin kung sino ang tagasunod at tagapag-utos? Kabanata 21 IBA'T IBANG ANYO NG MAYNILA GABI. Maraming tao ang nakapila sa Teatro de Variedades dahil may pagtatanghal ang isang nagngangalang Ginoong Jouy. Ang palabas ay isang diilang Pranses na pinamagatang "Les Cloches de Corneville." Naging usap-usapan ang bantog na opera sapagkat balitang mahuhusay (imawit, at magaganda ang mga mukha at katawan ng mga artistang iingsisiganap.Ngunit ang sabi ng iba'y higit pa raw sa inaasahan ng lahat ang nukikita sa loob ng tanghalan. Masasaya ang mga tao. May nagtatawanan at may nag-uusap. Ang dulaan ny nagliliwanag, may mga bulaklak at halaman sa mga pintuan at bintana at may makapal na tao. Bandang alas siyete y medya pa lamang ay naubos na iing mga tiket at may mahabang pila para makapasok ang mga tao. May nakasulat na "entrada general" sa pinapasukang pinto kung saan naroon ang pila. Ang iba'y nakikipagbangayang makabili ng tiket sapagkat ninenegosyo ~Ty>maoitan ne pagbebenta ng kanilang tiket sa mas mataas na halaga. nanonood sa mga taong nakapila na

84

EL FILIBUSTERS

I I I I IUUSTERISMO
i

85

ng labimpitong artikulo at sumangguni sa labinlimang diksiyunaryo. Sa lung banda'y umaasa siyang makakatanggap ng libreng tiket upang lllHkiipanood at hindi Isang Kastilang nagngangalang Camaroncocido na ^lindi alintana ang aj at mapalampas ang ganoong pagkakataon. "Nakita mo na kung sino ang humahakot ng mga manonood? Hindi ang mill hitsura ang pumasok sa dulaan. Ikinahihiya ng kapwa ^Castila ang matanf1 na kundi ang pastoral," wika ni Camaroncocido kay Tiyo Kiko. "Ang dluhati ng lalaki sapagkat ito'y marumi, payat at ^ butuhan, nanialagkit ang mahabang mga nanonood sa teatro ay dahil ayaw sumunod sa kautusan ng I i prayle at abuhing buhok at may suot na gusot na sombrero. Sinasabing dati itong mayaman at nagmula sa kilalang angkan. Misteryoso sa marami ang kanyang ang kalahati ay inaalam ang dahilan kung bakit ipinagbabawal Ely mga prayle ang isang palabas. Dumagsa ang mga tao dahil dito. Tila higit flin mabisang pagkatao bagama't nakikilala siya sa hindi magandang kaparaanan. pang-akit sa mga tao ang pagbabawal ng mga prayle." Nagtatakang napatingin Hila-hila ni SPE na lamang si Tiyo Kiko kay Camaroncocido. Muling naglakad si Camaroncocido ang ------------v-.uu aiig Camaroncocido nang makaalis si Tiyo Kiko. Napansin iiiva ang isang taong isang paang tila naninigas habang naglalakad at narinig niya ang nakasuot ng amerikana subalit halatang may iniiwasan. pagtawag ri isang matandang lalaki. IE Maliit ang lalaki, may balbas, "Ano kaya ang mayroon? Magnanakaw o maniniktik? Ah, bahala sila sa kaytwianggi at ang suC na amerikana'y hanggang tuhod. May patilya pa ang lliya buhay nila!" buhok nito. Siya si Tij Kiko na isang Indiyo. Iisa ang uri ng trabaho ng dalawang Isa namang kawal ang nakita niyang kinausap ang mga hindi kilalang two, lalaki, ang magdi" ng paskil tungkol sa palabas. Masayang nagbalita si Tiyo Kiko nabinayaran siya ng mga Pranses pagdidikit pagkuwa'y umalis ito at pinuntahan ang isang karwahe kung saan nakasakay si Simoun. ng mga paskil para sa pagtatanghal na iyon. "Binigyan nila ako ng mataas na pabuya dahil maganda ang akind pagkakadikit "Isang putok ang hudyat. Ito ang utos ng Heneral," wika ng kahina-Innalang ng mga paskil dahilan para dumami ang manonood ng dula,T masayang kuwento ni lalaki. Tiyo Kiko. Umalis na ang karwahe. "Kung anim na piso ang ibinayad sa iyo, magkano kaya ang ibibigay nila sa Dahil sa narinig ay nagkaroon siya ng hinala. "May binabalak sila!" subalit mga prayle na nagpapabawal ng palabas? Alam mo bang ang kikitain nj palabas na |)iigkaraan niyon ay ipinagsawalang bahala rin ni Camaroncocido kung anuman ito ay iaabuloy nila sa kumbento?" Nahati ang mga tao sa Maynila sa pagbibigay ng opinyon tungkol sa palabas.itng narinig at nasaksihan. Muling naglakad si Camaroncocido at may narinig na naman siyang Sina Don Custodio kabilang ang mga prayle ay tumutol sa nasabina pagtatanghal sa paniniwalang ito'y masagwa at imoral bukod pa sa wala silang nauunawaan sa I n lawang taong nag-uusap. Ang isa ay may hawak na rosaryo, "Ang mga prayle ay malakas sa K npitan wikang Pranses. Ipinagtanggol naman ito ng mga pinunq ng hukbo, mga marino, mga kawani at iba pang matataas na tao. Ang mga babaing may asawa at mayHeneral. Ang Kapitan Heneral ay umaalis samantalang ang mga prayle ay kasintahan ay tumutol din gayong ang mga] matatandang dalaga at iyong mga wala naiiwan. Yayaman tayo, Basta't isang putok ang hudyat!" pang nobyo ay sumang-ayon. Naulinigan din ni Camaroncocido ang pinag-uusapan ng mga taong may i Maging si Ben Zayb ay sumulat ng artikulo sa wikang Kastila tungkol sa operaihnia-hinalangkilos. at pinag-uusapan iyon sa imprenta. Mas maingat nga lamang siya sa pagsulat upang Labis nang pinagtakhan ni Camaroncocido ang takbo ng pangyayari. "I )oon hindi na mapintasan o maulit ang naging pagkakamali niyani pagbaybay sa pangalanay ang Kapitan Heneral at dito naman ay tungkol sa mga prayle. Ano Im'ng ng isang tenor na Italyano. Napagsabihan siyang isangl mangmang dahil sa nagingnangyayari sa bayan?" Ngunit pagkaraan din nito'y nagkibit-balikat Jlyang pagkakamali. Siya na tanging ulong nag-iisip sal Pilipinas ay isang mangmang?muli at saka umalis. Kailangan niyang ibangon ang sarili at nagsula Nasa labas ng teatro ang bulakbol na si Tadeo. May kausap itong isang luibabayan na bagong salta ng Maynila kaya sinasamantala nitong kausapin

IIII

upang maipakitang mas marami siyang kilala at nalalaman. Pinaniniwala niya nunnito na kunwa'y kakilala ngunit hindi naman loloo. May mga pagkakataon pang kausap na siya'y maraming taong kinakapitan, na mga kilalang tao sa lipunan gaya nagbibigay-pugay ito sa mga taong hindi nnan kakilala para lang patunayang isa ng mga prayle at may matataas na tungkulin sa pamahalaan. hing anu-anong siyang taong may sinabi. Labis na paghahabi ng kasinungalingan ang ginawa ni Tadeo i n ipapaniwala lamang ang kababayang probinsiyano. Kung sinu-sino ang 1111 a k i lalang tao ang ipinagtuturo

pinagtatakhan at ikinabibigla ng mga tao ang ikinikilos ni Tadeo sapagi hindi naman nila nakikilala ang binata. Ang magtiyang sina Paulita Gomez at Donya Victorina ay dumatifl Nakita rin ni Tadeo ang nagbalatkayong si Padre Irene sapagkat hindi niij naitago ang mahabang ilong. Hindi rin nakatiis na hindi manood si D Custodio bagama't sila'y nagsitutol sa nasabing palabas. Nagsipagdatingan na rin ang ilang mga artista na sinusundan pinagkakaguluhan ng ilang mga tagahanga. Nilapitan at binati ni Tadeo ang mga tulad niyang mag-aaral din na si J Makaraig, Pecson, Sandoval at Isagani. "Manonood ka ba?" tanong ni Makaraig kay Tadeo. "Hindi na ako nakabili ng tiket," pagkukunwari ni Tadeo sapagkat ar totoo'y hindi naman talaga ito nagtangkang bumili. Hindi nakasama si Basilio kaya't may sobra silang tiket. Hina nagpatumpiktumpik si Tadeo nang anyayahan siya ng mga ito na sumanj sa kanilang palko kaya't iniwan ang kababayang probinsiyano na nag-iisa TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. bantog 3. bangayan pabuya 4. patumpik-tumpik

86

EL FILIBUSTER^

1. 2. 1. 2.

5. palko

3.

GAWAIN Bakit dumagsa ang manonood ng opera ayon kay Camaroncocido? Anong ugali ang ipinamalas ni Camaroncocido sa loob ng teatro? Bakit labis ang pagpapanggap ni Tadeo sa paningin ng mga tao sa labas| ng teatro? Ano ang nais niyang patunayan? 4. Ano ang disposisyon ng mga prayle sa palabas sa teatro? 5/Ano ang nais pagtakpan ng palabas?

Kabanata 22 ANG PALABAS ANG loob ng teatro ay punong-puno. Maingay ang mga tao habang nagi uusap. Ang iba'y nagtatawanan at may ilang nakatayo na nakakaabala sa mgl taong nagdadaan. May ilang kababaihan na nagpapaypay at ang ilan namai ay nagpapakita nang pagkainip. Halos iilan na lamang ang mga bakantenl upuan kaya't maaari na sanang simulan ang palabas. Alas otso y medya ani takdang oras at kahit lagpas na sa oras ay hindi pa rin makapagsimula sapagkal hinihintay ang Kapitan Heneral. May lumilikha na ng ingay sa pamamagitail ng baston dahil sa pagkainip at nais nang buksan ang tanghalan. Tumugtofl ng balse ang orchestra upang malibang ang mga tao. III. FILIBUSTERISMO 87 Nakatawag pansin sa mga tao ang pilosopong si Don Primitivo dahil sa |inngangkin nito ng upuan ng iba. Hindi siya magawang patayuin ng may-ari jig upuan kaya't may namagitang tagapamahala ng teatro. Walang imkapangahas makapagpaalis kay Don Primitivo kahit pa ang mga tanod. Nagdulot iyon ng pagkakantiyawan sa loob ng teatro. May ilang pumapalakpak ni ang iba nama'y

pumapaswit para makatawag lang ng pansin na sila'y n.iiinip at gusto nilang simulan na ang pagtatanghal. Sa wakas ay dumating ang Kapitan Heneral at nagsimula ang pagtugtog ng Marcha Real. Ang mga tao ay tumahimik sapagkat dumating na ang kanilang pinakahihintay. Naupo sa reserbadong upuan ang Kapitan Heneral at nagsisunuran na ang mga tao sa pag-upo. Naging bulungbulungan din ang pagdating ng Kapitan Heneral sapagkat batid nilang ang palabas ay ipinagbabawal ng mga prayle. May ilang nagpalagay na tinitikis ng Heneral ang mga prayle at may ilang naghinuha na maaari talagang ibig lamang nitong mapanood ang dula at makita ang magagandang artista. Si Pepay ay nasa palkong ipinagkaloob ni Makaraig. Nakipagkita si Pepay kay Don Custodio sa dulaan. Kahit ayaw ng matandang lalaki ay napilitan siyang manood upang bigyan ng paghuhusga ang palabas. Nagpakita si Pepay ng pagkagiliw ng gabing iyon sa mga estudyante kaya't inakala nilang maganda iing resulta ng kanilang nilalakad na panukala. Samantalang may ibang pakay |i Makaraig kay Pepay. Gusto niyang makausap ang mananayaw. Si Pecson ung nagbalita sa lahat na pinagtibay na ng mga lupon ang kahilingan nila at unumang oras ay ilalabas na ang resulta. Maging si Pecson ay naniniwala na may magandang mangyayari sa kanilang kahilingan sapagkat napakagiliw sa kanila ni Pepay. May hawak pa itong kasulatan na animo'y sinasadyang ipakita NII kanila. Sa kabila ng pagkakasiyahan ng mga estudyante ay nananatiling matamlay M Isagani. Nakita niya ang kasintahang si Paulita Gomez na kasama ang karibal na si Juanito Pelaez. Nagngingitngit ang loob ni Isagani sa matinding NCIOS habang nakikitang tila nakikipagmabutihan si Paulita sa may pagkakubang binata. Ang palkong kinalalagyan ni Paulita ay handog ni Pelaez. Nakita niyang Inbis na nalulugod si Donya Victorina kay Pelaez at kung biyuda na ito'y maaaring pakasalan ang binata. Nagtama ang paningin ng magkasintahan at
88

nagpahiwatig ng paghingi ng paumanhin at pagpapaliwanag ang dalaga kl I Isagani. Hindi maitago ni Isagani ang nararamdamang panibugho, galit I hinanakit dahil sa nangyayaring iyon. Balewala sa kanya ang anumanj kasayahan sa loob ng teatro at lalong wala sa loob niya ang nalalapit ni tagumpay ng kanilang panukala.

EL FILIBUSTERISlJ

Nagsimula na ang palabas at nagsimula na ring umawit si Gertrude, an| babaing Pranses. Nagpanggap si Juanito na nauunawaan niya ang awit kaya't lalo namang humanga dito si Donya Victorina. Ang totoo'y hinuhulaan 1 Juanito ang anumang ikinukuwento kay Paulita at ito'y ibinatay lamang ii binata sa buod na nabasa sa diyaryo. Gayundin naman si Sandoval rj nagkukunwang nauunawaan ang dula. Si Tadeo naman ay nagpupumilit na isalin sa Kastila ang wikang Pranses, Umawit rin si Serpolette. Kilala ni Padre Irene si Serpolette at nagkasama sill noon sa Grande Opera sa Paris. Isang palko ang nanatiling walang nakaupo na katabi pa man din nl Kapitan Heneral at ito'y hinihinuhang para kay Simoun. May nakapagsabing nakita sa loob ng teatro si Simoun na nakikipag-usap kay Mr. Jouy at nagbigay pa ng kuwintas sa isang artistang babae kaya nakapagtatakang wala raw doon si Simoun. Samantala ay napabulalas si Tadeo nang makilala ang paring nagmamanman. Pinag-espiya ito ni Padre Salvi upang malaman kung maganda ba o pangit ang palabas at ito'y walang iba kundi si Padre Irene. Ipinagkanulo ng pari ang sarili sa pamamagitan ng ilong na mahaba. Patuloy pa rin sa pagpapanggap si Juanito na nauunawaan ang palabas at hindi iyon nahahalata ni Paulita. Kapag nagtatawanan ay nakikitawa ito kahit hindi nauunawaan ang bagay na dapat pagtawanan. Si Donya Victorina naman ay hangang-hanga sa binatang kuba. Dinalahit ng ubo si Juanito at narinig niya ang malakas na sigaw na "Palabasin ang tisiko." Nakita ni Juanito na ang ibig magpalabas sa kanya ay si Don Custodio at natakot siya. "Kung hindi ko lamang sana kayo kasama..." Natapos ang unang yugto ng dula at nagkaroon ng intermisyon. Lumabafl si Ben Zayb na walang ginawa kundi ang pintasan ang nasabing palabas, Hindi raw artista ang isang gumanap sapagkat hindi ito marunong umawit,,! Pinuntahan naman ni Tadeo si Don Custodio upang libangin at nangj makausap ni Makaraig si Pepay. Dala ni Pepay ang sulat na galing kay Don Custodio. Mahal ko, Hull na nang malaman ko ang pagsang-ayon mo sa iyong mga kaibigan. Buo na ang aking pasya at ito 'y aprubado na. Gayunman ay nahulaan ko ang iyong iniisip kaya't ang aking naging kapasyahan ay isang lunas na lulutas sa suliranin ng iyong mga kaibigan.
\'\. FILIBUSTERISMO 89

Nagmamahal, Custoding Sa kabila nito'y mapait ang ngiti ni Makaraig sapagkat ang pagsang-nyong iyon ay may kasamang kondisyon. Ang Akademya ng Wikang Kastila ny pamamahalaan sa ilalim ng mga Dominiko ng Unibersidad ng Sto. Tomas. Patuloy pa ring umaasa si Makaraig at sinabi niya ang ilang mahahalagang l>agay na maaari nilang gawin. "Kailangang maging kalahok tayo sa painamahala ng akademya at para mangyari iyon ay tayo ang kukuha at hahanap ng pondo. Mayroong tesurero na maghahawak ng ating pananalapi nt anuman ang ating pangangailangan ay ibibigay na lamang sa atin." "Kung ganoon, lalabas na tayo ang kabesa de barangay," pakli ni Tadeo. Sa matinding panlulumo ay naihagis ni Pecson ang guwantes kay Sandoval. Nagpatuloy si Makaraig sa pagbibigay ng pag-asa sa mga estudyante. "Magdiwang daw tayo at magkaroon ng isang salu-salo sabi ni Padre Irene." "Tama! Pagkaraang tumanggap ng palo ay kailangang magsaya!" ani Sandoval. "Magdiwang tayo sa pansiteryang pinaglilingkuran ng mga hubad na Intsik," tila nang-uuyam na wika ni Pecson. Pinalakpakan pa ni Sandoval ang pang-uuyam na iyon ni Pecson dahil nais nitong makita ang loob ng pansiteryang tila punong-puno ng buhay lalo na kung gabi. Sumang-ayon ang lahat kaya hindi na hinintay ang pagpapalabas ng Ikalawang yugto ng dula at sila'y nagsilisan na. Pinagtakhan ng marami ang ikinilos na iyon ng mga estudyante. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. l.baston 3. balse 2. tinitikis 4. panlulumo

5. panibugho

Magpupunta ako ng teatro at umaasa akong magkikita tayo pagkatapos ng palabas.

GAWAIN I, Hakit hindi pa makapagsimula ang palabas gayong halos puno na ang teatro? L Paano ipinakita ng mga tao ang kanilang pagkainip? \. Ano ang mensaheng daladala ni Pepay? I I iakit umalis ang mga estudyante gayong hindi pa tapos ang palabas? V Nasa teatro ang mga opisyal, prayle at mahahalagang tao maliban kanino?

kumbento ng Sta. Clara bandang alas otso ng gabi at nakita naman siya EL FILIBUSTERISMi ni Camaroncocido ISANG sa teatrd bandang BANGK nuwebe ng alas AY gabi na may kausap na mga lalaki. HINDI nanood Hindi rin ng dula si Simoun. nanood ng dula si Malungkot siya at Basilio. Mula nang balisa. Nang gabini tubusin niya si Juli iyon ay ilang beses sa pagpapaalila kay siyang umalis ng Hermana Penchang bahay na iba't iba ay naging abala na ang kasama. Nakiu ito sa maraming] siya ni Makaraig sa bagay. Wala siyang harapan ng hospital inatupag kundi ang na malapit sa mag-aral at nauubos Kabanata 23

ang kanyang] panahon sa ospital o dili kaya'y sa pagaalaga sa maysakit na si Kapitan! Tiago. Palubha nang palubha ang kalagayan ng matandang lalaki at tumatagal ay nagiging mas mahirap itong pakibagayan. May pagkakataong hinahanapj siya nito at may pagkakataon namang nilalait at itinataboy. Nababawasan ang paghithit ng apyan ni

Kapitan Tiago sa tuwing kasama' niya si Basilio subalit kung wala ito ay may nagbibigay ng labis sa matandang) lalaki. Hindi naman batid ni Basilio kung sino ang nagbibigay dito gayong ang i dumadalaw sa maysakit ay sina Simoun at Padre Irene lamang. Sa tuwing I dadalaw si Simoun ay walang ipinagbibilin sa kanya kundi ang pagalingin ang matandang maysakit, alagaan nang husto at

pagtiisan ang anumang "Kumusta na ang hirap. ] Samantalang si maysakit?" usisa Padre Irene ay ni Simoun. nangako na ipapasok "Malubha na ang siya ng trabaho sa kanyang kalagayan, isang maunlad na mahina na ang kanyang bayan at maaari pa nga pulso at | halos hindi na siyang maging guro, tumitibok ang puso. bagay na hindi naman Wala na rin siyang pinaniniwalaan ng kagana-ganang kumain," binata. tugon ni Basilio. Sa gitna ng kaabalahan ay dumating"Kumalat na ang lason si Simoun parasa kanyang buong kumustahin angkatawan. Anumang oras, kalagayan ni Kapitanbukas man o sa Tiago. Noon lamang sila muling nagkita makaraanmakalawa ay maaari ng pagkikita nila sa Sansiyang malagutan ng Diego. hininga."

"Katulad ng siyang nabulag. Labis Pilipinas," siyang nag-alburuto I at nagpakawala si naghinagpis. Simoun ng Pinagbintangan pa nga buntonghininga. niya akong dinukot ko Nagkunwari naman ang kanyang I mga si Basilio na walang narinig bagama't napakislot lalaki.sa mata. Nang pumasok tinuran ng siya ! "Ang labis naako sa kanyang silid na nagpapahina sa kanya aymay dalang ilawan ay 1 ang bangungot, angnapagkamalan niya kanyang I mgaakong si Padre Irene at kinatatakutan..." akong pagkuwa'y mulingtinawag huminto sa pagsasalita sitagapagligtas." "Katulad Simoun. "Gaya ngnga niya ang pamahalaang ito..." pamahalaan. Katulad na "Ilang gabi na ang katulad." nakakaraan mula nang magising siya na walangHI, FILIBUSTERISMO nakikita J at ang buong akala niya'y tuluyan na. u.

sandaling pinigilan sa "Samantalang kagabiPjg^J Sangabawat sandali. ay muli siyang bumangon "Makimg ka sa at h.nanap naman angsasabihin ko, Basilio. kanyang tandang na mayMdn . r aafa k0 sa jy0 at tila tatlong taon ng patay.N akapagtatakang hindi Nf>*" akongmo na binuksan ang b.gyar,srya I,g isanglibrong ip inahin. Pinangakuan niyawala kang malasakit sa bayan." ako ng libu-libo habang panay ang bend.syon s'i. . - c ; ,m mmit m n u akin " Natigilan si Basilio^ Tumugtog anghindi siya binigyan ng orasan ng ikasampu ngpagkakataom gabi- ^"^an^ang buong bolusyon Sa isang hudyat katawan ni Simoun atko
am n Qn

Sa loob ng isang oras ayniya ang mukha ni sisiklab a^g reb JSimoun na naglalarawan ng sindak sa mga mata-

maVganap ay. tri lamang. Walang pasok "Ginamit ko ang aking lakas at salapi upang bukas sa mahulog sa mga a' ^ r ^yaknaakbngtagumpa kamako y. i < o panay sagupaan. , NASA teatro Naihanda ko na ang lahat j i - ang namumuno sa atoykinabukasan. Kanino ka pamahalaan. Sa Nandito ako para lalok saang sanda mg iyon ayf mga iyo ang iyong ^tayanal *a anib na bayang ito at nagl.hbang. Wala >>^ panahon ka "^UummJtoitongHenera nakaumang. bangpamg, Basilio? Sa l, Pinamwalakoang.lansaa mga umapisa iyo osaiy"1kmgmga ' ang iba ko namang ^^mdiTgld'nakapagsalit tauhan ay nammwa ang a si Basilio. Pinagmasdan
j

nas

*J223&
6

^TaS haCiTlS^SSs^ Kapitan Tiago ay ikaw SgW ^ sasama ka balang ang makakakaiasa labas ng banay SI sa t^anesang tales. ^a
ko? Xandaan mong a

STS&nfod Sa * a, kay

Napabulalas si Basilio. ng amin o ituturmg mong "Si Maria Clara!" kaaway pati mga ^ alaban sa taong magkalabang dahil lamang walang pmapanigan ay 1 nangangahuluga ' & f & 'Oo, nais kong ihgtas mo siya. Hmangad > Z Pani Nanlalamig si Basilio at hindi mawari kung ^ naniniwala ano ang dapat gawin. sa kanya. Kaya ako nagbalik at bumuo ng, "Ano ang pasya rebo ^ ^^^0." mo?" akong sa pamamagitan lamang nito maaaringna .'' . noc;i:n wika ^ BasiHo

Jg

"Ngunit nahuh na po nan ni kayo ng dating, &ma'"11^ "& "Bakit?" "Patay na po si MariaHa sili Clara." o. "Pa nJ sinunggaban si tav H na indi si mak Ma apan ria iwal Cla a si ra? Sim " oun sa

92

EL FILIBUSTERISMC

"Kaninang hapon lamang po, ganap na alas sais. "Hindi totoo!" bulalas ni Simoun. "Buhay si Maria Clara! Nagdadahila ka kaya mo sinasabing patay na siya. Hindi siya patay kaya't kailangan mo siyang kunin! Kung hindi'y mamamatay ka bukas na bukas din." "Ilang araw na siyang maysakit at nagpunta ako sa kumbento para malaman ang kanyang kalagayan. Narito ang sulat ni Padre Salvi na inihatid ni Padre Irene para ipaalam kay Kapitan Tiago. Magdamag na nanangis sa pagsisisi ang matanda habang patuloy na hinahagkan ang larawan ni Maria Clara. Tinugtog kaninang hapon ang agunyas para sa kanya." Naalala ni Simoun ang narinig na agunyas nang nagdaang hapon. "Aaaaa!" sinapo ni Simoun ng dalawang palad ang kanyang ulo. "Namatay siyang hindi ko nakikita. Namatay siyang hindi niya nalalaman na nabubuhay lamang ako para sa kanya. Namatay siyang nagdurusa.. Pakiwari ni Simoun ay dumadagundong ang kanyang dibdib. Umiiyak siyang walang luha at sumisigaw ng walang tinig. Nagmamadaling lumisan si Simoun. "Kaawa-awang ginoo," malungkot na wika ni Basilio. Tuluyang nawala sa isipan ni Basilio ang pag-aaral at humalili sa kanya ang naging kaawa-awang kalagayan ng pag-iibigan nina Crisostomo Ibarra at Maria Clara. Naalala niya ang isang binatang mayaman, matalino at nag-aral na malaki ang naging pangarap sa mundo subalit nabigo. Ang dalaga nama'y walang katulad ang kagandahan at walang kamuwangan sa nangyayari sa paligid ngunit nang maglaon ay hinangad na lamang pumasok ng kumbento matapos mabigo sa pag-ibig. Ngunit sa halip na ang matagpuan sa loob ng kumbento ay katahimikan, labis na pagtitiis ang dinanas at namatay ng walang kaligayahang natamo. "Magkaroon ka na sana ng ganap na katahimikan sa iyong libingan at hindi na makarinig ng anumang daing sa karimlan." Umagos ang luha sa pisngi ni Basilio. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. apyan 3. nanangis 5. karimlan

agunyas 4. daing i I I ILIBUSTERISMO GAWAIN I. Ano ang mga pahiwatig ng pagiging balisa ni Simoun? I, Ano ang mga pinagkakaabalahan ni Basilio pagkaraang tubusin si Juli? I Sino sa inyong palagay ang nagbibigay ng apyan kay Kapitan Tiago? Bakit? 4. Saan itinulad ni Simoun ang paghihingalo ni Kapitan Tiago? J Sino o ano ang tinutukoy ni Simoun na bangungot na kinatatakutan? , Kabanata 24 MGAPANGARAP

2.

1.

SA sumunod na araw ay nakatakdang makipagkita si Isagani sa kasintahang Il Paulita Gomez. Naglalakad siya sa Paseo de Maria Cristina bago pa man lumubog ang araw. Nakasalubong niya sa paglalakad ang dalawang Heswita na naging guro niya. Malugod niyang binati ang mga ito. Napadaan din siya la bantayog ni Anda at doon ay nakita niyang may kausap si Ben Zayb at pinag-uusapan ang biglaang pagkakasakit ni Simoun sanhi upang hindi ito inakapanood ng naging pagtatanghal sa teatro. Naulinigan pa niyang ayaw lumanggap ni Simoun ng bisita maging mga tauhan pa ng Kapitan Heneral Napagtanto niyang kung ang maysakit ay isang sundalong sugatan ay tiyak na hindi pag-aaksayahang dalawin ninuman. Talagang malakj ang nagagawa Bg yaman at kapangyarihan sa isang tao. Napabuntonghininga si Isagani, "Ang tao talaga!" Habang hinihintay si Paulita ay naalala ni Isagani ang mga nangyari sa kanilang salu-salo upang ipagdiwang ang kamatayan ng nais itatag na Akademya ng Wikang Kastila. "Kung ang mga liberal sa Espanya ay gaya ng mga nandito sa Pilipinas, mabibilang lamang sa daliri ang magiging tapat sa Inang Bayan." Dumidilim na ang paligid subalit wala pa rin si Paulita. Ang mga daong sa dagat ay naiilawan na at unti-unti nang naglilipatan ang mga nasa jyjalecon | pntungong Bagong Bayan upang doon maglibang. Tila nawawalan na siya ng pag-asang darating pa ang kasintahan nang marinig niya ang papalapit na | karwaheng hila ng dalawang kabayong puti. Bumilis ang tibok ng puso ni Isagani at umasa siyang si Paulita na ang dumarating. Agad bumaba si Paulita at nang magtama ang kanilang paningin ay sumilay ling masayang ngiti sa labi ng dalaga. Tila naman naghulas ang lahat ng sama Itg loob ni Isagani at parang biglang gumanda ang kulay ng paligid. Bago pa man makapagsalita ay agad na siyang hinarap ni Donya Victorina upang hanapin ang asawang si Don Tiburcio. Muling ikinaila ni Isagani na may nalalaman siya sa kinaroroonan ng nawawalang asawa ng donya bagamat ing katotohanan ay kinukupkop ito ng tiyuhing si Padre Florentino. "Pakisabing patay man o buhay ay nais ko pa rin siyang makita. Napakatagal ng sampung taong paghihintay upang makapag-asawang muli ing isang tao." May panggigigil na wikani Donya Victorina.

puno ng sigla ang tinig ni Isagani.

tungkol sa lalawigan ni Isagani nai napapaligiran ng bundok at nasa baybaying dagat. "Sa tuwing aking mamamasdan ang kabundukan ay nakakaramdam ako ng kalayaan. Ilang libo mang lungsod ay hindi ko ipagpapalit ang aking bayan," Nakaramdam ng panibugho si Paulita kaya agad pinayapa ni Isagani ang kasintahan. "Totoong minamahal ko ito nang higit sa anumang bagay bago pa man kita nakilala. Nakakawili ang mga ginawa kong paglilibot at pagsasaya sa piling ng kalikasan, ang aking pagtatampisaw sa dalampasigan. Bago pa kita 95 ay iyon ang aking mundo... ang aking pag-ibig... Isang pangarap sa I in na makita ang ganap na kalayaan at kaunlaran ng aking bayan. At batid jimp, iyon ay magkakaroon ng katuparan sa malao't madali." 11 indi naman maramdaman ni Paulita ang kagalakang nasa puso ni Isagani. i iinili nito lubos na maunawaan ang damdamin ng nobyo. Ang nasa isip ng i ii.ir.a ay ang mahirap na paglalakbay makarating lamang sa lalawigang 11 1 ii 1 1 koy ni Isagani. Ang kagubatang kailangang paglakbayan, ang mga hay op, limn at insektong maaaring makita ay nagpapanginig ng laman ng dalaga. Hindi ito sanay sa hirap at naglalakbay lamang kung sakay ng karwahe o in n "Darating din ang panahon na magkakaroon ng daang-bakal patungo sa inning lalawigan," ani Isagani. "Kailan pa? Baka matanda na ako..." "Hindi mo ba alam na maaari itong magawa sa loob lamang ng ilang Inon?" masiglang wika pa rin ni Isagani. "Lilingapin tayo ng Espanya sapagkat miiwgabing kumikilos ang mga kabataan. Darating din ang katarungan sa ni in para sa isang magandang kinabukasan. Totoong nabigo kaming mag-i. ii - 11 sa pagsusulong ng isang interes ngunit nagpapatuloy naman ang lanumpay ng ibang hanay. Nasa atin ang magandang hinaharap." Sinikap ng binatang patuloy na himukin si Paulita tungkol sa pag-unlad g Imyan, ang maunlad na kalakalan, ang mga daungan at katulad ng mga bansa in Europa ay kikilos din ang industriya sa Pilipinas. Kakalingain ang mga miigsasaka at magkakaroon ng batas na pantay-pantay para sa lahat. "Pangarap! Pangarap! Sabi ni Tiya Torina, kailanman ay hindi na ai.ihahango sa pagkabusabos ang bayang ito," tutol ni Paulita sa mga naging pnhayag ni Isagani. "Sapagkat isa siyang hangal na hindi maaaring mabuhay ng walang alipin. Nabibilang na ang araw ng mga taong katulad niya sapagkat nabubuwag na nng
III IIIIBUSTERISMO ..i i.i la
II

Tila ibig namang masamid ni Isagani sa narinig na hangad pa ng matandani babae ang makapag-asawang muli. "Ano ang palagay mo kay Juanito?" muling usisa ng donya. Muling natilihan si Isagani. Gusto man niyang sabihin ang mga kapintasai ng lalaking may pagkakuba ay hindi niya nagawa. Batid niyang hindi iyoi magugustuhan ng donya kaya napilitan siyang magsalita ng pawang mgi kasinungalingan. Gumawa ng paraan si Paulita upang magkausap sila ng sarilinan ni Isagani, Sinabi nito sa matandang tiyahin na nahulog ang abaniko sa dalampasigan. "Kaya lamang ako nagpunta doon at pumayag na sumama kay Juanito ay upang makita ka. Ngunit halos hindi mo ako pinapansin. Tila napako ang iyong mga mata sa magagandang babae." Sa halip na si Paulita ang magpaliwanag kay Isagani ay nagbago ang ihip ng hangin sapagkat nagkunwari ang dalaga na nagseselos sa babaing artista na isang Pranses. Lumabas na siya ang may pagkukulang at kailangang magpaliwanag. "Ang aking tiya lamang ang may gusto kay Juanito," tumatawang wika pa ni Paulita. "Tila ibig niya itong mapangasawa." Nagtawanan ang dalawa. Animo'y isang kabaliwan sa kanila ang isiping ] si Pelaez ang susunod na bibiktimahin ni Donya Victorina. Noon naisipan ni j Isagani na ipagtapat ang tunay na kalagayan ni Don Tiburcio kapalit ng pangakong ibinigay ni Paulita na hindi iyon malalaman ng tiyahin. Sa kabilang j dako'y nais din niya itong isiwalat sa isang tamang pagkakataon. Nadako ang ' y ' ~ kanilang pag-uusap

94

EL FILIBUSTERISMI

kastilyong pinaghaharian ng mga mapaniil. Totoong maraming tututol, maraming kakalaban sa amin, ngunit magwawagi pa rin kami. Pasiglahin nawa ng iyong puso ang aming adhikaing mahango ang bayang ito." Mahiwaga ang pinakawalang ngiti ni Paulita sa kanyang labi. "Ngunit paano kung walang mangyari sa inyong ipinaglalaban?" "Makinig ka sa akin, Paulita. Alam mo kung gaano kita kamahal. Kung walang mangyari at namatay ako sa aking paniniwala, mamamatay akong maligaya sapagkat magniningning sa iyong mga mata ang pagmamalaki. Sasabihin mo sa

buong daigdig habang itinuturo ang aking bangkay na namatay nng iyong minamahal na ipinaglalaban ang karapatan ng Inang Bayan." Tila natauhan sila nang marinig ang sigaw ni Donya Victorina. "Paulita, kailangan mo nang umuwi at baka sipunin ka na." Inanyayahan ng magtiya na sumabay si Isagani na siya namang pinaunlakan ng binata. Sa likuran naupo sina Donya Victorina kasama ang Isang kaibigan ni Paulita habang magkatabi naman sa harapan ang
imicrVaointnVinn

78

96

Hindi inaasahan ni Isagani ang ganoong pangyayari, katabi niya ang nobya at nalalanghap pati ang gamit nitong pabango. Bahagya pa niyang nasasagi ang suot na sedang damit ng dalaga na nagdudulot sa kanya ng matinding kaligayahan. Binaybay nila ang kahabaan ng Paseo de la Sabana sa Puente de Espana. Habang hilan ng karwahe ay naririnig niya ang boses sa likuran na nagsasalita tungkol kay Don Tiburcio de Espadana at nababanggit din maging ang pangalan ni Juanito Pelaez. Dumating na sila sa Plaza de Sta. Cruz at kailangan na niyang bumaba sapagkat magkaiba sila ng direksiyong uuwian ng kasintahang si Paulita. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. 1. naulinigan 3. mapaniil5. daong 2. surnilay 4. naghulas

EL FILIBUSTERISMO

Dumating si Isagani at kasunod nito ang bande-bandehadong pagkain na Inihit ng dalawang Intsik para ihain. Wala pa si Juanito Pelaez at hindi na nila ito hinintay sapagkat lagpas na IB oras. Mahirap para sa kanila ang asahan ang isang tulad ni Pelaez. Sa i ka lawang pagkakataon ay wala na naman si Basilio sapagtitipon na ayon kay Tadeo ay marami raw lihim na nalalaman. "Sana'y nandito siya para lasingin natin. Tiyak na lalabas ang kanyang mga sikreto." "Maraming sikreto si Basilio?" usisa ng isang estudyante. Tiniyak ni Tadeo ang naging pahayag. "Oo. Mga mahahalagang sikreto... alam niya ang tungkol sa pagkawala ng isang binata at isang dalagang nagmongha." Nagpaalala si Makaraig, "Mga kasama, ang pansit lang-lang ang sopas na pinakamasarap. Napakarami nitong sahog gaya ng iyong nakikita, Sandoval. At bilang handog ay ipagkaloob natin kay Don Custodio ang buto ng manok. Malalaman natin kung anong proyekto ang mabubuo niya rito." Naghalakhakan ang mga kabataan dahil sa pang-iinsultong iyon ni Makaraig kay Don Custodio. Ang iba pang handang pagkain gaya ng "lumpiang Intsik" ay Malay naman kay Padre Irene at ang "tortang alimango" ay para naman sa mga prayle na binansagan din nilang "torta ng mga prayle. " Ang ikaapat na handa ay "pansit gisado" na ibig naman nilang ialay sa pamahalaan at sa bayan. Ipinagpalagay nilang ang pansit ay nagmula sa mga Intsik o Hapon subalit hindi iyon nalalaman at kinikilala. Gayunpaman ay mga Intsik pa rin ang higit na nakikinabang sapagkat sila naman ang nagluluto bagama't inaakalang ito'y pagkaing Pilipino. Ganoon din daw ang nangyayari sa pamahalaan at sa Pilipinas. Nakikinabang ang lahat. Nabubuhay ang lahat. Nilalahukan ng pagdiriwang at mga piyesta subalit lumalabas na pinakamasama pa ring bansa at may pinakamagulong pamahalaan. Nagmungkahi si Isagani na ialay din ang pansit kay Quiroga na nagnanais magtatag ng konsulado. "Isa siya sa apat na kapangyarihan sa Pilipinas," wika pa ni Isagani. May ilan namang nais ding ialay ang pansit sa Eminencia Negra, na walang ibang tinutukoy kundi si Simoun.
7 o

1.Paano napatunayan ni Isagani na malaki ang nagagawa ng yaman at

GAWAIN

kapangyarihan ng isang tao? 2.Bakit nais pang makita muli ni Donya Victorina si Don Tiburcio? 3.Ano ang pangarap ni Isagani na nais niyang matamo? 4.Ano ang ipinangako ni Isagani kay Paulita kung siya man ay mamamatay atmabibigo? Torina?

5.Bakit raw pangarap lamang ang nais ni Isagani ay on kay Tiya

Kabanata 25 TAWANAN AT IYAKAN ANG labing apat na kabataan ay nagtipon sa "Pansiteria Macanista de Buen Gusto" upang magdiwang sa kautusan na rin ni Padre Irene. Reserbado ang pansiterya para sa mga mag-aaral. Maraming ilaw ang loob ng pansitan at nilagyan pa ang dingding ng nakasulat na "Luwalhati kay Custodio sa kanyang katalinuhan at pansit sa lupa sa mga binatang may mabuting kalooban." Nagtatawanan at nagbibiruan ang mga estudyante ngunit halatang napipilitan lamang dahil sa naging tugon ni Don Custodio sa kanilang hiling. Panay ang panunuya nila at pagsasalita ng mga bagay na halos hindi na nila pinag-iisipan. Nagtatanong sila kung bakit kailangang danasin ng kabataan ang gayong uri ng kabiguan. Marami na raw mga hiling na ganito ang kinahinatnan. Ang ibang usapin ay natabunan na at nawalan na ng pag-asa. Wala pa raw si Don Custodio ay ganito na ang nangyayari sa iba. May nakasulat pang babala sa mesa, "lpinagbibigay-alam sa lahat na huwag mag-wan ng anumang mahalagang bagay sa ibabaw ng mesa at upuan." 1. |1 FILIBUSTERISMO 97 "Ano bang babala iyan?" usisa pa ni Sandoval. 2. Panay ang pagmamasid ni Sandoval sa paligid sapagkat noon lamang ito linkapasok sa ganoong uri ng pansiterya. 3.

May isang nagbigay ng babala. "Tumahimik kayo. May nagmamasid I atin sa plaza at maging ang mga pader ay nakikinig sa atin." Totoong may mga pangkat-pangkat na mga nag-uusyoso sa labas n| pansitan na tanaw nila mula sa bintana. Natahimik ang paligid. Inatasan ni Macaraig si Tadeo na magtalumpati at si Sandoval namal ang magbibigay ng pangwakas na pananalita sapagkat siya ang kinikilalanl pinakamagaling na orador. Samantala ay hindi handa si Tadeo at pinag-iisipal ang sasabihin habang humihigop ng sabaw ng sopas. Nag-iisip siya ng palusa nang maalala ang isang talumpati sa klase at ipinasya niyang ariing kanyl matapos lagyan ng kaunting pagbabago. "Mandaraya! Kinopya mo lang ang talumpating iyan!" sabad ni Sandoval.' Agad na tinutulan ni Sandoval ang talumpati ni Tadeo sapagkat ito raw ay halaw sa talumpati ng Pangulo ng Liceo ngunit nagpatuloy pa rin si Tadeol

EL FILIBUSTERISMI

Si Pecson ang sumunod na tagapagsalita na binigyang diin naman na ang buhay nila ay laging kaakibat ng mga prayle. "Kasama natin sila mula pagkabuhay hanggang pagkamatay sapagkat lahat ay pinamumunuan at hinahawakan nila." Agad tumutol si Isagani nang inaatake na ang mga prayle. "Pagdating s usaping iyan ay nais kong malaman ninyo na may isa akong iginagalang. Ipinagdiinan ni Isagani na bukod tangi ang prayleng tinutukoy niya. Nagpatuloy pa rin sa mainit na pagtatalumpati si Pecson laban sa mg prayle hanggang sa awatin na ito ni Makaraig. Isang mag-aaral na nagpunta sa bandang likuran para tingnan ang hindi pa naiaahing ulam ang nakatuklas na may nagmamanman sa kanila. "May naniniktik! Ang paboritong estudyante ni Padre Sibyla," sabi n estudyante. Nagkagulo ang mga mag-aaral para hanapin ang sinumang nagmamanman subalit agad na itong nakaalis. Sumakay ito sa isang karwaheng nakaparada malapit sa bangketa, ang karwahe ni Simoun. "Aba!" bulalas ni Makaraig. "Naglilingkod ang alipin ng Vice-Rector sa panginoon ng Heneral." TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. panunuya 3. danasin sahog 4. inatasan
.

1. 2.
III. FILIBUSTERISMO I Ano

5. lahok

ang tinutukoy ng mga estudyanteng mga sikreto ni Basilio. 5 Ipaliwanag ang pahayag na ito, "Kasama natin sila mula pagkabuhay hanggang pagkamatay sapagkat lahat ay pinamumunuan at hinahawakan nila." Sino ang tinutukoy dito?

Kabanata 26 ANGMGAPASKIL MAAGANG bumangon sa higaan si Basilio dahil marami siyang dapat liawin. Una na dito ang pagpunta ng hospital para dalawin ang kanyang mga

pasyente. Piano rin niyang pumunta ng unibersidad para asikasuhin ang lisensiya sa medisina at makipagkita kay Makaraig upang utangan ng kanyang gagastusin sa pagtatapos. Ang naipon niyang pera ay nagugol niya sa pagtubos, sa pagpapaalila ni Juli at pagbili ng isang maliit na dampa para tirahan ng kasintahan at ng lolo nitong si Tandang Selo. Hindi siya makahingi ng salapi kay Kapitan Tiago sa pag-aalalang isiping kinukuha na niya ang manang ipinapangako sa kanya. Naglalakad si Basilio patungo ng hospital ay hindi niya napansin na maagang nagsisipag-uwian ang pangkat-pangkat na mga estudyante at tila hudyat iyon na walang klase sa paaralan. Wala sa loob niya ang pagsesenyasan ng ilang estudyante at paanas na pag-uusap ng mga balisang mukha. Nakarating siya ng San Juan de Dios at noon niya nalaman sa isang kaibigan ang nagaganap na kaguluhan sa paligid. May naganap daw na pagsasabwatan ang mga estudyante. Naalala niya si Simoun at inisip na pakana ito ng mag-aalahas. Batid niyang hindi natuloy ang rebelyon nang gabing may palabas na dula sa teatro sapagkat nasaktan at nasugatan si Simoun ng isang hindi pa nakikilalang lalaki. "Anong sabwatan ito?" usisa ni Basilio sa kausap na kaibigan. "Natuklasan na! At sinasabing napakaraming sangkot na estudyante." Nabahala si Basilio at sa takot na masangkot ang pangalan ay hindi na nagtanong pa. Iniwan niya ang kausap at sinabing may dadalawin pa siyang pasyente. Dumating si Basilio ng hospital at dinatnan sa isang klinika ang kaibigan niyang katedratiko. Inakbayan siya nito at mahinahong nagtanong. "Nagpunta ka ba sa salu-salo ng mga estudyante noong gabi?" Naguluhan si Basilio at inakala niyang kamakalawa ng gabi kung saan kausap niya si Simoun ang tinutukoy ng nagtatanong. "Malubha noon ang kalagayan ni Kapitan Tiago kaya't..." "Mabuti at wala ka pala doon. Ngunit miyembro ka ba ng samahan?" "Nagbibigay lamang po ako ng ambag." "Kung ganoon ay magmadali kang umuwi at sunugin ang anumang dokumentong mayroon ka na magsasangkot sa iyo sa samahan."

100

Hindi nabahala si Basilio sapagkat wala siyang anumang itinataj dokumento maliban sa mga sulat pangklinika. "Si Ginoong Simoun po ba ay nasasangkot?" "Wala siyang kinalaman dito. Kasalukuyan siyang nakaratay dahil si nasugatan, iba ang may kagagawan niyon sa kanya na may masama binabalak." "Mga tulisan po ba ang sangkot?" "Hindi. Ang mga estudyante lamang ang nasasangkot dito." Tila nabunutan ng tinik sa dibdib si Basilio nang malamang hindi kasan sa kaguluhan maski si Kabesang Tales na ngayon ay itinuturing ng im tulisan.

el filibuster!

"Ano po ba talaga ang nangyari?" "May mga paskil na idinikit sa unibersidad! Hindi mo ba ito nalalam "Para iyon lang?" malumanay na tugon ni Basilio. Napabulalas ang katedratiko. "Anong para iyon lang? Ibinibintang it kagagawan ng mga nagsama-samang estudyante." Dumating ang katedratiko ng Patolohiya na mas mukhang sakristan ka; manggagamot. Nahirang ito sa posisyon na hindi man lamang hinanapan* anumang kwalipikasyon dahil sa pagiging tapat sa korporasyon ng simbalj at malakas ang kapit sa Vice-Rector na si Padre Salvi. Ginawa itong espiy tagasuplong ng mga kahina-hinalang tingin at kilos ng mga kaguruan.

80

Agad binago ng kaibigang katedratiko ni Basilio ang usapan, sabay kin sa binata. "Nalalaman kong amoy bangkay na si Kapitan Tiago at dinalaw siya ng mga uwak at buwitre." Umalis si Basilio at upang higit na malaman ang buong pangyayari naglakasloob siyang nagtungo sa unibersidad. Ang nalaman lamang niya tungkol sa mga paskil na ipinaaalis na ng Vice Rector upang ipadala I pamahalaan. Naglalaman ang mga paskil ng pagbabanta, pagpugot ng ulol pananalakay. Hinulaan ng ilang mga nag-uusap na estudyante ang mga pagdakil pagsuspinde at pagbilanggo sa sinumang kasangkot sa samahan. Noon naalala ni Basilio ang sinabi sa kanya ni Simoun. "Sa oras na kayo* itiwalag nila ay hindi na kayo makakatapos ng pag-aaral." Nabuo ang hinal ni Basilio na may kinalaman si Simoun sa mga paskil. Naglakad na muli si Basilio na ang direksiyon ay ang unibersidad. Am pakay niya ay upang magtanong tungkol sa kanyang lisensiya at alamin ani tunay na kalagayan ng mga estudyante. Dumaan siya ng Kalye Legazpi pagdating sa kanto ng Kalye Sonala ay nakita niya ang pangkat ng estudyante na datirating masaya kung nagkakatipon-tipon. Ngayon ay tahimik na at pawang ayaw magsipagsalita ng mga ito.Ang ilan naman ay umuwi nl at ang iba'y halatang may takot sa mukha. Nakita niya si Sandoval ngunit nagbingi-bingihan ito at hindi pinansin ang pagbati niya. Kabaligtaran naman ito ni Tadeo na masayang-masaya sapagkat walanjj pasok sa paaralan.

nangyayari, Pelaez?" muling usisa ni Basilio. "Wala akong nalalaman!" may kahalong nerbiyos ang tinig ni Pelaez.

"Sinabi ko na noon pang kalokohan ang lahat... narinig mong sinabi ko iyon, hindi ba?" Walang matandaan si Basilio na nagpahayag ng gayon ang lalaking may pagkakuba. "Pero ano nga ang nangyari?" "Basta't ikaw ang testigo ko. Wala akong kinalaman sa ginagawa ng samahan maliban sa nagbibigay lamang ako ng inyo. Huwag mong kalilimutan 'yan," pagdidiin pa ni Pelaez. "Oo, sige. Hindi ko kalilimutan. Pero sabihin mo sa akin ang tunay na nngyari." Nakita nilang may papalapit na guwardiya sibil at sa takot ni Pe'-'ez na ikipin ay nagmamadali na itong umalis. Walang nagawa si Basilio kundi ang maglakad ng palayo para pumunta liH unibersidad. Sarado ang opisina ng sekretaryo at napansin niya ang kakaibang kilos ng mga nasa loob ng gusali. Akyat-panaog ang mga prayle at Hiiyundin ang mga militar. May ilang mamamayan na nagpupunta doon, may mga doktor at abogadong naghahandog ng anumang maitutulong. Nakita ni Basilio si Isagani na noon ay halata na ring namumutla bagama't bukas pa rin ang kakisigan. May kausap ito at ang malakas na boses ay nngpapahiwatigng BflUBUSTERISMO 101 | "Ano ba'ng nangyayari, Tadeo?" usisa ni Basilio. i "Walang klase at tiyak na hindi pagkabahala. aabutin ito ng isang linggo. Masaya hindi ba?" Ion ng bulakbol na estudyante. "Hindi kapani-paniwalang dahil lamang sa isang pangyayari ay magkakawatak"Bakit?" watak na tayo. Hindi naman ito ang unang pagkakataong may inabibilanggong kabataan alang-alang sa kalayaan. Bakit tayo matatakot?" i "Ibibilanggo raw lahat ng miyembro ng samahan!" I "Bakit nug sabi ni Isagani. natutuwa ka pa?" "Sino kaya ang hangal na gumawa ng mga paskil na iyon?" nagagalit na b "Ano ka ba? Hindi mo ba narinig ang sinabi ko? Walang klase!" saka kin I is si Innong ng kausap ni Isagani. Tadeo na labis pa rin ang nararamdamang kasiyahan. Nakita ni Basilio na dumarating si Juanito Pelaez, namumutla ito at tila long nakuba dahil sa takot. Isa ito sa namumuno at aktibo sa samahan. "Ano ba ang "Maghintay kayong bumaba ang ka-b>' tugon ng guwardiya sibil Hindi nagtagal at nakita ni Basilio n** Pababa na ng bahay si Makaraig! kasunod pa ang kabo. 1 0 "Ikaw rin ba, Basilio?" agad na lances sa kanya ni Makaraig. "Nandito ako para EL FILIBUSTERS "Hindi natin kailangang alamin kiuxg slno man sila. Wala tayong kailanj makipagkita sa iyipaliwanag kaninuman. Pabayaan natii^g mS, pamahalaan ang tumuklas Sa "Napakagandang ugali! Sa panahon ng katahimikan ay iniiwasan kami." pagkakataong ito ay hindi tayo daf?at magpakita ng pagsang-ayon kanino. Kung Inalam ng kabo ang pangalan ni Basil10 at tiningnan kung nakasulat iyon sa oon nasaan ang panganib ay & %<> magpunta sapagkat narf ang karangalan. Kung listahan. at tama ang nasa ito'y nakagawa ng kabutih] sa atin, dapat pa "Mabuti't hindi mo na kami pinahir3panS puntahan ka pa, dinarakip l| rin at tayong magpasalam^ magbigay ng suporta sa kan^ Ngunit kung ito'y ikasisira namin." ng ating saJ?"' kailangang kumilos tayo pi tutulan ito at ipagtanggol ang ating Nagtaka si Basilio. "Ako? Ngunit bak*1 Patl ako?" sam^nan sa anumang mga pagbibintanj Narinig ni Basilio ang lahat ng sin^bl m Natawa si Makaraig. "Huwag kang mag-alala, kaibigan. Sumakay ni tayo sa Is agani at kahit mahal niya kaibigan ay nagpasya siyang umalis at takuran ito. karwahe at doon ko ikukuwento s3 y ang lahat ng naganap sa said salo." Nagtungo siya sa baH ni Makaraig. Napuna niya ang senyasan g llang mga tao Inanyayahan din ni Makaraig ang kaD0 na sumakay na sa karwahenj naghihintay doon ngunit huli nang makita niya ang nagbabantay na guwardiya sibil sa harap sa kanila. ng bah Hindi na siya makaurong. Habang lulan ng karwahe ay sinabi ni 0*filio kay Makaraig ang pakay ni "Makikipagkita lamang ako sa aking kaibigang si Makaraig," sabi niya] pangungutang ng salapi na gugugulin sa kanyang pagtatapos. Hindi na pinatapos ni isang guwardiya sibil. Makaraig ang kanyang pagsasa^ta-

mga

p&skl1 i

"Makakaasa ka, kaibigan. At sa piging ng ang pagtatapos ay aanyayah natin ang mga ginoong dumakip sa atin."

dampa tulisan

TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. 3.balisa 4. hangal

I I 1LIBUSTERISMO

NILAPITAN ng isang kapista si Isagani habang nagtatalumpati sa harapan ng mga kaklase. Sinabi nitong ipinatatawag siya ni Padre Fernandez na isang katedratiko. Namutla si Isagani. Labis niyang iginagalang ang paring nagpapatawag sa kanya. Ito ang kaisa-isang prayle na kanyang itinatangi at ipinagtatanggol sa tuwing may maririnig na pagbatikos dito. "Ano'ng kailangan sa akin ni Padre Fernandez?" Hindi iyon tinugon ng kapista kaya't sumunod na lamang si Isagani. Malungkot si Padre Fernandez at waring may malalim na iniisip. Agad itong tumindig nang makita si Isagani. Kinamayan nito ang binata at pinapasok sa loob ng silid. Nakatingin lamang si Isagani sa palakad-lakad na prayle. "Mula sa bintana ay nakita ko kayo at narinig ang sinasabi ninyo sa inyong mga kamag-aral. Ilan lamang kayo sa mga kabataang matuwid at may sariling paninindigan. Lubos kong hinahangaan ang mga mag-aaral na may kakayahang magpahayag ng sariling pag-iisip. Nalaman ko ring kayo'y nagdaos ng isang salusalo at hindi ninyo iyon maaaring ipagkaila sa akin." "Hindi ko po ikinakaila." Malumanay na tugon ni Isagani sa gurong prayle. "Kung ganoon ay katibayan iyan sa anumang bunga ng inyong pagkilos. Maaari pa ngang makasama kung inyong itatanggi. Ngunit hindi iyan ang aking gustong punahin sapagkat hindi mahalaga sa akin kung anuman ang inyong napagkasunduan ng gabing iyon. Ipinatawag ko kayo sapagkat

103

GAWAIN , Ano ang dahilan ng pagkakaudlot ng rebolusyon? . Ano ang sabwatang tinutukoy ng bulung-bulungan ng mga tao? I Sino ang nagparatang na ang mga estudyante ang may gawa ng paskil? I. Ano ang naging reaksiyon ni Basilio sa nabanggit na kaguluhan sa paaralan? Bakit? I Bakit dinakip si Basilio ng kabo? Dapat ba siyang dakpin at bakit?

Kabanata 27 ANG PRAYLE AT ANG PILIPINO

104 EL F1LIBUSTERISM "Maaari ninyong sabihing nagsisikap kayong gawin ang inyong tungkulin 1 nalalaman kong kayo'y kabilang sa mga kabataang may paninindigan. i dahilbilang isang tao ngunit hindi iyan maaaring sabihin ng orden na kinabibilangan dito'y naniniwala akong maaari akong makapagpaliwanag sa inyo." ninyo. Padre Fernandez, sa pagkakataong ito na ang aking kaharap ay labis I kong Muling nagpalakad-lakad si Padre Fernandez, "Maupo kayo," alok nit< kayitinatangi, mas nanaisin kong magtanggol kaysa sumugat ng kalooban. 1 Ngunit Isagani. "Huwag ninyong masamain ang aking paglalakad sapagkat hig akong lulubusin ko na ang pagpapaliwanag dahil narito na tayo." Nagpatuloy I si Isagani nakapag-iisip." Nanatiling nakatayo si Isagani at hinintay ang susunod na sasabihin njsa pagpapahayag ng kalooban. "Tumutupad kayo sa tungkulin katedratiko. "Mahigit walong taon na akong katedratiko at nagkaroon ng dalawan libo'tEL FILIBUSTERISMO subalit binabawasan hangga't maaari ang pagbibigay ng mga limang mag-aaral. Lahat ay pinagsikapan kong turuan. Minsan man a] wala akongkaalaman at karunungan. Sa ganitong paraan ay namamatay ang sigla at sigasig ng mag-aaral na naglakas-loob na magsalita ng laban sa mga prayle. Sa harapan namin mga mag-aaral. Ang nais lamang ninyong matutuhan namin ay mga kaisipang ay maamo silang humahalik ng aming mga kamay bilanj pagbibigay-galang, subalit luma, mga lisyang simulaing kasalungat ng pagsulong ng kamalayan. Hindi ba't nasusuklam sa tuwing kami'y nakatalikod. An< ang ibig ninyong gawin namin saito'y isang malaking hadlang sa pag-unlad ng buhay?" Hindi pa rin naawat si Isagani sa pagsasabi ng mabibigat na pahayag sa pari. "Kapag ang pinag-uusapan ganyang uri ng pakikitungo?" "Kanino bang kasalanan ang gayong uri ng pagbabalatkayo? Sa bayang ito, angay ang pagpapakain sa bilanggo ay nagpapasubasta ang gobyerno upang may magsalita at magpahayag ng sariling kaisipan at damdamin ay pinaparatangang maitustos. Subalit kung pagkaing magpapalusog sa kaisipan ng kabataan ang pilibustero. Kabaliwan ang magpakita ng tunay na kalooban dahil uusiginusapin, hindi lamang basta tinututulan ang subasta ng gobyerno kundi ibinibigay pagkatapos." pa ang kapangyarihan sa mga prayle na salat sa pagpapakain ng edukasyon at "Usigin? Anong klase ng pang-uusig ang sinasabi mo? Hindi ba't malaya karunungan." kayong nakapagpapahayag sa loob ng aking klase? Sabagay ay naiiba ka sa kanila at "Mabigat ang mga paratang na iyan, Ginoong Isagani. Tila lumalampas kung tama ang sinasabi mo ay kailangang maitama ito at nang maiwasan ang malingka na sa ating paksa." paghahalimbawa." "Hindi po ako nawawala sa paksa, Padre. Tayo'y nasa suliranin pa rin ng mga Napangiting nagpasalamat at tinanggap ng binata ang sinabi ng pari. Sinabi kabataan. Nais ko pong sabihin sa inyo na hindi kayo kabilang sa mga kapatid niyang itinatangi rin niya ang katedratiko. "Hindi natin kailangang pag-usapan ang ating mga sarili kaya't ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na ibahin na ang paksa." ninyo sa pananampalataya na ayaw magkaloob ng karunungan sa amin. Sila po ang Namangha man sa tinuran ni Isagani ay malumanay na tinanggap ng pari j ang ugat ng aming pagkadisgusto." naging panukala ng binata. "Ang karunungan ay ipinagkakaloob lamang sa karapat-dapat. Iyan ay hindi "Kung ganoon ay mag-usap sa paraang hindi ko kayo estudyante at hindi ] ako isang guro. Sa halip ay isa akong prayle at isa kayong estudyanteng Pilipino. Ano'ng ibinibigay sa mga taong kapos sa wastong asal." "Ngunit bakit po kaya may mga ganoong klase ng tao?" kailangan ninyo sa aming mga prayle?" "Iyan ay minana sa magulang... sa gatas na nasuso sa ina." Nagulat si Isagani sa tanong. Hindi siya nakapaghanda kaya't isang marahas na "Nagkakamali kayo, Padre. Ang kakapusan ng wastong asal ay turo ninyo sa tugon ang naisagot. "Ang gampanan ang inyong tungkulin?" Nabigla ang prayle. "Sinasabi mo bang hindi kami tumutupad sa aming |amin. Kung ano kami ngayon ay bunga ng inyong maling turo. Sino nga kaya ang may kagagawan nito? Mahigit tatlong daang taon ninyo kaming pinamumunuan at tungkulin? Ano bang tungkulin ang inaatang ninyo sa aming mga prayle?" "Ang tumupad sa inyong sinumpaang tungkulin na hubugin ang kabataang j kami'y tagasunod lamang sa lahat ng inyong ipinag-uutos-Lubhang napakahina ng Pilipino sa pinakatamang paraan, ituro ang sapat na karunungan upang maging isang inyong pagkakahulma sa amin sa loob nang lumipaS na daang taon." marangal na tao, gawing dakila at tapat na mamamayan sa bayang ito." 1 "Hindi kaya ang masama ay ang putik na ginamit sa panghuhulma?" "Hindi ba't iyan ang aming ginagawa?" "Kung ganoon ay lalong masasabing hangal ang tagahulma sapagkat nagtiyaga pa siya sa isang masamang putik. At lalong kahangalan ang ginawa niyang

83

paghadiang na mapatunayang ang kahusayan ng paghuhulma ay wala sa ginagamit "Ibig ba ninyong sabihin na ang pamahalaan ang naghahangad ng hindi namin na uri ng putik." ikabubuti?" Naramdaman ni Padre Fernandez na siya'y nadadaig ni Isagani sa pagpapalitan "Nagkakamali ka. Hindi iyan ang ibig kong sabihin," pagtatatwa ni Padre nila ng kuru-kuro. At dahil nagigipit ay ipinasiya niyang ibaling Fernandez sa sariling pahayag. "May mga kautusan na mabuti ang hangarin subalit sa pamahalaan ang sisi. "Huwag sana ninyong isisi sa amin ang lahat sapagkat may pananagutan din angnagbubunga ng masama. Mabuti ang layunin ng mga batas ng pamahalaan subalit mga kawal na humuhuli. Sumusunod din kami tulad ninyo kung hindi'y maaarinasisira sa pamamaraan ng pagpapatupad nito." kaming patalsikin gaya ng ginawa sa iba naming mga kapatid-"

EL FILIBUSTERISMO GAWAIN "Huwag ninyong isisi sa amin ang inyong mga kasiraan at kahinaan.1. Ano ang pananaw ni Padre Fernandez sa naging talumpati ni Isagani? Maaaring ang ipifiagkakaganyan nga ninyo ay nag-ugat sa iabis na kahigpitan 2. Ayon kay Padre Fernandez, para kanino lamang daw ipinagkakaloob ang at pagkakaroon ng pagmamalabis." karunungan? "Kung ganoon ay iwasto muna ang sariling pakakamali." 3. Ano ang puntong nais iparating ni Isagani sa pari? "Huwag tayong lumabas sa pinag-uusapan, Ginoong Isagani. Pag-usapan 4. Kanino raw dapat isisi ang naging resulta ng paghuhubog sa mga estudyante? Sa mga lamang natin kung ano ang gusto ninyong mga estudyante sa aming mga gurong prayle o sa pamahalaan? Pangatwiranan. prayle." 5. angAno ang tinutukoy na masamang putik na ginamit sa paghuhulma ayon kay Padre "Tulungan ninyo kaming maging malaya sa pag-aaral at huwag hadlangan Fernandez? karunungan." "Para na ninyong sinabing magpatiwakal kami." "Hindi iyan ang ibig naming mangyari. Ang gusto namin ay umunlad nang walang nasasagasaang ibang tao." Kabanata 28 "Walang pumipilit na kayo'y mag-aral. Napakaraming bukid na hindi pa ANGMGAKATATAKUTAN '' naaararo." "Ang pamahalaan at mga prayle ang nagtutulak upang hangarin ng bawat isa na IPINANGALANDAKAN ni Ben Zayb sa peryodikong El Grito na tama siya sa magkaroon ng edukasyon sapagkat kinukutya nila ang kamangmangan. At ang madalas sabihing hindi nakabubuti sa kalagayan ng Pilipinas ang pagtuturo sa magsasaka ba'y walang karapatan sa salitang karunungan?" "Gaya nang nasabi ko na, ang karunungan ay hindi para sa lahat.kabataang Pilipino. Pinatunayan ng mga paskil ang kanyang paniniwala sapagkat Ipinagkakaloob ito sa mga taong mangangalaga nito at magtatanggol ng karangalan.nagdulot ito ng ligalig at kaguluhan sa mga mamamayan. Kayong naghahangad ng pagbabago ay maunang kumilos at susunod kami." Matinding takot ang namayani sa lahat ng tao mula sa Heneral hanggang sa mga "Hindi ba't ginawa na namin ang nararapat? Nanguna kami ngunit nagingIntsik. Maging ang Intsik na si Quiroga ay apektado. Naging matumal ang kanyang malaking kasiraan sa amin ang nangyari. Ano ngayon ang naghihintay sa amin sanegosyo. Ang mga prayleng dati-rating nagpupunta sa kanyang bazaray hindi na harapan ng aming mga guro? Ano naman ang mapapala ninyo na naghahangad ngnakakasipot. Marami pa naman siyang panindang dumating at ni hindi nabuksan ang mga kahon sapagkat wala namang mamimili. Sinunod niya ang payo ng isang kabutihan at tumutupad ng tungkulin?" "Inaasahan kong kapwa tayo may natutuhan sa pag-uusap na ito. Ipaaabot kokaibigang probinsiyal na huwag magpapasok ng Indiyong hindi nakikilala sa kanyang ang mga napag-usapan natin sa aking mga kapatid sa pahanampalataya. Nag-aalala pasugalan sapagkat baka limasin ang perang naipatalo ng mga sugarol. Ipinaayos din lamang akong baka hindi sila maniwala na may isang estudyanteng katulad mo." niya ang pintuan ng tindahan upang madaling maisara sakaling maipit siya sa 'Tulad din ng pag-aalala kong baka hindi maniwala ang aking mga kaibigan nakaguluhan. Nagpasama rin siya sa isang guwardiya Beterana sa paglabas ng bahay. may isang gurong prayle na katulad ninyo." Pinuntahan ni Quiroga si Simoun upang isangguni kung panahon na upang Mahigpit na nagkamay ang dalawa at nagpaalam na ang binata. Pinagbuksan nigamitin ang mga baril, mga pulbura't bala na ipinatago nito sa kanya o kung dapat na Padre Fernandez ng pintuan si Isagani at tinanaw ang binata hanggang sa tuluyangitong ilipat. Sinabi noon ni Simoun na iyon ay palihim na iialagay sa mga bahaymakalayo. Narinig pa ng pari na may nagtanong kung saan tutungo ang binata atbahay at baka magpahalughog ang pamahalaan. Naniniwala si Simoun na marami sumagot itong pupunta sa bahay pamahalaan upang tingnan ang mga paskil. ang madadakip at mabibilanggo. Kikita sila ng malaki lalo sa mayayamang Nahabag ang pari at sinabi sa sariling kahabag-habag ang binata. "Labis kongmagpatutulong sa kanila para maabsuwelto at iyon ay nangangahulugan ng malaking kinaiinggitan ang mga Heswitang nagturo sa kanya." salapi. May pangamba ang Intsik na baka magkahulihan at matagpuan iyon sa loob Subalit sa kabilang dako ay nagkamali si Padre Fernandez ng naging palagay.ng kanyang bodega. Hindi siya Itinatwa ng mga Heswita si Isagani matapos itong ikulong nang hapon ding iyon. 108 . EL FILIBUSTERISMO "Ipinahamak ng binatang iyan ang kanyang sarili at tayo ang kanyangpinakiharapan ni Simoun at ipinasabing maysakit pa rin ito. Ipinagbilin nitong pipinsalain. Kailangang malaman ng lahat na wala tayong itinuturong ideya na gayasabihin sa Intsik na pabayaan muna ang mga sandata sa kinalalagyan nito. ng sa kanya." Pinuntahan din ni Quiroga si Don Custodio upang sumangguni kung paano 107 EL FILIBUSTERISMO magdadagdag ng proteksiyon sa kanyang tindahan at tahanan. Ayaw ring tumanggap Totoo ang sinabi ng mga Heswita na hindi nanggalmg sa kanila ang natutuhanni Don Custodio ng sinumang bisita. Abala ito sa pag-aaral kung paano higit na ni Isagani sapagkat likas na iyon sa pagkatao ng binata. mapapangalagaan ang sarili sakaling may aatake o sasalakayin na mga kalaban. Kay Ben Zayb na lamang nagtungp ang Intsik na si Quiroga. Dinatnan niyang TALASALITAAN Hanapin ang nakapatong at ginawa nitong pabigat ang dalawang kargadong rebolber sa, singkahulugan ng mga salita. sangtambak na papeles ng manunulat. Kaagad ding nagpaalam ang Intsik at umuwi 1. kapista 3. pagbabalatkayo 5.usigin na ng bahay. Nagkulong siya sa silid, nahiga at nagdahilang maysakit na hindi rin 2. salat 4. kinukutya tatanggap ng sinumang bisita. 106

85

Kinahapunan ay kumalat ang balitang may mga estudyanteng nakipag-ugnayan Sa isang binyagan ay may nagsabog ng salapi para sa mga bata kaya't may sa mga tulisan ng San Mateo. Binuo raw ang planong paglusob sa lungsod. Maynaganap na kaguluhan. Nag-agawan ang mga bata kung kaya't nagkaingay sa may mga bapor pandigmang Aleman na nakadaong sa Look ng Maynila. May ilan namanpinto ng simbahan. Isang opisyal na kawal ang nagdaan at nabigla ito sa pagdaw estudyanteng nagtungo sa Malakanyang upang magpahayag ng pagkamaka-aakalang lumikha ng kaguluhan ang mga pilibustero. Hinabol ng sable ang mga Kastila ngunit nahulihan sila ng armas kaya't lpinagkukulong. Nailigtas daw ang batang nagsipasok sa simbahan at kung hindi lamang sa nakapalupot na kurtinang Heneral na nang mga oras na iyon ay nakikipanayam sa mga puno ng orden onakasabit sa koro, tiyak na maraming naputulan ng ulo. Nagtakbuhan ang mga tao at probinsiyal, kay Padre Sibyla at sa kinatawan ni Padre Salvi na si Padre Irene. doon kumalat ang balitang nagsimula na ang himagsikan. Nagsara ang mga tindahan at maraming nawalan ng tsinelas sa pagtatakbuhan. Dinalaw ni Padre Irene si Kapitan Tiago na may malubhang karamdaman.Ilan ang nasaktan at nasugatan kabilang na ang opisyal na bumagsak habang Lubos na kapani-paniwala ang kuwento ng pari sa matandang maysakit. Maynakikipaglaban sa kurtinang napagkamalang pilibustero. Malaking katanyagan ang nagpayo nga raw sa Kapitan Heneral na turuan ng leksiyon ang mga tao atnakamit ng kawal opisyal dahil sa ibang kaparaanan ng pakikipaglaban. Tiyak na magpabaril ng ilan, o dili kaya'y magpatapon. Hindi na raw baleng may ilangwalang luluhang ina o asawang babae. Samantalang dalawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng madamay sapagkat mahalagang mamayani ang katuwiran at katarungan na maglilinis ng bayan at tatapos ng mga kaguluhan. May ilang hindi sumang-ayon atisang bahay na kahoy. Hinabol ng mga tao ang dalawa upang isuko sa pamahalaan. sa halip ay nagpayo na ilibot sa kalsada ang nahuling pangkat para maging babala.May isang umawat kaya hindi nangahuli ang mga ito. Ang mga baril na nasamsam ay Maglabas daw ng ilang batalyon na may hilang kanyon upang takutin ang mgalumang eskopeta na maaari pang makasugat sa sinumang magpapaputok. Sa Ermita, isang guwardiya Beterano ang binaril at napatay ng isang kawani tao at nang magsipasok ng bahay. matapos mapagkamalang isang rebeldeng estudyante. Bagama't nagkaroon ng "Mabuti at dumating ako kaya't nakapagpayo ng higit na kahinahunan, kung putukan ay hindi ito napabalita at agad na inilibing. hindi ay malamang sa bumaha ng dugo," kuwento pa ni Padre Irene. Isang bingi ang nabaril sa Dulumbayan sapagkat hindi nito narinig ang sigaw na Lalong lumubha ang kalagayan ni Kapitan Tiago dahil dinakip si Basilio at "Quien Vive!" hinalughog ang kanyang tahanan na wala namang nakuha kundi mga aklat na ni Sa isang tindahan sa Maynila ay si Tadeo naman ang pinag-uusapan. May hindi pa man lang naalisan ng balot. Ngayon ay higit na pinalubha ang kalagayan nagsabing nahuli raw ito at may nagsabi namang nabaril. Agad nagreklamo ang isang ng babae sapagkat may pagkakautang pa raw sa kanya si Tadeo. EL FILIBUSTERISMO 109 "Huwag na kayong maingay, Senyora, at baka akalaing kasangkot pa kayo," matandang lalaki sanhi ng kilabot at panggigilalas dahil sa mga kuwento ni Padre anang kausap nitong lalaki. Irene. Napakapit si Kapitan Tiago nang mahigpit sa pari at nagpilit bumangon. Nanahimik na lamang ang babae lalo nang sabihin ng kausap na may mga Inatake ang matandang lalaki, nanginig at hindi na nakapagsalita hanggang sa hiniram itong aklat mula kay Tadeo na pinagsusunog na lamang nito. namatay na dilat ang mata. Napamulagat si Padre Irene at dahil sa matinding takot May nagsabi namang nababaliw si Isagani sapagkat hindi naman hinuhuli'y ay nagtatakbo ito. Dahil nakakapit nang mahigpit ang bangkay ay nakaladkad ito kusang nagpakulong. Walang anuman daw sa kanya iyon sapagkat walang utang sa mula kama hanggang sa gitna ng silid. Kinagabihan ay tumindi ang mga katatakutan. May mga sulsol na pinaniwalaankanya si Isagani. Ano raw kaya ang gagawin ng kasintahang si Paulita Gomez? Naging napakalungkot ng gabing iyon sapagkat wala nang naglalakad sa kalsada ng mga taong mapapaniwalain. lalo na nang sumapit ang ikawalo ng gabi. Ang mga babae'y nasa

EL FILIBUSTERISMO

loob ng bahay at n^gsisipagdasal o nagrorosaryo para sa mga kaluluwa ng mahal nila sa buhay- Maririnig ang pagdaan ng matutuling karwahe at silbato ng mga guwardiya na animo'y naghahabol ng mga pilibustero. Umuwi si Placido Penitente sa bahay na tinutuluyan ng isang platero. Pinag-uusapan Parin doon ang mga nangyari. May isang obrero na nagwika. "Hindi ako naniniwala sa mga paskil na iyan Tiyak na gaw3-gawa iyan ni Padre Salvi." Umubo ang platero sapagkat nais niyang sila'y magsipag-mgat ng pananalita. .^. . . . Ang Intsik narriang si Quiroga ang pmagbintangan ng isa. May mga kargamento siyang nais ipasok kaya siya lumikha ng kaguluhan. Sa gayon, habang nagkakagulo'y walang makapansin sa kanya." Napaehem na naman ang platero sapagkat may narinig silang mga yabag na papalapit. Noon dumating sina Placido kasama ang gurong magkakastilyo. Hindi raw nakausap ni Placido ang mga bilanggo na may bilang na tatlurnpu. Ayon sa manggagawa ng pulbura ay may mapupugutan ng ulo sa gabing iyon Hindi raw mangY^3" iyon, anang isa, dahil si Simoun na siyang madalas magpayo niyon ay maysakit. Nagkapalitan ng tingin ang dalawang bagong dating na sina Placido at ang magkakastilyo. "Nagkunwaring maysakit ang tagapayo ng Heneral. Gayunma'y magsipaghaiidakayo-- - alinman sa tayo'y mapatay o pumatay." Nang gabi ring >yn ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad at ang ipinalit ay mga arhtyerong peninsular. Kinabukasan ay natagpuan sa Luneta ang bangkay ng isang dalagita. Nakahubad ito at mababakas na dinahas. Nakita iyon ni Ben Zayb at siya'y nasindak. Nais sana niyang isulat ang ganoong pangyayari subalit hindi man lang ito nabanggit sa pahayagan ng mga sumunod na araw. Sa halip ay ang sinalanta ng buhawi sa Amerika ang nasa balita.
1ALASAU 1AAN

EL FILIBUSTERISMO

111

Kabanata 29 MGA HULING SALITA KAY KAPITAN TIAGO ipamahagi sa Sta. Clara, sa korporasyon, sa Santo Papa, sa Arsobispo, at nagiwan ng dalawampung piso para pangmatrikula ng mga estudyanteng mahihirap. Ito ay nagmula sa mungkahi ni Padre Irene na mapagkalinga sa mga dukhang kabataang nais mag-aral. Binawi ni Kapitan Tiago ang dalawampu't limang pisong pamana kay Basilio dahil sa kawalang-utang na loob ng binata nitong mga huling araw ngunit isinauli ni Padre Irene at siya raw ang magpapaluwal galing sa sariling bulsa. Ibinurol ang bangkay ni Kapitan Tiago sa bahay nito. Nagsidating ang mga dating kaibigan, kamag-anak, kakilala at ibang nais makiramay. Iba't iba ang naging paksa ng usapan tungkol sa matanda. Nakita raw diumano ng mga mongha ang nagliliwanag na kaluluwa ni Kapitan Tiago habang ito'y naghihingalo. Iyon daw ay pagpapala ng langit dahil sa maraming pamisang nagawa ni Kapitan Tiago noong nabubuhay pa. Ang pag-iiwan pa nito ng kayamanan ay ituturing na isang banal na pamana. Inilarawan pa ang yumao na nakasuot ng prak, ang pisngi ay nakaumbok dahil sa paghithit ng hitso at may hawak pang sasabungin. Panay ang tango ng Sakristan Mayor bilang pagpapatotoo. Naisipan pa ng sakristan na ipagsabing ang kaluluwa ni Kapitan Tiago ay may hawak pang isang tasa ng taho sapagkat kung wala ito'y hindi mauunawaan ang kaligayahan ng langit at lupa. May naging sapantaha, halimbawang hamunin ni Kapitan Tiago ng sabong si San Pedro at magkaroon ng pustahan, sino raw kaya ang sentensiyador, sino raw kaya ang mananalo? Ayon sa pilosopong si Don Primitivo, "Walang matatalo sapagkat ang Dagkatalo'y kaugnay ng sama ng loob kaya't ito'y walang puwang sa langit." "Kailangang may manalo! Sapagkat ang tagumpay ay nasa panalo!"bulalas naman ng tahur na si Aristorenas. "Kung ganoon ay pareho silang panalo!" Tumutol si Aristorenas. Hindi raw mangyayari iyon sapagkat sa sabungan na siya tumanda at talagang may natatalo. Ang maaari lamang mangyari ay maging tabla. Tinakot ng pilosopo si Martin Aristorenas na maaari itong maging isang erehe na mabubulid ang kaluluwa sa impiyerno dahil sa kawalan
112
EL FILIBUSTERISMO

Hanapin ang singkahulugan ng mga sumusunod na salita l.ligalig 3. matumal 5.1imasin 2. nakikipanayam 4. sulsol

1. 2.
Tiago?

GAWAIN Ilarawan ang epekto sa mamamayan ng kaguluhan dahil sa mga paskil? Ano ang sanhi ngpaglubha ng pakiramdam at ikinasawi ni Kapitan

3. 4. 5.

Ano ang sanhi nang inakalang simula ng himagsikan? Ano ang ugali ng mga Pilipino na ipinamalas sa kabanatang ito? Ano ang uri ng pagbabalitang mayroon sa panahong ito? NAPAKARANGAL ng libing ni Kapitan Tiago at ipinagtanggol ni Padre Irene ang bintang na hindi ito nakapangumpisal bago mamatay. "Ginagawa ang paghihigpit sa mga namatay na hindi na nga nakapangumpisal ay hindi pa nakapagbayad. Subalit si Kapitan Tiago... kung ang isang Intsik nga na hindi binyagan ay inililibing at nabibigyan pa ng misa de requiem" Si Padre Irene ang hinirang na tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento ng yumaong kapitan. Paghahati-hatiin ang kayamanan nito para

ng tiwala at pag-aalinlangan sa kapangyarihan ng Diyos. Agad namang nahintatakutan at umurong si Martin Aristorenas dahil sa sinabi ni Don Primitivo. Lumapit si Quiroga sa dalawang nagtatalo at inabutan ng isang tabako si Don Primitivo at saka tinanong. "Sigulo puede kontalata pala isa sabungan con kilisto, a? Pag ako paktay na, akyen kontalista, ja?" Sa iba namang umpukan ay pinagtatalunan ang isusuot na damit ni Kapitan Tiago. Iminungkahi ni Kapitan Tinong na isang abito ng Pransiskano ang dapat isuot. Nagkataong mayroon nito si Kapitan Tinong, isang luma at tagpi-tagping damit ngunit napakahalaga kaya't binayaran niya ng halagang tatlumpu't anim na piso. Ililigtas daw ng damit na ito ang bangkay sa pagkasunog sa impiyerno. Ipagkakaloob daw niya ito sa mahal na kaibigan sapagkat ni hindi niya nadalaw noong maysakit pa lamang. Tinutulan iyon ng nakarinig na sastre. Sapagkat nakaprak daw ang kaluluwang nakita ng mga mongha, mas makabubuting prak din ang isuot sa lupa ng yumao. Nagkataon ring may nayari na ang sastre na isang prak na nagkakahalaga ng tatlumpu't dalawang piso, di hamak na mas mura ng apat na piso kaysa sa inaalok ni Kapitan Tinong, lalo't suki naman niya ang namatay kaya hindi na niya patutubuan. Tinanggihan ni Padre Irene ang anumang mungkahi tungkol sa damit na isusuot. Hindi raw mahalaga sa langit kung anuman ang kasuotan sapagkat hindi iyon pinapansin ng Diyos. Ipinasuot na lamang ang isang lumang damit kay Kapitan Tiago. Pinakamataas na uri ng libing ang inihandog sa yumao. May responso sa bahay at sa daanan at iyon ay pinangungunahan ng tatlong prayle na tila hindi sapat ang isa lang para sa kaluluwa ng yumao. Ipinagkaloob sa namatay ang lahat ng uri ng ritwal at seremonyas. Napakaraming sinunog na insenso at mga inawit na awiting Latin. Maraming inubos na agwa bendita sa pagbabasbas ng kabaong habang panay pa ang pag-awit ng sintunado ni Padre Irene ng Dies irae mula sa koro. Marami rin ang mga kapitbahay na sumakit ang ulo dahil sa katutugtog ng plagerya para sa namatay. Si Donya Patrocinio na matandang karibal ni KapitanTiago sa pagkamasimbahin ay nagnais na mamatay kinabukasan din upang malibing siya ng higit na dakila at mas kahanga-hanga. Buong akala niya'y nadaig na niya si Kapitan Tiago noong nabubuhay pa ito subalit sa kamatayan ay higit na nagpakita ng karangyaan ang yumaong matandang lalaki.

4. 5.
Tiago?

Ano ang ipinamalas na ugali ni Donya Patrocinio? Ano ang naging paksa ng umpukan ng mga tao sa burol ni Kapitan

Kabanata 30 SI JULI NABALITA sa bayan ng San Diego ang pagkamatay ni Kapitan Tiago at ang pagkahuli kay Basiho. Higit na dinamdam ang huling balita sapagkat maaari raw ipatapon o patayin ang binata. Enero din nang bitayin ang tatlong martir sa Cavite at tila naging pamahiin na malas ang buwang ito. Kung ang mga pari nga ay nabitay, si Basilio pa raw ba ang hindi bibitayin? "Sinabi ko na kasi sa kanya noon pa," wika ng Juez de Paz na tila nga may sinabing payo kay Basilio gayong wala naman. Masama ang naging palagay ni Hermana Penchang kay Basilio. "Nangyari iyan sa kanya dahil narurumihan siya sa agwa bendita ng simbahan. Hindi niya ginagamit na pang-antanda sa tuwing nagsisimba siya dahil magdadala raw ng sakit. Ayan at pinarusahan siya ng Diyos." Ikinuwento pa ni Hermana Penchang kung paano siya napagaling ng agwa bendita noong siya'y naempatso. Ngunit marami ang hindi naniwala at nagsasabing hindi dapat mangyari iyon kay Basilio. Hindi raw ito pinarurusahan ng Diyos. Hindi rin sila naniniwala na may kinalaman ito sa mga paskil sapagkat tahimik at maingat na tao si Basilio. Sa halip ay mas pinaniwalaan nilang paghihiganti ng mga prayle ang nangyari. Naniniwala silang minasama ng korporasyon ang ginawang pagtubos ni Basilio kay Juli sa pagpapaalila kay Hermana Penchang sapagkat ito'y anak ng kalaban nilang tulisan na si Kabesang Tales. Mas naniwala ang marami na iyon ang tunay na dahilan. "Mabuti at pinalayas ko siya. Ayokong kalabanin ang mga prayle kaya't
114 EL FILIBUSTERISMO

113 EL FILIBUSTERISMO . "Ito ang libing ko! Ito ang marunong mamatay!" bulalas m Donya Patrocinio.

TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. l.mapagkalinga 3. dukha 2. mabubulid 4. plagerya

5. sapantaha

2.

GAWAIN Anong uri ng libing mayroon si Kapitan Tiago? Paano raw magkakaroon ng isang marangal na burol o libing ang isang tao? 3.Ano ang tunay na dahilan kung bakit tinanggihan ni Padre Irene ang damit na prak para isuot kay Kapitan Tiago?

1.

minadali ko siyang humanap ng salaping ipangtutubos kay Juli." Taliwas sa kalooban ni Hermana Penchang ang sinabi sapagkat ayaw niyang mawala sa kanya si Juli. Marami siyang nalikom na indulhensiya dahil kay Juli. Ipinagdarasal at ipinag-aayuno siya ni Juli at sa kinatagalan ay maaaring ipagpenitensya pa siya ng dalaga. Kung ginagawa ng mga kurang manalangin para sa tao at kung nagawa nga ni Kristo na magpapako para tubusin ang kasalanan ng sanlibutan, ano't hindi iyon magagawa sa kanya ni Juli? Pinuntahan ni Hermana Bali si Juli sa kubong tinitirhan ng dalaga at ito ang nagbalita pati kay Tandang Selo ng tungkol sa nangyari kay Basilio. Tila nabingi si Juli at dalawang ulit pang kinailangang sabihin ng matandang babae ang balita. Animo'y dinaganan ang puso niya kasabay ang pagwasak ng lahat ng kanyang pangarap at kinabukasan. Hinimatay si Juli makaraang saklawin ng matinding takot. Nahimasmasan din ang dalaga sa pamamagitan ng wisik ng agwa bendita, hampas at kurot. Walang tigil ang pag-agos ng luha sa kanyang

mga mata bagama't walang maririnig na anumang tinig na lumalabas sa kanyang bibig. Impit ang kanyang pag-iyak, punong-puno ng hinagpis. Ang lahat ng bagay sa Pilipinas ay nangangailangan ng padrino. Mula pagbibinyag hanggang kamatayan, usapin sa korte at paghingi ng katarungan, makakuha ng lisensiya at pasaporte, maging ang pagtatayo ng isang negosyo. Ngayon ay wala nang tagatangkilik si Basilio sapagkat namatay na si Kapitan Tiago. Tiyak na hindi palalayain ang binata at sa halip ay baka ipabitay pa kahit walang kasalanan. Wala ng ibang tutulong kay Basilio maliban sa kanya lalo't ang sinasasabing siya ang dahilan ng pagkakabilanggo nito. Napakagat-labi si Juli nang pumasok sa isip si Padre Camorra, ang paring nakatulong para palayain ang kanyang Ingkong na si Tandang Selo. Subalit hindi ito basta nasisiyahan sa isang pagpapasalamat kundi tahasang humihingi ng "pagpapakasakit." Mula noon ay iniwasan na ni Juli kahit ang makasalubong man lang ito sapagkat sa tuwing mangyayari iyon ay napipilitan siyang magmano sa pari, kukurutin pa siya nito at pipisilin ang ilong pati pisngi habang panay ang pagkindat sa kanya. Hindi ba't siya nga ang dahilan nang pananakit ng prayle sa dalawang lalaking nagtangkang mangharana sa kanya? Sa tuwing nakikita siya nitong naglalakad ng tahimik ay nagpaparinig pa ito sa kanya, "Kung gugustuhin mo'y maaari namang mapatawad si Kabesang Tales!" Malaki ang ipinagbago ni Juli. Ang dating masayahin at maayos manamit na dalaga'y naging tahimik at malungkutin. Hindi na siya ngumingiti, ni hindi umiimik at ayaw tingnan ang sarili sa salamin. Isang araw pa nga'y nakita siya sa bayan na naglalakad ng may dungis ng uling sanoo. Minsan ay naitanong sa kanya ni Hermana Bali kung nahuhulog ba sa impiyerno ang isang taong nagpapakamatay. "Oo!" At inilarawan pa nga ni Juli ang lugar na ito na animo'y napuntahan na niya. Pinayuhan siya ni Hermana Bali na magtanong sila sa tribunal kung ano ang maaaring makatulong kay Basilio. Naghanda pa sila ng ibibigay na kauntina
EL FILIBUSTERISMO 115

kahit pa nga hindi ito alam ng magulang ng babae? At ito'y aprubado ng arsobispo." Pakiramdam ni Juli, kapag ginawa niya ang bagay na iyon ay susumpain niya ang sarili. Makailang ulit ng may nagpayo na kung gagawa lamang siya "pagpapakasakit" ay maililigtas niya si Kabesang Tales. Hindi nga niya iyon nagawa sa ama, bakit niya gagawin para kay Basilio? Naniniwala siyang maski si Basilio ay isusumpa siya sakaling malaman ito. Mabuti pa sa kanya ang magbigti sapagkat anuman ang gawin niya'y lalabas siyang isang masamang anak. Pinarunggitan pa si Juli na aanhin naman siya ni Padre Camorra gayong maraming magandang dalaga sa bayan na binanggit pa ang mga pangalan. Siya'y isang tagabukid lamang. At paano nga kung barilin si Basilio? Sumikat ang araw at bahagyang nagdulot ng pag-asa ang umaga. Kinahapunan ay kumalat ang balitang mayroon ng binaril. Binalot ng matinding pangamba ang gabing iyon ni Juli. Nagpasya siyang sa kinabukasan ay magsadya na ng kumbento at ipagsawalang bahala ang kung anumang mangyayari. Ngunit nang umagang iyon ay muli siyang nagdalawang isip at ni hindi nanaog ng bahay. Saklaw pa rin ng matinding takot ang dibdib sakaling siya'y sumuko na upang magtungo sa kumbento. Dumaan ang mga araw na 116 EL
FILIBUSTERISMO

salapi at pindang na usa na nagmula sa pangangaso ni Tandang Selo. Ayon sa kawani, limitado ang kanyang kapangyarihan at hindi abot sa Maynila ang impluwensiya. Pinayuhan nito ang dalagang lumapit sa hukom. Sinunod nina Juli at Hermana Bali ang sinabi ng kawani at nagtungo sila sa hukom na Juez de Paz. Matamang pinakinggan ng hukom ang pakay ni Juli. Isa lamang ang isinagot ng hukom, ang lapitan si Padre Camorra. Ang prayle lamang daw ang makapagliligtas kay Basilio kung nanaisin nito. "Alam ninyong siya'y makapangyarihan at maimpluwensiya sa pamahalaan. Hindi ba't siya ang nakatulong para makalaya si Tandang Selo? Sapat ng ebidensiya iyon para makapagligtas siya ng isang bibitayin." Hindi kumibo si Juli subalit naniwala si Hermana Bali na iyon ang tamang dapat gawin. Handa ang matandang babae na samahan si Juli na magpunta ng kumbento. Batid ni Hermana Bali ang dahilan kung bakit ayaw ni Juli na magpunta ng kumbento. Si Padre Camorra ay tinaguriang Si Kabayo sapagkat sadyang malikot sa babae. "Hindi ka dapat matakot dahil kasama mo ako! Hindi ba't nakasaad nga sa aklat ng Tandang Basiong Makunat na ang mga dalaga'y sadyang nagpupunta ng kumbento para magsalaysay sa kura ng anumang nagaganap sa loob ng tahanan

wala siyang ginawa kundi ang magdasal, umasa ng isang himala at ninanais na ang kamatayan. Halos gabi-gabi siyang hindi dalawin ng antok dahil sa mga pangamba. Hindi makatulog si Juli. Pakiwari niya ay dadalawin siya ng mga panaginip at bangungot. Nangangamba siya sa mga pangitaing nakikita sa isipan. Si Basilio ay parang hayop na tinutugis at tumindi ang takot niyang baka nga ipabaril na si Basilio kinabukasan. Hanggang sa siya'y makatulog at makita si Basilio na tigmak ng dugo at naghihingalo. Napabalikwas ng bangon si Juli. Magdamag siyang nanangis at walang ibang pangalang tinatawag kundi ang kanyang ina. Isang biyahero ang dumating at may dalang balita mula sa Maynila. Pinalaya na raw ang lahat ng bilanggo maliban kay Basilio sapagkat wala itong tagapagtanggol. Usap-usapan sa Maynila na ipatatapon na raw sa Carolinas si Basilio at may lagda pang paturiay na hiniling iyon ng kusa ng binata. Nakita pa nga raw ng biyahero ang bapor na sasakyan ni Basilio. Tuluyang naglaho ang pag-aalinlangan ni Juli at noon din ay nagpasya siya. Nagbihis siya ng pinakamahusay na damit at pinuntahan si Hermana Bali. Nginig ang boses na sinabi niya sa matandang babae na ibig niyang samahan siya nito pagpunta ng kumbento. Natuwa si Hermana Bali at sinikap na alisin ang anumang takot na nararamdaman ng dalaga. Para namang walang narinig si Juli sapagkat nagmadali na itong maglakad patungong kumbento. Nauuna sa paglalakad si Juli dahil sa pagmamadali subalit habang papalapit na sila sa bayan ay muling pinanghinaan ng loob ang dalaga at bumigat ang mga hakbang. "Gagabihin na tayo," wika sa kanya ni Hermana Bali.

Sa wakas ay nakita na nila ang kumbento at noon nanginig ang katawan ni Juli. "Umuwi na tayo. Bumalik na tayo sa nayon." Mahigpit siyang hinawakan ni Hermana Bali sa bisig at bahagyang kinaladkad. May kasamang pangangaral ang paghatak na iyon ng matandang babae. Wala daw siyang dapat ikatakot sapagkat kasama ito. Wala raw gagawin sa kanya si Padre Camorra lalo't siya'y isang babaing tagabukid lamang. Nagmakaawa pa rin si Juli upang hindi sila tuluyang umakyat ng kumbento. "Huwag kang hangal!" bulyaw sa kanya ni Hermana Bali. Nanlaban si Juli kaya tuluyang nainis ang matandang babae dahil sa kawalan ng tiwala ng dalaga at dahil ayaw maniwalang walang anumang panganib na magaganap. "Sige, pabayaan mong ipatapon si Basilio o kaya'y ipabaril sa daan pagkaraang sabihing nagtangka siyang tumakas! Sa oras na may mangyaring masama sa kanya ay saka ka magsisisi. Wala akong utang na loob sa kanya kaya wala siyang maisusumbat sa akin!" Natigilan si Juli sa panunumbat ni Hermana Bali. Kagat-labi siyang sumunod sa utos ng matandang babae. Umakyat sila ng kumbento na panay ang mga tagubilin ng matandang babae.
EL FILIBUSTERISMO 117

ang kumatok sa saradong pintuan ng kumbento, iniuumpog ang ulo at nagsisisigaw ng walang tinig tulad ng isang pipi. Nagtungo rin ito sa gobernadorsilyo, sa Juez de Paz, sa kuwartel hanggang muling nagbalik ng nayon at doon nanangis ng animo'y bata. Malalim na ang gabi'y naririnig pa rin ang kanyang panangis. Walang magawa ang mga lalaking nakakarinig kundi ang magtimpi. Ang mga babae nama'y nagsipagdasal. "Diyos ko po, wala pong mayaman o mahirap sa inyo. Ikaw ang magbibigay sa amin ng katarungan." Sumabad ang asawa sa dasal ng babae. "Kung ang Diyos na itinuturo nila ay totoo at hindi isang pandaraya... dahil sila mismo ang unang-unang hindi naniniwala at sumusunod sa Kanya!" Ikawalo ng gabi, mahigit na pitong prayle mula iba't ibang mga kalapit na bayan ang nagpunta ng kumbento upang doon magpulong-pulong. Kinabukasan ay tuluyang nawala si Tandang Selo, umalis na bitbit ang kanyang sibat na gamit sa pangangaso. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. pag-aayuno 5. tinutugis tigmak 4. pinarunggitan GAWAIN

Kinagabihan ay naging usap-usapan ang isang pangyayari na hindi nagbabanggit ng pangalan. Isang dalaga ang tumalon sa bintana ng kumbento at bumagsak sa isang batuhan. Patay daw itong dinampot sa batong nakabunton 2. sa ibaba. Samantala ay isa namang babaing animo'y nababaliw ang nagtatakbo at naghihiyaw pababa ng hagdanan ng kumbento. Naging maingat ang mga tao sa ; /zizA Pabanggitng pangalan ^ at kinurot ng mga ina ang kanilang mga anak na nagiging madulas ang dila. Hindi katagalan ay isang matandang lalaki

1.

3.

padrino

1.Ano ang haka-haka ng mga tao sa sinapit ni Basilio? Alin sa mga ito ang sa
palagay ninyo ang mas totoo? Pangatwiran. 2.Ano ang piano ni Hermana Penchang kay Juli kaya ayaw pakawalan? 3.Ipaliwanag kung bakit ang lahat ng tao sa Pilipinas ay nangangailangan ng padrino.

4.

5.

EL FILIBUSTERISMH "Sa aking palagay, ang binatang iyan ay walang kasalanan at inosente sa lahat," Taos ba sa puso ni Padre Camorra ang pagtulong kay Juli? Pangatwirmi pagtatanggol pa rin ng Mataas na Kawani. Sumabad sa usapan ang kalihim. "Ang binatang iyan ay nahulihan ng Ilarawan ang sinapit na kapalaran ni Juli? Ano ang nagtulak upang sapilli niya ang ganoon? ipinagbabawal na aklat." "Oo nga, mga aklat na pangmedisina at ilang mga polyetong mula sa Lspanya na hindi pa man lang naaalisan ng balot. Ibig sabihin ay hindi pa man
118

4.

lang nababasa. At isa pa, wala siya sa gabi ng salu-salo ng mga estudyante. Kaya naniniwala akong wala siyang nalalaman at siya'y inosente," katuwiran ng Mataas na ANG laman ng balita sa mga pahayagan sa Pilipinas ay panay tungkol H N Kawani. "Mas mabuti siyang halimbawa para higit na matakot ang karamihan. Ganito Europa, mga papuri sa predikador ng bansa at sa operatang Pranses na lalonn ang isang namumuno, minsan ay kailangang magsakripisyo ng isang kabutihan nagtatagumpay. Bahagya nang bigyang puwang ang balitang may kinalaman sa mga nangyayari sa lalawigan. Nalalagay lang ito sa pahayagan kapag aii|| tulisanalang-alang sa kabutihan ng nakararami. Hindi kailangang malagay sa alanganin ay nanalakay na sa mga kumbento o sa mga Kastila tulad ng panunulisnn niang karangalan at kapangyarihan. Sa ginawa kong ito ay maisasaayos ko ang aking Matanglawin. Ipinapahayag ito sa kakila-kilabot na paraan, kasabay ang paghingipagkakamali at gayundin ang pagkakamali ng iba." Nagmaang-maangan ang Mataas na Kawani na hindi niya lubos na ng katarungan para sa mga napinsala at parusa sa mga nanalakay. Sa kabila noon ay hindi napansin ang nangyari sa bayan ng Tiani. Nagifjlnauunawaan ang ibig sabihin ng Kapitan Heneral. "Ngunit hindi po ba kayo bulung-bulungan ang pagkahulog ng isang babae mula sa tuktok ng kumbento nanababahala sa inyong pananagutan?" hindi binabanggit ang pangalan ng biktima. May lumabas pang balita n| nakipag-"Ano'ng aking ikakabahala? Ginagawa ko ang aking tungkulin. Karapatan kong areglo ang pamilya ng nasawi. Isa lang ang may katiyakan sa mg| balita at ito aygawin ang sarili kong kapasyahan. Kaya ba akong akusahan ng isang alila sa ang pag-alis ni Padre Camorra sa kumbento, at pumuntang Maynila attribunal at tanungin ng aking pananagutan?" "Ngunit paano ang bayan?" panandaliang tumuloy sa bahay-pahingahan ng mga pari. "Anong bayan? Ano ba sa akin ang bayan? Utang na loob ko ba sa kanya ang "Kahabag-habag na Padre Camorra," ang bulalas ni Ben Zayb,aking tungkulin at posisyon?" "Napakamasayahin pa naman niyang tao at kaybuti ng kanyang kalooban." Namagitan ang katahimikan sa dalawa. Muling nagsalita ang Mataas na Nakalaya na ang mga estudyanteng nabilanggo sa pamamagitan ngKawani, "Totoong ang Espanya ang humirang sa inyo at ang inyong posisyon ay paggugugol ng salapi ng mga magulang at kung sinu-sinong padrino. Tulad nanghindi nagmula sa bayan. Ngunit hindi ba't kailangan ninyong pangalagaan ang inaasahan ng marami ay unang nakalaya si Makaraig at ang pinakahull ay sibayan upang hindi mapintasan ang Espanya? Mas nararapat kayong gumawa ng Isagani dahil isang linggo pa bago nakaluwas ng Maynila ang tiyuhuv nitong simabuti sa ngalan ng bayang nagtalaga sa inyo dito sapagkat bago Padre Florentino. EL FILIBUSTERISMO Naiwan sa kulungan si Basilio sa salang pag-iingat ng ipinagbabawal na aklat.120 Bukod sa wala itong padrino ay sinabi ng Kapitan Heneral na dapat ay may kayo pumarito'y nangako kayong magpapatupad ng katarungan at kabutihafl maiwang isa sa mga nakulong upang maisalba ang karangalan at awtoridad ngng pamamahala." gobyerno. Ito ay upang hindi rin masabi ng iba na sobra-sobra ang ginawf nilang "Ano ba sa palagay mo ang ginagawa ko? Ako ba'y nagpapabaya? Hindi mo ingay ngunit wala naman palang kuwentang bagay. ba nauunawaan ang sinabi ko? Ang ginagawa ko'y para sa kabutihan n lahat. "Siya ang dapat maiwan, isang estudyanteng alila! Walang maghahabol saNgayon, inuutusan mo ba ako ng dapat kong gawin?" kanya," anang Kapitan Heneral. Tumayo nang matuwid ang Mataas na Kawani at nagpakatatag. "Ipagpaumanhin ninyo Kapitan, ngunit may nakapagsabing isangjs estudyante "Napakaganda ng bayang ito, Kamahalan. Ang mga mamamayan a mababait ng medisina ang binata at siya'y labis na pinupuri ng kanyang mga guro. Hindiat masusunurin, sila'y mapagtiis... nabubuhay silang patuloy na umaasa lamang. siya dapat magpatuloy na mabilanggo sapagkat magtatapos na siya ng pag-aaral sa Ayokong mapawalay sila sa Espanya. Pinahahalagahan ko ang inyong pananagutan taong ito," pagtatanggol ng Mataas na Kawani kay Basilio. at hindi ko ibig makihati sa inyo. Ngunit dapat ninyong malaman, na hindi Matagal nang may iringan ang Kapitan Heneral at ang Mataas na Kawanikailangang maniil upang higit na maging maunlad ang Espanya. Higit na dakila kaya't sa halip na makatulong kay Basilio ang sinabi nito, lalong nagipit ang ang bayang pinagmulan natin noong wala pa itong nasasakop maliban sa sariling kalagayan ng binata. lupain na napalaya mula sa pagkakasakop ng mga Muslim. Isa akong Kastila na HI. FILIBUSTERISMO 119 mayroong karangalan. Marahil ay nagtataka kayo kung bakit ako nakapagsasalita "Mas lalong mabuti! Sapagkat hindi na malalagay sa panganib ang buhay ngng ganito. Wala sa inyong hinagap ang kadakilaan ng Espanya sapagkat wala kayo maraming tao sa kanyang mga kamay. Sa oras na may mangyari pa'y layo ang nito. Iniisip ninyong ang isang Kastila ay maaaring maging magnanakaw, sisisihin ng mga pilibusterong iyan at sasabihing hindi tayo marunong mangalaga ng bansa," mariing wika ng Kapitan Heneral habang nakatawa na lilanang-uuyam.

Kabanata 31 ANG MATAAS NA KAWANI

mamamatay-tao, mapangkamkam ng kapangyarihan at mapang-abuso huwag TALASALITAAN lamang mawalan ng pag-aari." Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. Nagpatuloy sa pagsasalita ang Mataas na Kawani. "Iniibig ko ang Espa ny| l.naghirang 3. iringan 5. nang-uuyam kaya ako narito at nagsasalita. Ayokong dumating ang panahong dustain at 2. polyeto 4. tribunal kasuklaman ang bansang ito. Pinangakuan ng Espanya ang islang ito ng GAWAIN katarungan, pagkalinga at katapatan, ngunit ipinagkait natin ito sa kanilang 1. Ano ang ikinukubli ng mga pahayagan sa mga balitang inilalathala? mamamayan pagkatapos. Sinabi nating makakamit nila ang sibilisasyon ngunit Bakit hindi pumabor kay Basilio ang pagtatanggol ng Mataas na Kawani? hinahadlangan natin ang kanilang karunungan sa takot na hangarin nila ang2. Ano ang dahilan ng pagkakahuli kay Basilio? Makatarungan ba ito? mabuting buhay. Inaakay natin sila sa liwanag subalit binubulag din upang hindi3. Anong uri ng tao ang Mataas na Kawani? Pangatwiran. nila makita ang ating luho. Ipinagkaloob natin ang edukasyon sa kanila habang4. Anong uri ng tao ang Kapitan Heneral? Pangatwiranan. sila'y inilululong natin sa bisyo. Sa halip na makamit nila ang kataruni m ay takot5. at pangamba ang kanilang nakakamit. Ano kaya ang gagawin naiiu kung tayo ang nasa kalagayan nila? Naniniwala ba kayong may karapatatt silang maghimagsik at Kabanata 32 MGA ang katarungan ay nararapat na mapasakamay nila?" BUNGA NG PASKIL Hindi pa rin nagsasalita ang Kapitan Heneral at hinayaan lamang ang Mataas na Kawani. "Hindi ako militar at ako'y matanda na. Ngunit kung pai n sa bayang PINAUWI ng mga ina ang mga anak na nag-aaral para magbakasyon o Espanya, handa akong gumawa ng pagpapakasakit. Kung kinakailangan ay magsaka ng kanilang lupain at upang tuluyang makaiwas sa mga nangyaring papanigan ko ang mga Pilipino upang mapangalagaan ang interes ng aking bayang Espanya." kaguluhan. Inakala ng Kapitan Heneral na tapos na sa pagsasalita ang Mataas na Kawani. Maraming estudyanteng bumagsak sa pag-aaral at bihira ang pumasa sa mga "Nalalaman ba ninyo kung kailan ang alis ng barko?" pagsusulit. Tinanggap ni Pecson ang pagbagsak at natatawang Tinapunan lamang ng makahulugang tingin ng Mataas na Kawani ani Kapitan Heneral. Yumuko siya at walang paalam na umalis. ipinagmalaki na papasok na lamang siyang kawani sa hukuman. Ang masayang si Sa harapan ng palasyo ay nakaparada ang isang karwahe at naghihintnjfj angTadeo ay sinunog na ang mga aklat at inihanda ang sarili sa mahabang bakasyon. isang Indiyo na nagpapatakbo nito. Si Juanito Pelaez ay pinamahala sa negosyo ng ama. Si Makaraig naman ay Sumakay ang Mataas na Kawani, "Pagdating ng panahon na kayo'y malaytnaglakbay patu-ngong Europa at doon na namuhay ng masagana upang na, tandaan ninyong hindi nagkulang ang Espanya sa pagmamahal sa inyo Nt hindi na maipit o malagay sa alanganin. Hindi nagkaroon ng anumang sagabal pakikipaglaban para sa inyong karapatan." upang makakuha siya ng pasaporte. Si Isagani ay pumasa sa asignatura ni Padre
EL FILIBUSTERISMO

Napatingin sa kanya ang lalaki at nagkamot ng ulo. "Saan po tayo, Senyor?" Makaraan ng dalawang oras, nagbitiw sa tungkulin ang Mataas na Kawani, at nagsabing babalik sa Espanya sakay ng unang barkong aalis.

121

Fernandez ngunit bumagsak naman sa lahat ng iba pa samantalang si

122

-EL FILIBUSTERISMO

Sandoval ay nakapanlinlang sa tribunal dahil sa mahusay na pananalita at pagtatalumpati bukod pa sa isa siyang Kastila. Si Basilio ay nanatili sa kulungan at tuwing ikatlong raw ay sumasailalim sa pagsisiyasat at pagtatanong ng iba't ibang mga tao. \Valang pagbabago sa kanyang kalagayan maliban sa nadaragdagan ang mga k^sulatang selyado sa kanya. Mistulang itinatapal ito sa kanyang katawan ng mga mangmang na manggagamot gayong wala siyang sakit. Dinalaw siya ni S Jnong, ang kutserong hinagupit nang magpunta ito ng Maynila at ito ang nagb#lita ng pagkamatay ni Juli at pagkawala ni Tandang Selo. Magaling na si Simoun ayon sa peryodiko. Napabalit0 rin sa buong bayan ang malaking pagdiriwang na ihahanda ni Simoun at pagpapamigay ng mga alahas sa mga kaibigan at kakilala. Ito'y bilang pasasalamat sa kanyang paggaling sa hindi naman maunawaang karamdaman at bilang pamamaalam na rin sa bansang nagpalago sa kanyang kabuhayan. Napabalitang sasabay na siya sa pag-alis ng kaibigang Kapitan Heneral. Naging usap-usapan na ipinayo ni Simoun sa Kapitan Heneral na manatili pa sa Pilipinas at humingi ng palugit sa Hari ng Espanya at idahilan ang kampanyang pandigma. Hindi raw pinakinggan ng Kapitan Heneral ang payo ni Simoun sa unang pagkakataon sapagkat hindi na raw nito ikararangal ang kahit isang araw na dagdag na kapangyarihan. Habang tumatagal ay hindi na masyadong nakikita si Simoun at madalang na itong makisalamuha sa mga tao. "Totoo bang isa itong malaking pagdiriwang? Aba'y mukhang sosorpresahin n'yo nga kami, Senyor Simoun. Kung sabagay batid naman nating may utang din kayo sa bayang ito kaya kayo lalong yumaman," pakli ni Ben Zayb. "Walang duda na mangyayari ito. Lamang ay wala akong sariling bahay na maaaring pagdausan ng pagdiriwang," tugon ni Simoun. "Sana pala'y binili ninyo ang bahay ni Kapitan Tiago na nabili lamang ni Senyor Timoteo Pelaez ng napakamurang halaga," ani Ben Zayb. Madalas napagkikita si Simoun sa tindahan ni Don Timoteo at sinasabing naging magkasosyo sa negosyo ang dalawa. May naging impluwensiya raw ito sa pagkakabili ni Don Timoteo ng bahay ni Kapitan Tiago sa napakamurang halaga. Makaraan ng ilang linggo, buwan nang Abril ay napabalitang ikakasal na si Paulita Gomez kay Juanito Pelaez. "Sadya nga yatang may taong ipinapanganak na suwerte," sabi ng isang 4. negosyanteng naiinggit sa kapalaran ni Don Timoteo. "Akalain mong nabili na nga niya ng napakamurang halaga ang bahay ni Kapitan Tiago, nakapagbenta ng 5. naparaming kalakal na yero, naging kasosyo ni Simoun at ngayon ay ikakasal ang anak sa isang maganda at mayamang babae. Hindi lahat ng tao'y may ganyang kalaking suwerte." Tumugon ang kausap ng negosyante. "Hindi n'yo alam kung ano ang pinanggalingan ng magandang kapalaran ni Don Timoteo."
EL FILIBUSTERISMO ,23

lalawigang animo'y gubat na tigib ng linta, ulilang lubos at tanging kinakalinga ng amaing klerigo na ayaw sa luho at sayawan na siyang gustung-gusto ng mga kadalagahan. Tama lang daw na ang piliin niya ay si Juanito sapagkat nais niyang sundin ang teorya ni Darwin na nagpapaangkin ang isang babae sa isang lalaking higit na nababagay sa kanya at nauunawaan ang buhay na kinagisnan niya. Lumipas na ang Kuwaresma at Semana Santa. Ang tanging naging kaguluhan ay ang pag-aalsa ng mga artilyero na hindi pinaalam ang dahilan Giniba ang mga bahay na yari sa mahinang materyales habang binabantayan ng mga kabalyeriya sakaling may mga nawalan ng bahay na ibig lumaban. Kabilang si Simoun sa nakiusyoso upang alamin kung sino ang mga nawalan ng bahay na hindi mapatid ang mga pag-iyak. Pagkaraan ng buwan ng Abril ay tuluyan nang naglaho ang mga pangamba at naging abala ang mga tao sa nalalapit na pagdiriwang para sa kasal nina Paulita at Juanito. Ang Kapitan Heneral, bilang kagandahang loob ay siyang magiging ninong at si Simoun ay isa sa mga punong abala. Mangyayari ang kasal dalawang araw bago umalis ang Kapitan Heneral. Pinananabikan ng bawat isa ang usap-usapang magsasabog si Simoun ng brilyante at perlas bilang handog sa bagong kasal. Iyon na lamang daw ang gagawing panggulat ni Simoun sapagkat hindi siya nakagawa ng sariling pagdiriwang dahil walang sariling bahay. Iyon na raw ang makabagbag damdaming pamamaalam ni Simoun sa mga mamamayan ng Pilipinas. Bunga nito'y marami ang umaasa na sila'y maaanyayahan sa nasabing pagdiriwang. Ang iba'y nagpilit na makipaglapit kay Simoun o kay Don Timoteo upang makasama sa mga tatanggap ng imbitasyon. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita kutsero 3. kinakalinga pag-aalsa 4. artilyero

1. 2. 1. 2. 3.

5. tigib

GAWADSf Ano ang naging resulta ng kaguluhan sa mga mag-aaral? Ano ang pagtingin sa isang taga-Maynila at isang probinsiyano? Ano ang dahilan ng pagpili ni Paulita Gomez kay Juanito Pelaez? Bakit nais ni Simoun na magtagal pa at humingi ng ekstensiyon ang Kapitan Heneral sa pananatili sa Pilipinas? Sa inyong palagay, bakit nag-anunsiyo si Simoun ng pamamahagi ng mgn alahas at brilyante?
124

EL FILIBUSTERISMO

Kabanata 33 ANG HULING MATUWID MAGHAPON sa loob ng bahay si Simoun sapagkat abala sa pag-aayos ng kanyang mga alahas at armas. Inilagay niya ang lahat ng naipong kayamanan sa loob ng isang maletang bakal na nababalutan ng lona. May ilang natirang pulseras at alfiler na kanyang panregalo. Sasabay na nga siya sa pag-alis ng Kapitan Heneral na ayaw nang magpahaba pa ng araw ng panunungkulan dahil

Totoo ngang ikakasal na si Paulita kay Juanito. Naging praktikal si Paulita kaya naglahong tuluyan ang pagtingin kay Isagani. Bakit ba hindi niya pipilftn si Juanito, isang mahusay, bihasa, masaya, piIyo, anak ng mayamang negosyante, at isang mestisong Kastila na sanay mamuhay sa Maynila Malayo ito kung ikukumpara kay Isagani na isang probinsyano at may malaking pangarap para sa

sa sasabihin ng tao. May ilang malisyosong nagbigay ng pahayag tungkol sa pagalis din ni Simoun. Hindi raw ibig ni Simoun na magpaiwan dahil aalis na ang malakas na kinakapitan lalo't ang nakatakda raw pumalit na Kapitan Heneral ay higit na makatuwiran at huwaran. Malamang daw na baka mabawi pa ang kayamanang nahuthot ni Simoun mula sa mga mamamayan. May ilang nagpalagay na ayaw humiwalay ni Simoun sa kinakapitan at kaya rin aalis si Simoun ay sapagkat nasaid na nito ang yaman ng mga Indiyo. "Kapag simot na ang parang ay maghahanap na ng ibang lugar ang balang." Ang iba'y nagpapakawala na lamang ng ngiting makahulugan. Nang gabing iyon ay nagbilin si Simoun sa utusan na papasukin ang lalaking nagngangalang Basilio kung darating. Pumasok siya ng silid at doon nagnilaynilay. Mas lalong tumigas at lumungkot ang mukha niya mula nang magkasakit. Mas higit na lumalim ang gatla sa noo niya at pagitan ng mga kilay. Ang dating matikas na tindig ay naging hukot at palagi na lamang siyang nakayuko. Binulabog ng mga katok ang pribadong sandali ni Simoun. Nabigla siya nang makita si Basilio. Kung malaki ang ipinagbago niya'y higit si Basilio. Nakakahabag ang ayos nito. Humpak ang pisngi, gusot ang damit at magulo ang buhok. Naglaho na ang maamong mga mata at naging mabalasik at matalim ang pinakakawalang mga tingin. Mistula raw itong namatay at nabuhay sa sindak sapagkat nakita ang kawalang hanggan. "Ginoong Simoun, isa akong masamang anak at kapatid sapagkat nilimot ko ang mga kaluluwang pinaslang at pinahirapan kaya ako pinarusahan ng Diyos. Ngayon ay nakahanda na akong gumanti ng masama laban sa kasamaan." Nakinig lamang si Simoun sa mga sinasabi ni Basilio. "Apat na buwan na ang nakalilipas mula nang kausapin ninyo ako tungkol sa inyong piano. Tumanggi akong makiisa at isa pala iyong malaking kamalian. Tumutol ako sa paglahok sa himagsikan at ito'y nabigo. Bunga nito'y nabilanggo ako at utang ko sa inyo ang aking paglaya. Tama nga pala kayo. Kaya ako narito ay upang humingi ng sandata at hangaring sumiklab na ang himagsikan. Nakahanda na akong ipagtanggol at bigyang katarungan ang mga sawimpalad." Nawala ang pag-aalinlangan sa mukha ni Simoun. Bumakas ang kasiyahan ng tagumpay sa kanyang mga mata. Natagpuan na niya ang hinahanap. "Tama ako. Sapagkat nasa panig ko ang katwiran at katarungan para sa mga
EL FILIBUSTERISMO 125

ipagpatuloy ang aking binabalak... ang himagsikan. Dahil sa iyo'y napawi ang aking pag-aalinlangan na isakatuparan ito." Tumayo si Simoun at umaliwalas ang kanyang mukha. Nagbalik ang lahat ng kanyang sigla gaya noong sila'y unang nagtagpo sa gubat may apat na buwan na ang nakakaraan. "Nabigo ang kilusan dahil sa aking pag-uurong-sulong. Nagkaroon ako ng pag-aalinlangan nang dumating na ang sandali ng panganib dahil may pinakaiingatan akong pag-ibig sa aking puso. Hindi ko hawak ang aking sarili dahil umiibig pa ako. Ngayon ay patay na ang aking pag-ibig. Hindi na ako magdadalawang isip pa dahil muli mong binuhay ang aking damdamin upang kumilos." Nagpatuloy si Simoun sa pagsasalita. "Kung hindi nga lang sana huli na, higit tayong nakapagtulungan noon. Ako sa mataas na antas ng lipunan ang siyang magsusulsol upang higit na maging mapag-imbot at upang itulak ang mga matuwid sa kawalan ng katuwiran. Ikaw naman sana sa mga kabataan, sa bayan upang manggising at pasulakin ang kanilang dugo!" Sinabi din ni Simoun na walang nakiisa sa kanya sa mga taong mayayaman at matatalino dahil sa kahinaan ng loob, pagiging makasarili at paniniwala sa magagawa ng kabataan. Sa mga kabundukan at mga taong api niya natagpuan ang pakikiisa at hinahangad na pagtulong. "Ngunit hindi na bale. Kung hindi man tayo nakasumpong ng isang makinis na estatwa, hayaan na lamang natin ang magaspang na batong ating tatapyasin ang humubog ng kanilang bukas." Hindi lubusang naunawaan ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Nagpunta sila sa laboratoryo at doon ipinakita ni Simoun ang kanyang produkto. Nasa mesa ang isang iiawan na ang hugis ay bunga ng granada at pati ang magaspang na balat nito ay tulad ng nasabing prutas. Tinanggal ni Simoun ang mitsa. Nabasa ni Basilio ang nakasulat na pormula, nitro-gliserina. Napabulalas ang binata. "Pampasabog!" "Tama ka, nitro-gliserina! Ngunit higit pa ang bisa nito sapagkat ito'y tinipong luha ng mga sawimpalad, mga tinimping galit at kawalan ng

sawimpalad. Mabuti't naparito ka. Nagpapasalamat ako sa iyo at binawi mo ang iyong pag-aatubili. Binigyan mo ako ng panibagong pag-asa at dahilan upang

EL FILIBUSTI I i 126 . . . . . . ng pagganti! Sa iyong pagdml katarungan, mga pagdurusang naghihintay g*gin nito ang mga mandu ,,i ay nawala ang aking pag-aalinlangan. Pasa& na pagSabog ng kasam at mapagsamantala. Maririnigng lahat ang rriaiait aking pinasingaw ang amoy." pakakita ng ganoong uri Hindi nakakibo si Basilio. Noon lamang * apawi ang lahat ng kanj | likido bagama't naririnig na niya iyon. Bigiang kahinahunan. _t pagkatapos ay lumantad Inayos ni Simoun ang kailangang gaWin a* v paningin ni Basilio ang isang magarang lampar - Ila,agay ko ang ilawang "Isang malaking kasayahan ang magaf V,ararangalan. Magbibigay sa kinaroroonan ng mga piling panauhin at rngng pista hanggang tuluyi ng ibayong liwanag sa buong paligid na pagda Tiyak na may la,ap. t upan itong lumabopagkalipasngdalawarn^pungmin ang mitsa) sasabog ;m itaas ang mitsa ng lamparang ito. Sa oras sinumang makakaligtas lampara kasama ang buong kabahayan atwa . f^jkinggan ang mga sinabi Halos hindi humihinga si Basilio habang P'n jtutulong." Simoun. "Kung ganoon ay wala na pala akong "May iba kang kailangang gawin.' bomba. Hindi na mauulil "Ganap na alas nuwebe ng gabi ay sasaDog ^ Ngayon ay nandi|u ang naging kabiguan noon dahil sa kawalan ngP njia ang pagsah()|, ka na kaya't hindi na mangyayari iyon. Sa or sig) mga inapi at mgfl ay magsisipaglabasan ang mga armado n a p |ajes sa may Sta Mesg S;| kapuspalad upang makipagtagpo kay Kabes g arte] ang mga sundalong kabilang dako ay maglalabasan sa kanilang rng magkaroon ng dahilan pinaniwala kong may magaganap na pag-aai v sinumang ituro ko." ang Kapitan Heneral na manatih. Babanlin m ^ mamamayan sa pag. Sinabi pa ni Simoun na maglalabasan ang hjndi organisado ay aakalang pumutok na ang himagsikan at sap & tindahan ng Intsik na g. kailangang pamunuan ni Basilio. Pupunta *> lahat ng kalaban patina rin Quiroga upang kunin ang mga baril at patayin ang ang mga tumangging maging rebolusyonaryo. "Lahat?" tanong ni Basilio. ang iahat ng mga duwag "Oo, lahat." paniniyak ni Simoun. Pawy-Kailangang baguhin ang sapagkat magsisilang sila ng lahing mahina at a v ^ b& ang kamatayan lahi. Ano, Basilio? Natatakot ka ba? Kmikilabutan. ^ maililigtas na dalawampung libong katao kumpara sa milyong s<i maisilang? ^ATULOV si Simoun. "Kailangang Hindi nakasagot si Basilio kaya t nagparuioy magsisilang ng da a malipol ang masasama. Mula sa dugong "^aapaalipin." bagong lahi na hindi nakailanmanmagpapaapiai kagimbal-gimbal na "At ano ang sasabihin ng buong mundo pangyayaringito?" . sapagkat laging bibigyang "Pupurihin ng mundo ang pangyayaring ly-UI ^ katuwiran kung sino ang higit na malakas. Hindi na v
INALAKPAKAN NG EUR

ang mga bansa sa kanluran na pumatay ng mga Indiyo sa Amerika? Gayundin ang kanilang galak nang lupigin ng Portugal ang Moluccas at nang halos ubusin ng Inglatera ang mga lipi ng Pasipiko para may puntahan ang mga taong nagsisilikas. Mas mahalaga ang bunga kaysa sa sanhi. Gawing mahusay ang paggawa ng kabuktutan at higit itong hahangaan ng marami kaysa sa kabutihang gawa ng mga taong kimi." "Sige, sang-ayon ako. Ano ba sa akin kung sila'y pumalakpak o mangutya? Ang mundo ay walang malasakit sa mga taong api, mga kawawa at babaing mahina. Bakit ko pagmamalasakitan ang lipunang hindi nagmalasakit sa akin?" "Iyan ang gusto kong marinig sa iyo, Basilio!" masayang wika ni Simoun sabay kuha ng rebolber sa isang kahon. "Hintayin mo ako ng alas diyes sa harapan ng simbahan ng San Sebastian upang bigyan kayo ng huling tagubilin. Tandaan mong sa oras pa lamang ng alas nuwebe ay dapat na malayong-malayo ka na sa Kalye Anloague." Kinuha ni Basilio ang rebolber, kinargahan ng bala at saka itinago sa bulsang panloob ng suot na amerikana. Nagpaalam na siya, "Hanggang mamaya!" TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. nahuthot 3. parang gatla 4. matikas

1. 2.

5.

nagnilay-nilay GAWADsf

1.Ano ang mga haka-haka ng mga tao sa pagsabay umalis ni Simoun sa 2.Anong ibig sabihin ni Simoun sa pahayag na, "Kung hindi man tayo
Kapitan Heneral? nakasumpong ng isang makinis na estatwa, hayaan na lamang natin ang magaspang na batong ating tatapyasin ang humubog ng kanilang bukas." 3.Bakit si Simoun ang unang pinuntahan ni Basilio? 4.Anong damdamin ang ipinakita ni Basilio nang lumapit siya kay Simoun? 5.Makatarungan ba ang naging desisyon ni Basilio? Pangatwiranan. Kabanata 34 ANG KASAL NI PAULITA NAGLALAKAD si Basilio ganap na ikapito ng gabi. Pinag-iisipan niyang mabuti ang mga kailangang gawin. Nanggaling siya sa bahay na tinutuluyan ng kaibigang si Isagani at nalaman niyang hindi pa ito umuuwi. Doon sana niya nais makituloy kahit pansamantala sapagkat wala siyang salapi. Ang tanging mayroon siya ay ang ibinigay na rebolber ni Simoun. Hindi mawala sa kanyang isip ang tungkol sa lampara at kinikilabutan siya sa tuwing maiisip ang kasawiang idudulot niyon sa mga tao. Naalala niya

EL FILIBUSTERISMO

127

,28

EL FILIBUSTERISMO^

ang bilin ni Simoun na lumayo siya sa Kalye Anloague kung saan naroon ang dating tahanan ni Kapitan Tiago. May magaganap na kasayahan sapagkal doon idaraos ang piging ng kasal nina Paulita at Juanito. Napagtagni-tagm niya ang lahat ng sinabi ni Simoun at alam na niya ang panganib na magaganap. Nakita ni Basilio nang dumating ang karwahe ng bagong kasal kung saan lulan sina Paulita at Juanito. Si Paulita ay nakabelo at nakadamit pangkasal. Napabulalas si Basilio, "Kaawa-awang Isagani! 1 Ano kaya ang nangyari sa kanya?" Pinag-isipan niyang mabuti kung tamang isama si Isagani sa binabalak nila ni Simoun. Sa huli ay naniniwala siyang hmdi iibigin ni Isagani ang sumama sa isang karahasan. Hindi dinanas ni Isagani ang mga kasawiang dmanas niya. Nagunitang muli ni Basilio ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral at ang mga nangyari kay Juli. Kung hindi sana nila sinapit iyon ay natapos na siya ng kursong Medisina, isa na siyang manggagamot at marahil ay kasal na rin sila ni Juli at nagsasamang matiwasay. Muli niyang kinapa ang rebolber at kinainipan ang isang malakas na pagsabog na siyang hudyat ng malagim na karahasan. Nakita ni Basilio na dumating na si Simoun dala ang isang regalong nakabalot. Naglalakad ito at kasunod ng tila prusisyon ng mga tao. Naroon din ang kutsero ni Simoun na si Sinong, ang lalaking binugbog ng mga guwardiya sibil sa San Diego at nagbalita sa kanya ng mga nangyari sa Tiani. Naglakad si Basilio patungong Kalye Anloague sapagkat doon ang tungo halos ng lahat ng bisita. Ang Kapitan Heneral na siyang ninong ay hindi nagpunta ng simbahan subalit dadalo naman sa hapunan, dala ang isang tanging ilawang handog naman ni Simoun. Sa harapan ng bahay ay may nakaparadang karwahe at bumababa ang mga nakasakay. Masayang-masaya si Don Timoteo Pelaez na ama ni Juanito. Higit pa sa pinangarap niya ang pangyayaring iyon na bumagsak mula sa langit ang isang napakalaking suwerte sa buhay nilang mag-ama. Naikasal ang kanyang si Juanito sa isang mayaman at napakagandang babae at pinautang siya ni Simoun ng gastusin sa kasal. Ang bahay na iyon ni Kapitan Tiago ay nabili niya sa halagang halos ibigay na lamang sa kanya. Isa ring pinagpalang kapalaran na ang ninong sa kasal ng kanyang anak at manugang ay ang isa pinakamakapangyarihang tao Pilipinas. Sa mga oras na iyon ay bisita niya
FILIBUSTERISMO
ar

Velasquez at Murillo ay uindi naman niya kaya. Nagkasya na lamang siya sa isang kromo. Inilabas ang pinakamagagandang plato, kubyertos at mga kasangkapang j^basagin para sa handaan. May mahabang mesa na kasya ang tatlumpung ^atao at mayroon ding maliliit na mesa na pandalawahan lamang. May ^kapatong na bulaklak sa gitna ng mesa at ilang palamuting laso't ilaw. Ang mga dakilang panauhin at mga diyus-diyusan ay nasa malaking mesa ua nakalagay sa asotea. Pitong kubyertos lamang ang naroon pati ang Puiakamasasarap at pinakamamahaling alak. Sadyang hinanap ni Don Timoteo j*ng pinakamasasarap at pinakamamahalin upang ihain sa mesang iyon. At **Uig sasabihin lamang ng Kapitan Heneral na ibig nitong kumain ng tao ay na gagawa ng isang malaking krimen si Don Timoteo. TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. piging 3. lulan 5. handog alpombra 4. muwebles

1. 2.

GAWAIN * Ano ang nagtulak kay Basilio upang umanib sa mga balak ni Simoun? 2- Bakit sa palagay ni Don Timoteo Pelaez ay napakasuwerte niya? ^ Sa handaan ba ay makikitaan ng pantay na pagtrato sa lahat ng bisita? ^lagbigay ng halimbawa at pangatwiranan. ^- Ano'ng ipinahihiwatig ng pagpapakasal ni Paulita at Juanito? ^- Anong ugaling Pilipino ang ipinapakita ni Don Timoteo Pelaez? Kabanata 35 ANG PAGDIRIWANG DUMATING ang mga bagong kasal kasama si Donya Victorina. Panay
Bn i ,L.I!~^I__________________________-----------------------XT------------------------I!T*.--------

130

EL FILIBUSTER1SM

129

g lahat ng importanteng tao sa Maynila at si Simoun ay may handog na Parnbihirang regalo para sa bagong kasal. Nagkaroon ng malaking pagbabago ang dating bahay ni Kapitan Tiago sapagkat pinuno ito ng palamuti. Ang mga dingding ay dinikitan ng magagarang Papel at nawala ang amoy ng usok at apyan. Ang malawak na sala ay ni latagan alpombra. Nilagyan ito ng malalaking salamin kaya't higit na naging lalaking tingnan. Nilagyan ng kurtinang pelus na kulay pula at nabuburdahan a ginto at may unang titik ng pangalan ng bagong kasal. Bago ang mga "nuwebles at kasangkapang sunod sa uso. Ang tanging napintasan ay ang ^korasyong kromong Intsik na matitingkad ang kulay na ipinalit ni Don ^irnoteo sa mga lumang litograpiya ng mga santo ni Kapitan Tiago. Ayaw ^aman niyang maglagay ng mga larawang guhit ng mga Pilipino. Gustuhin j^an sana niyang bumili ng mga pinta nina Rafael,

diyus-diyusan gaya ng mga kawani ng pamahalaan, mga negosyante, malalaking tao ng lipunan. Kanya-kanyang pagpapakitang gilas at mga kilo na nagpapakilalang sila'y sanay sa mga ganoong uri ng okasyon. Marangyan pagdiriwang ang idinulot ng mga palamuti at napakaraming ilaw na nagbibigay ng matinding liwanag sa buong paligid. Maririnig ang kalansingan ng mg kristal at babasaging kasangkapan na higit na nagpapatingkad ng kasiyah ng mga naroon. Si Don Timoteo ang pinakaabala sa lahat at hindi ito mapakali. Panay ang ikot at pagbati sa lahat ng naroon at sa mga dumarating pang bisita. Sa pagdating ng bagong kasal, ni Donya Victorina at mga abay ay higit na naging masigla ang paligid. Nagkaroon ng palitan ng mga makahulugang tingin at ngiti ukol sa bagong kasal. Tila naman lalong nakuba si Juanito dahil sa pagtugon sa mga yumuyukod at bumabati. Sinisikap niyang mawala ang pagkakuba subalit kailangan niyang tumugon sa pagbati ng mga tao.

Dumating na rin sa wakas sina Padre Salvi at Padre Irene ngunit wala pa ang panauhing pandangal na Kapitan Heneral. Masakit na ang mga paa, binti at balakang ni Don Timoteo subalit wala siyang magawa. Kanina pa nga niya gustong pumunta ng palikuran dahil sa tawag ng kalikasan subalit hindi siya makaalis dahil wala pa ang Kapitan Heneral. Kailangang naroon siya kapag dumating ito kaya't anumang hirap ay kanya na lamang titiisin. May pumintas muli sa mga kromo sa pader na ito'y maruming tingnan. "Nakakarumi ng dingding? Aba, hindi ba ninyo nalalaman na iyan ay pinakamahal na mabibili sa Maynila sapagkat iyan ay inangkat pa sa Europa." Nagalit na si Don Timoteo at sinabing sisingilin daw niya ang utang ng sinumang mamintas kinabukasan din. Narinig nila ang yabag nang rumaragasang kabayo at dumating na ang Kapitan Heneral. "Nariyan na ang Kapitan Heneral!" wika ng isang panauhin. Nawala ang pagkayamot at masamang pakiramdam ni Don Timoteo nang tiyaking dumating na ang panauhing pandangal. Napalitan ito ng pagkalito at hindi magkandaugagang isinama ang anak at ilang piling panauhin upang salubungin ang dumating. Tumugtog ang Marcha Real at habang umaakyat ang Kapitan Heneral ay tunay na ipinapadama ni Don Timoteo na ang bahay ay maaaring ariing kanya ng Kamahalaan. Bakas ang lungkot sa mukha ng Kapitan Heneral sapagkat kaunti na lamang ang nalalabi sa maningning niyang araw. Tatlong taon niyang pinagharian ang Pilipinas na nagbigay sa kanya ng maraming salapi sa bangko, mga pag-aaring hotel at iba pang negosyo. Ang ibang tulad niya'y nagsiyanr din at pagkatapos ay muling naghirap. Naiisip din niya ang kinalabang Mataas na Kawani na ngayon ay naghihintay sa kanyang pagbabalik sa Espanya para siya'y iharap sa korte. Sana nga'y nagtagal pa siya gaya ng payo ni Simoun subalit halata na rin niya sa kilos ng mga taong nabawasan na ang pagtatangi sa kanya. Ang iba pa nga'y nagagawa nang tumingin ng diretso sa kanya. "Papalubog na ang araw," wika ni Ben Zayb kay Padre Irene na patungkol sa pagbaba sa puwesto ng Kapitan Heneral.
I-L FILIBUSTERISMO 131

Si Basilio ay nasa harapan ng bahay at nakikita ang mga nagdaratingang panauhin. Kanina'y nakaramdam siya ng habag sa mga walang malay na madadamay at gusto niyang bigyang babala ang mga iyon. Bagama't puno ng paghihimagsik ang dibdib dahil sa sinapit ng kanyang mga mahal sa buhay, dahil kay Juli at sa namatay nilang pangarap, biglang nagkaroon na naman siyangpagaalinlangan. Marami ang madadamay na walang kasalanan. Nguni't nang makita niya ang pagdating nina Padre Salvi at Padre Irene ay nagbago ang lahat sa kanya. "Hindi ako dapat magkulang sa pagtitiwalang ipinagkaloob sa akin. Ako'y may utang na loob kay Senyor Simoun samantalang wala sa mga taong ito. Siya rin ang humukay ng libingan ng aking ina na kanilang pinaslang. Nagpakabuti ako TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita l.marangya \ mmaragasa 5:nagpaJdtanggilas 2. yamot 4-hindl magkandaugaga

at sa kabila ng aking pagpapatawad ay ano ang naging kapalit? Mabuti pa ngang magkadurog-durog silang lahat at humalo sa hangin," mahina niyang sambit. Nakita niya nang bumaba ng bahay si Simoun. May ilaw na ang lampara at malapit na ang itinakdang oras ni Simoun. Narinig pa ni Basilio ang utos ni Simoun sa kutsero. "Sa Escolta! Magmadali ka!" Nagmadali na rin si Basilio sa paglalakad palayo sa pook na iyon. Nakasalubong niya si Isagani na papunta sa Kalye Anloague, sa dating bahay ni Kapitan Tiago, sa bahay kung saan kasalukuyang ipinagdiriwang ang kasal nina Paulita at Juanito. Nag-usap ang dalawa at nakadamang habag si Basilio kay Isagani. "Gusto mo na bang mamatay?" Hindi tuminag si Isagani sa kinatatayuan. "Makinig ka sa sasabihin ko. May magaganap na pagsabog sa bahay na iyan at lahat ay masasawi. Mas makabubuting umalis na tayo sa lugar na ito. Hindi tayo dapat magsayang ng panahon." "Gusto kong makita si Paulita sapagkat bukas ay iba na siya," malungkot ang tila wala sa sariling si Isagani. Walang nagawa si Basilio kundi ang lumayo at iwanan ang kaibigan. Naiwan si Isagani na nakatanaw sa bahay na pinagdadausan ng piging. Nalaman niyang sasabog ang bahay na iyon at naroon ang kanyang babaing pinakamamahal. Hindi niya papayagang mangyari iyon. Mabilis na nagpasya si Isagani na pumasok sa loob ng bahay. Nakapasok siya dahil sa maayos na kasuotan. Sa loob ay may nakakita ng isang pirasong paiw|EL FIL,BUSTERIsrMO Mane thecel, pares, na mS ibig sabihin ay "tapos na ani nakasulat ay May pinna ito ng pa^g3'311 ni Crisostomo Ibarra. ^P^gyarihan m-o." "Ito'y lagda ng is^ng pilibusterong may sampung t*nn wika ni Don Custody sa namumutlang Kapitan Heneral nan8namamata^y." Maging si Padre Sa,vi ay namutla nang makita at t ma kamay nga iyon ni c *"isostomo Ibarra. patunayang suL atNatakot ang lah^ at tatawag sana ng mga kawal subalit wala itong mPta kundi mga tagapagsilbi NilaiT8 apitan Hene-ial m na la ang loob at nagkunw^ng bindi natatakot. mang n ito "Ipagpatuloy ang kasayahang ito at huwag hav* masamang biro," uto<? n 8 Slram ng isa :ng g Kapitan Heneral sa lahat Nagwika si Don Custodio, "hindi ba't ang kahulim gan n pares ay papatayin tayong lahat?" g Mane thecel, Natigilan ang lah*t kasabay ng pagkahulog ng iU^ u u . Lumamlam na ar>g aPy sa mitsa ng lamparang vff*08-mutusan ng Kapitan general si Padre Simoun Irene na itaas an "' kaya't Ngunit bago mafcakilos si Padre Irene at sundin an -Sa" Heneral, isang anino ^g biglang sumulpot para kunin 7 i * "8 KaPitan ang mga sumunod nj para Mabiiis P^gyayari at ni wala halos nat ' tumakbo ang anino at itinapon sa ilog pansin ang lampara - Mabilis ua

T ^

Nagkaroon ng kaguluhan sapagkat napasok daw <;i May humingi ng bari1 "P^g habulin ngunit wala na "8 magnanakaw. nakatalon na sa ilog ^ mino sapaglcat GAWAJN 1. Bakit tinawag na mfiliit na diyus-diyusan ang ilang mga bisita1? 2. Ano ang ikinatatakot ng Kapitan Heneral sapagbabalik niya sa Esnanva? 2. Bakit ipinagtapat ni Pasiho kay Isagani ang magaganap na oaesabop? 4. Sino ang salarin naflg Pagkaudlot ng pagsabog? Bakit niya ito einawa? 5. Makatarungan bang sumabog ang lampara? Pangatwiranan

Kabanata 36 KAGIPITAN NI BEN ZAYB UMUWI agad ng ^.^^ f P "?8 kaguluhan. Isusulat niya ang mga pangyayH^g dalathala sa pahayagan. GuSt0 niyang papurihan
ata os

magnanakaw. Napuno ng kasinungalingan at pagtatakip ang balita ngunit hindi ito napalathala kinabukasan sapagkat hindi pinayagan ng Kapitan Heneral. Ibinalik kay Ben Zayb ang kanyang artikulo kalakip ang patalastas na mahigpit na ipinagbabawal ang paglalabas ng anumang nangyari sa kasalan. Nawalan ng saysay ang pagsusulat ng artikulo at mga pagsisinungaling ni Ben Zayb. Matinding sama ng loob ang naramdaman niya ngunit walang nagawa maging ang patnugot para siya pagbigyan. Nagtaka si Ben Zayb kung bakit hindi na lamang hinayaan ang balita gayong hindi naman iyon makakaabot ng Espanya. Isang balita ang dumating kay Ben Zayb. Ang sabi ay nilusob ng mga tulisan ang bahay na pahingahan ng mga prayle sa Pasig. "Mahigit dalawang libong piso ang nakuha at nasugatan nang malubha ang pari at dalawang alila. Nasira ang mga silya dahil sa ginawang pagtatanggol ng pari sa sarili kaya't sugatan ang kanyang kamay," sabi ng nagbalita. "Hintay," at isinulat ni Ben Zayb ang sumunod pang mga pahayag ng lalaki. "Apatnapu o higit pa ang mga tulisan at sila'y armado ng baril, eskopeta, itak at iba pang uri ng patalim. Agad pinuntahan ni Ben Zayb si Padre Camorra sa bahay na pahingahan ng mga prayle sa Pasig. Nalaman niya na ito pala ang nabiktimang pari. Nasugatan ito sa kamay at nabukulan sa ulo. Bakas ang matinding takot sa mukha ni Padre Camorra. Nabahala si Ben Zayb sa naging kalagayan ng pari. Ngunit ang totoo ay tatlong tulisan lamang ang lumusob doon na pawang mga itak ang dala at halagang limampung piso ang tanging natangay. "Huwag ninyong sasabihin ang mga iyan at marahil kayo'y nahihilo pa." Nais ni Ben Zayb na palakihin ang pangyayari gaya ng unang napabalita. Kailangan daw damihan ang bilang ng mga tulisang sumalakay.

EL FILIBUSTERISMO

133

ang Kapitan Heneral upang hindi nito baunin sa paglisan ang isang masamang karanasan. Hangad ng manunulat ang mabuting paglalakbay ng Kamahalan kaya't nais niya itong pabaunan ng isang magandang artikulo. Pinalabas niyang bayani ang Kapitan Heneral, at maging sina Padre Irene, Don Custodio at Padre Salvi ay pinagmukha niyang matapang na hindi natakot sa malaking panganib. Ang pagkahimatay ni Padre Salvi ay sinabi niyang bunga ng sama ng loob sapagkat sa kabila ng pangangaral sa mga Indiyo ay nakagawa pa ng ganoong kasamaan. Ang pagkatigagal ng mga panauhin sa takot ay binaligtad ng manunulat at pinalabas na ang mga ito ay sanay sa pagharap sa ganoong klase ng pagsubok. Sa kabilang dako ay pinaratangan niya na isang masamang nilalang ang pinagbibintangang

EL FILIBUSTERISMO ng salita sa ikalawang pagkakataon na pagsiklab sana ng himagsikan. At silang mga Nagtalo ang dalawa. naiwan daw ay nagpasya na lamang gawin ang kailangang gawin. Pinasok nila ang "Ano ka bang tao ka? Bakit hindi ko malalaman ang nangyari?" pakikipagtalopinakamalapit na kumbentong maaaring salakayin at doon nangulimbat. ni Padre Camorra. Ayaw paniwalaan ang mga tulisan sa paglalarawan nila sa tinutukoy na pinuno "Basta, kailangang palabasin natin na maraming lumusob dito para magnakaw," na walang iba kundi si Simoun. Ngunit kapansin-pansin ang pagkawala ni Simoun at pilit ni Ben Zayb. hindi na ito matagpuan sa tinutuluyang bahay niya sa Escolta. Natagpuan din ang Naputol ang pagtatalo nila nang may lumapit para sabihing nadakip na ang mgamaraming mga bala at pulbura sa loob ng bahay nito kaya't unti-unti nang tumitindi tulisan. Ang mga nahuli ay kabilang raw sa mga tauhan ni Matanglawin na walangang hinala at paniniwalang si Simoun nga ang pinunong tinutukoy ng mga tulisan. iba kundi si Kabesang Tales./Sinabi raw ng mga tulisan na niyaya sila niNabalot ng hiwaga ang buong pangyayari. Marami ang nabigla sa mga nakakakilala Matanglawin na sumapi sa pangkat upang sumalakay at mangulimbat sa kumbento atkay Simoun. mga bahay ng mayayamang tao. Magkikita-kita raw sila sa Sta. Mesa. Pamumunuan Dinalaw ni Ben Zayb si Don Custodio sa bahay ng matandang lalaki. May daw sila ng isang Kastila na mataas, kayumanggi, puti ang buhok at ito'y kumikilos dalang ilang rebolber at mga bala ang manunulat. Dinatnan nito si Don Custodio na ayon sa utos ng Kapitan Heneral na kaibigan nitong matalik. Makikipagtagpo pa rawnaghahanda ng kasong ihaharap laban kay Simoun. sa kanila ang mga artilyero upang sumuporta kaya't wala raw dapat ikatakot. Ang "May katotohanan ba ang balita?" tanong ni Ben Zayb. hudyat daw ay isang malakas na pagsabog. Ngunit walang naganap na pagsabog "Saan ba siya maaaring matagpuan?" ganting tanong ni Don Custodio. kung kaya't ang ibang tulisan ay umurong at nagbalik ng kabundukan. Ang ilan ay Kapwa iniisip ng dalawa ang lugar na maaaring puntahan ni Simoun." A i ang nagsipagtago at nangakong maghihiganti sa namumunong Kastila na hindi tumupad mga brilyante?" tanong pa rin ni Ben Zayb. 134

"Sa oras na mahuli siya'y..." bahay ng isang mayamang pamilya. Ito ang Pamilya Orenda na negosyante ng Animo'y may naganap na senyasan sa mga pinakawalang tingin ng dalawang alahas sa komersiyong pook ng Sta. Cruz. Walang naglalaro, nagpipiyano o ibang pinagkakaabalahan ang pamilya at sa halip ay nakikiumpok ang bawat miyembro sa lalaki. Tiyak na may biyayang dala ang hangin. paksa ng usapan. Maging ang pinakabatang si Tinay ay nabagot dahil sa mag-isang TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan paglalaro ng sungka. Hindi nito lubos na maunawaan kung ano ang halaga ng pinaguusapan ng mga taong nagtitipon sa kanila tungkol sa mga sako ng pulbura, mga ng mga salita. 1. entrusuwelo 3.tigagal 5. pakikipagsabwatan at mga pagsalakay. Maging si Isagani ay hindi pinansin ang pagtawag ni Tinay na dumadalaw lamang sa tahanan ng mga Orenda gayong patnugot madalas makipagsungka sa kanya ang binata at makipagdayaan. mangulimbat 4. hiwaga Nakinig lang si Isagani sa mga kuwento ng platerong si Chichoy. Malungkot at EL FILIBUSTERISMO 135 tahimik lang siya. Naroon din si Momoy, ang kasintahan ni Sensia. Maging ang GAWAIN magandang dalaga ng mga Orenda ay hindi namintana kasama ang nobyong si 1.Bakit hindi pinahintulutan ng Kapitan Heneral na malathala ang artikulo ni Ben Momoy upang makinig sa kuwento ni Chichoy. Zayb? Si Dominggo, na ama ng tahanan at may palayaw na Kapitan Toringgoy ay 2.Ano ang nilalaman ng artikulo ni Ben Zayb? Bakit niya ito isinulat? hindi nagbihis at lumabas. Ugali nitong mamasyal at makipagkuwentuhan sa mga 3.Ano ang nangyari sa mga tulisang naghihintay ng hudyat sa pagsiklab ng kasinggulang ngunit nang araw na iyon ay hindi umalis ng bahay upang makinig din himagsikan? kay Chichoy. Ang asawa nitong si Kapitana Loleng na isang masipag at matalinong 4.Paano nagkaroon ng ideya ang lahat na si Simoun ang pinuno ngbabae ay nag-ukol din ng pansin sa kuwentuhan sa halip na pansinin ang isang plato himagsikan? na may lamang butil ng mga perlas at brilyante sa kanyang harapan. 5.Ano ang nakatagong intensiyon ng mga pari at ni Ben Zayb sa kagustuhang Ang nasa sentro ng usapan ay ang payat na lalaking si Chichoy na makita si Simoun? pinapakinggan ng lahat. Ito ang nagkukuwento sapagkat galing ito sa bahay ni Don Timoteo at doon nasagap ang mga balita. Naghatid ng pares ng hikaw si Chichoy na panregalo ng ama sa anak at manugang. Nakita raw ni Chichoy ang ginigibang Kabanata 37 ANG kiosko na kinainan ng mga diyos-diyusan. HIWAGA "Saku-sakong pulbura ang nasa ilalim ng sahig! Mayroon din sa bubungan at ilalim ne mga mesa! Kung may isang nagsindi ng sigarilyo ay tiyak na SA kabila ng mga pag-iingat at paghihigpit ay kumalat din ang mga balibalitang maraming idinagdag at naging pagbabago. Naging usap-usapan din ito sa

"May kinalaman kaya ang mga estudyante?" "Si Makaraig?" Pinutol ng pag-ubo ni Kapitan Toringgoy ang mga naging pala-palagay. Hindi "Sino naman kaya ang gagawa noon?" nagugulumihanang tanong nl Kapitana Loleng subalit hindi mababakasan ng takot. Samantalang si Momoy ay maputlang-naiwasan ng kapitan na lihim na sulyapan ang kinaroroonan ni Isagani. maputla at natitilihan. Bakit hindi siya magkakaganoon? Isa siya sa mga bisita atNgumiti si Chichoy. "Sasabihin ko na sa inyo kung sino ang higit na pinaghihinalaan. lumapit pa nga sa kioskong tinutukoy ni Chichoy. Ayon pa kay Chichoy, dumalawIto'y walang iba kung hindi ang mag-aalahas na si Simoun." Lahat ay natigilan at din daw doon si Ginoong Pasta athindi nakapaniwala sa sinabi ni Chichoy. Agad nag-usisa si Sensia. "Wala ba si nagbigay ng pahayag. "Malamang daw na isa sa mga kaaway ni Don Timoteo oSimoun sa handaan?" Si Momoy ang sumagot. "Naroon. Nakita ko siya. Ah, naalala isa sa mga karibal ni Juanito." kong umalis siya kaagad dahil kukunin daw niya angregalo para sa bagong kasal." Napatingin ang mga dalaga kay Isagani at nagpakawala lamang ng ngiti ang "Pero kaibigan siya ng Kapitan Heneral at kasosyo sa negosyo ni Don Timoteo," binata. Walang sinabing anuman si Isagani kung kaya't hinarap ito ni Kapitanbulalas pang wika ng dalaga. Loleng. "Ang mabuti pa siguro'y magtago ka na lamang at baka ikaw pa ang "Oo nga! Nakipagsosyo siya upang maisagawa ang binabalak na panggugulo at mapagbintangan." pagpatay," paliwanag naman ni Momoy. Muling nagpakawala ng ngiti si Isagani pero nanatiling umid ang dila. Nagpatuloy "Nauunawaan ko na ngayon ang lahat. Ayaw n'yo kasing maniwala sa sinabi ni sa pagkukuwento si Chichoy. "Hindi malaman ni Don Timoteo kung sino ang dapat sisihin sa pangyayari. Sila lamang naman daw ni Simoun ang namahala ng mgaTiya Tentay na isang demonyo si Simoun at nabili na ang kaluluwa ng mga Kastila," gawain. Dumating ang mga guwardiya sibil at walang matukoy kung sino ang maywika pa rin ni Sensia. kagagawan. Binilinan kaming ilihim ang lahat at saka kami pinaalis." Ngayon ay malinaw na sa lahat ang hindi maipaliwanag na kayamanan ni "Ngunit..." hindi maituloy nang nagkakandautal na si Momoy ang sasabihin. Simoun at pati na rin ang amoy asupreng bahay nito. Noon sumabad ang isa pa sa Nagsalita si Sensia. "Kung nagkaroon ng pagsabog, pati ikaw ay..." tiningnanmga dalaga ng Orenda na si Binday. Naalala nito ang kulay bughaw na ningas sa ng dalaga ang kasintahang si Momoy. bahay ng mag-aalahas nang nagpunta sila para bumili ng mga bato. "Walang matitira kung nagkaroon ng pagsabog." Si Kapitan Toringgoy angNagkuwento na rin ang ngatal pa rin sa takot na si Momoy. "Kagabi ay lumamlam sumagot. Nagpilit magpakatatag si Momoy at magtapang-tapangan sa harap ng pamilya ang ilaw sa kasalan. At isang magnanakaw daw ang pumasok para nakawin ang lamparang iyon na galing kay Simoun." Nakildnig pa ring mabuti si Isagani habang ng kasintahan. "Labis akong nabahala sapagkat kung nangyari ang pagsabog ay tiyak na walapalakad-lakad. "Hindi ba nahuli ang magnanakaw?" may isang nagtanong. na tayo ngayong Kapitan Heneral, arsobispo, mahahalagang mga tao at maging mga "Nakatalon daw sa ilog kasama ang lampara. May nagsabing isa raw itong Kastila, kawani ng pamahalaan. Tiyak na wawasakin ng malakas na pagsabog ang buongmayroon namang nagsabing Intsik daw, at may nagpalagay na isang Indiyo," patuloy Kalye Anloague," patuloy na wika ni Chichoy. na kuwento ni Momoy. Napasusmaryosep si Kapitan Loleng. "Naroon pa naman ang lahat ng may "Pinaniniwalaan na sa pamamagitan ng lamparang iyan ay sasabog ang buong pagkakautang sa akin! Bukod pa sa mayroon tayong bahay doon. Sino ba talaga angkabahayan ni Don Timoteo. Pinaghahanap na ngayon si Simoun," dagdag na dapat managot sa pangyayaring ito?" impormasyon ni Chichoy. Nagbigay ng kani-kaniyang hinala ang mga nakikinig ng kuwentuhan. Noon nagsalita si Isagani. "Ang kumuha ng pag-aari ng iba ay isang malaking "Hindi kaya kagagawan din ito ng mga prayle?" kasalanan. Kung nalaman lang marahil ng magnanakaw na ito ang tunay na layunin "Baka naman ng Intsik na si Quiroga." ay malamang sa pinag-isipan niyang mabuti ang lahat at tiyak na hindi niya iyon EL FILIBUSTERISMO 137
136 EL FILIBUSTERISMO

kukunin. Anuman ang maging kapalit ay hindi ko nanaising malagay sa kanyang katayuan." Nagpatuloy sa kuwentuhan ang mga naroon. Makaraan ng isang oras ay nagpaalam na si Isagani sa pamilya upang umuwi at mamuhay sa piling ng kanyang amain.

1. 2. 3.

TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. nabagot 3. platero ngatal 4. lumamlam

5. ningas

138

EL FILIBUSTERISMO

1. 2. 3. 4.

GAWALM Ano ang labis na ikinabigla ni Kapitan Loleng sa mga narinig na

balita? Ano ang pala-palagay ng mga tao tulad nina Kapitan Loleng at Kapitan Toringgoy sa nabigong kaguluhan? May katotohanan ba ang mga bali-balita at haka-haka ng mga tao? Pangatwiran. Ipaliwanag ang pahayag ni Isagani, "Ang kumuha ngpag-aari ng iba ay isang malaking kasalanan. Kung nalaman lang marahil ng magnanakaw na ito ang tunay na layunin ay malamang sa pinag-isipan niyang mabuti ang lahat at tiyak na hindi niya iyon kukunin. Anuman ang maging kapalit ay hindi ko nanaising malagay sa kanyang katayuan." 5. Kung ikaw si Isagani, ano ang iyong gagawin at bakit? Pangatwiranan. Kabanata 38 ANG KASAWIAN

NAGING kilabot ng buong Luzon si Matanglawin at lumaganap na ang kanyang panunulisan. Pinatay niya ang Juez de Paz ng Tiani, sinunog ang isang kabyawan sa Batangas, winasak ang mga pananim at nangulimbat sa mga mayayamang tao. Nilulusob ng kanyang pangkat ang bawat madaanang lalawigan. Binigla niya ang bayan ng Cavite na matapos lusubin ay tinangay ang lahat ng sandata sa tribunal. Umabot saTayabas at Panggasinan hanggang sa Albay ang pananalakay ni Matanglawin at ikinalat ng dugo ang kanyang pangalan. Nabigong hulihin ng mga humahabol na sundalo ang pangkat ng tulisan dahilan upang dakpin ang mga walang malay na magsasaka na nagkakamit ng parusa. Isang malaking pinsala ang idinulot ng panunulisan ni Matanglawin sa kabuhayan ng mga lalawigan. Naghasik siya ng takot sa mga negosyanteng naglalakbay at ang mga mahihirap naman ay natatakot madiin sa ginagawang paghahasik ng lagim ng mga tulisan. May anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga guwardiya sibil na naglalakad sa gilid ng bundok isang katanghaliang tapat. Abot-siko at kabit-kabit ang pagkakagapos sa mga ito, walang pandong at mga nakayapak. Binabantayan ng sampling sundalo ang pamamaybay nila sa pitak. Napakainit ng buwang iyon ng Mayo kaya't labis ang naranasang hirap ng mga dinakip. Sumisigid sa kanilang utak ang tindi ng init na tila nagpapakawala ng kanilang katinuan at malay-tao. Humahalo ang pawis

nila sa alikabok at nagiging putik na nakabahid sa kanilang mukha at katawan. Bakas sa kanilang anyo ang magkahalong poot at kawalang pag-asa, pagod, pagkahapo at hirap na walang kahulilip. Sa tuwing inihahampas ng mga kawal ang hawak na sanga sa kanilang katawan ay napapatakbo ang ilang nahuli at pasubsob na napapasunod ang nasa dakong hulihan. May ilang bumabagsak sa lupa dahil sa panghihina subalit napipilitang bumangon muli para danasin ang patuloy na paeDaoarusa.
EL FILIBUSTERISMO 139

paglalakad, kunot ang noo bilang pagtutol at halatang masama ang loob. Hindi niya nakayanan ang ginagawa ng isang sundalo na bukod sa hinahagupit ang nahuli'y sinisipa at tinatadyakan pa sa tuwing nadadapa. "Pabayaan mo silang maglakad ng malaya, Mautang!" sigaw niya sa kasama. "Baguhan ka ano? Ano ba'ng ginagawa ninyo sa mga bilanggo ninyo sa digmaan?" sagot ng lalaki. "Higit na mabuti," sagot ng lalaking tinatawag na Carolino. Nilapitan ni Mautang si Carolino at pagkuwa'y binulungan. "Huwag kang hangal! Sinasadya ko silang pagmalupitan at saktan para galitin. Sa gayon ay magtangka silang tumakas at ng... pung!" Isang bilanggo ang nakiusap na magpahinga dahil sa tindi ng pagod subalit hindi pumayag ang kabong kasama nila. Iginala ng kabo ang tingin sa paligid at natiyak niyang nasa isang ilang na lugar sila. "Mapanganib ang lugar na ito." "Hala, sulong!" muling sigaw ni Mautang. Isang malakas na hagupit ang ipinagkaloob ni Mautang sa isang bihag. Nang-uusig na tiningnan ng bihag si

Manaka-naka silang humihinto sa paglalakad tuwing iinom ang mga sundalo. Pagkatapos ay muli silang makakaranas ng hagupit ng mga sanga na may kasama pang mga sigaw na pautos. Isang sundalo ang lihim na umiiling at halatang tutol sa kalupitan ng mga kasama. Tahimik siya sa

Mautang, "Mas malupit ka pa kaysa sa mga panginoon." Mas matitinding hagupit ang naging tugon ni Mautang sa lalaking nagsalita. Pagkuwa'y isang malakas na putok ang kanilang narinig. Tinamaan ng bala

ang dibdib ng malupit na sundalo at bumagsak ito sa lupa na isang bangkay. Sumigaw ang kabo na namumutla, "Tigil!" Tumigil ang pangkat sa paglalakad upang magkubli. Muli na namang sumipol ang isang punglo kasunod ang malakas na putok at nasapol ang binti ng kabo. Napasigaw ito sa takot. Nakatago ang namamaril sa isang malaking bato na nasa bandang itaas.

EL FILIBUSTERISMOdarakpin daw sa gabing iyon. "Diyata't... ang Victorinang iyon ay magagawa akong Nagsiluhod ang mga bilanggo kasama ang pa^mamakaawa. Sumunod ay ang ipabaril," nagkakandautal na wika ni Don Tiburcio. Umalis sa bahay ng pari ang sunod-sunod na putukan. matanda at nagpunta sa kakahuyan upang magtago sa dampa ng isang mangangahoy. "Carolino... gamitin mo ang pagiging asintado mo!" ang utos ng kabo. Ngunit ang totoo ay si Simoun ang Kastilang tinutukoy sa telegrama. Sugatan Hindi agad nakatinag si Carolino kaya't muling nagtungayaw ang kabo. "Barilinitong dumating may dalawang araw na ang nakalilipas at humihingi ng tulong sa pari. mo kung hindi'y ikaw ang babarilin ko!" Walang pag-aalinlangang tinanggap ni Padre Florentino si Simoun. May dala itong Lumitaw ang isang lalaki mula sa pagkukubli sa malaking bato na tila sumenyas. maleta, duguan at pagod na pagod. Wala pang nakakarating na balita sa pari at hindi "Barilin mo!" muling utos ng kabo. pa malinaw ang tunay na kalagayan ni Simoun para sa kanya. Ang tanging nasa isip Napilitan si Carolino na asintahin ang lalaki b>agama't tila nababanaag niya atng pari ay wala na ang Kapitan Heneral at nagsisimula nang maghiganti ang mga pamilyar ang hitsura ng lalaki. Napilitan si Carolino na kalabitin ang gatilyo at sumipoltaong pinagkakautangan ni Simoun sapagkat wala na itong padrino. Marahil daw, ang ang kanyang punglo. Napasubsob sa batuhan ang tinamaang lalaki. Natigagal naman si tumutugis kay Simoun ay ang pumalit na Heneral upang makuha ang bitbit na Carolino. kayamanan ng lalaki. Isa sa mga sundalo ang nagmamadaling umakyat upang tingnan ang isang Ngunit saan nanggaling ang sugat? Nagkasugat ba ito sa pagtakas habang matandang lalaki na naghihingalo. Buhay pa ito kaya't sinaksak ng sundalo ngtinutugis? Natiyak ng pari ang kanyang hinala nang tanggapin ang telegrama lalo't bayoneta. Hindi man lang kumurap ang mga mata nitong nakatitig kay Carolino at mayayaw magpasundo ng manggagamot ni Simoun mula sa kabisera. Tanging si Don itinuturo sa likod ng batuhan. Tiburcio ang nangalaga dito. Hindi tuloy malaman ni Padre Florentino ang dapat Sindak at namumutla ang mukha si Carolino. Si Carolino ay si Tano na anak niipasya sakaling may dumating na mga guwardiya sibil upang hulihin si Simoun. Kabesang Tales at apo ni Tandang Selo. Tinawag siyang Carolino sapagkat galing siyaMalubha ang sugat nito at mas magiging masama ang kalagayan nito dahil sa isang ng Carolinas at doon nakipagdigma. Ang kanyang nabaril ay ang kanyang lolo namahabang paglalakbay. walang iba kundi si Tandang Selo. Sapagkat hindi na makapagsalita, sinabi na lamang Tumigil sa pagtugtog si Padre Florentino. Sinikap niyang suriin ang ni Tandang Selo sa pamamagitan ng mga titig ang dalamhating nais ipahiwatig sa apo.makahulugang ngiti ni Simoun nang mabatid nito ang tungkol sa telegrama at sa mga Bangkay na ang matandang lalaki ngunit nakaturo pa rin sa likod ng mga bato. darating upang dakpin ito sa ganap na ikawalo ng gabi. Ano ang ibig sabihin ng mga ngiting iyon at sa kabila ng mga pagbabanta ay hindi man lang nakaisip magtago ni TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan Simoun? ng mga salita. Inisip ng pari na isang palalo si Simoun. Malakas ito, mayaman at 1. poot 3. kabyawan 5. paghahasik makapangyarihan ngunit sa kabila ng kahabag-habag na kalagayan at kahit pa 2. pandong 4. sumisigid nalamang huhulihin patay man o buhay ay nakuha pang ngumiti nang pakutya. Nakapagtatakang sa kanya nagpunta si Simoun upang magpakalinga. Inisip ni Padre GAWAIN Florentino kung paano maililigtas ng isang paring Pilipinong tulad niya ang isang 1. Ano ang idinulot ni Matanglawin sa mga tao? tulad ni Simoun gayong noon ay hinamak at dinusta nito ang kanyang pagkamababang-uri bilang isang Indiyong pari. 2. Bakit dinakip ng mga sundalo ang mga magsasaka at iba pang tao? 3. Bakit kailangang parusahan at saktan ang mga nadakip na bihag ayon kay Kinalimutan na ni Padre Florentino ang panlilibak sa kanya ni Simoun may Mautang? dalawang buwan na ang nakalilipas mula nang lapitan niya ito at hingan ng tulong para mapalaya si Isagani. Batid din niya na may malaking kinalaman si Simoun sa 4. Ano ang lihim na itinatago ng katauhan ni Carolino? madaliang pagpapakasal ni Paulita Gomez kay Juanito Pelaez na lalong nagpaaba sa 5. Bakit nag-alinlangan si Carolino na barilin ang matandang lalaki? kalagayan ng kanyang pamangkin. Kinalimutan ni Padre Florentino ang lahat at ang tanging inisip ay ang kapakanan ni Simoun. Pinag 140

Kabanata 39 ANG KATAPUSAN NASA tahanan niya si Padre Florentino kung saan mula sa bintana ay abot-tanaw ang laot. Malungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre Florentino.
EL FILIBUSTERISMO 141

iisipan niyang mabuti kung dapat niyang isuko si Simoun. Nakapagtatakang ni walang pag-aalala si Simoun sa banta nang nakaambang paghuli rito. Nilapitan ng isang utusan ang pari para sabihing ipinasusundo siya ng maysakit at nais makausap. Agad pinuntahan ng pari ang silid kung saan naroon si Simoun. Malinis at mahangin ang silid, sapat upang makapagpahinga, maging

142

EL FILIBUSTERISMO

Nagsaliwan ang himig at ang ugong ng alon. Ganap niyang pinalaya ang kalungkutan sa pamamagitan ng musika. Bunga rin ng kalungkutang ito ang pag-alis ng matalik niyang kaibigang si Don Tiburcio de Espadafta sa pag-aakalang natunton na ito ng naghahanap na asawang si Donya Victorina. Inakala ng pobreng matanda na siya ang tinutukoy sa telegrama na

"Diyos na mahabagin! Ano'ng ginawa ninyo, Senyor Simoun?" "Wala na kayong dapat ikabahala! Huli na rin naman ang lahat. Buhay o

"May dinaramdam po ba kayo?" usisa ni Padre Florentino kay Simoun. sunuran ito sa kanyang mga payo na gumawa ng labag sa katarungan upang makamit "Mawawala din ito," makahulugan tugon ni Simoun. Nabigla, hindi makapaniwala ang nais. si Padre Florentino sa natuklasan. Walang laman ang mga botelya ng gamot. Mahaba ang matapat na pangungumpisal ni Simoun na inabot ng gabi. Tumayo na ang pari. Naghari ang katahimikan at noon inihingi ng tawad ng pari ang mga naging kasalanan ni Simoun. "Ang Diyos ay mapagpatawad, Ginoo. Sa kabila ng inyong pagkakamali ay patay ay kailangan nila akong hulihin. Hindi ko ibignakita niya ang inyong paghihirap. Siya ang bumigo ng inyong pangarap sa na mahulog sa kanilang mgapamamagitan ng pagkamatay ng babaing inyong iniibig, ang pagkukulang sa kamay. Ayokong maagawpaghahanda at ang mahiwagang... Sundin ang kalooban niya." "Kaloob ba ng Diyos na ang kapuluang ito..." wika ni Simoun. nila sa akin ang aking lihim. "Ay magpatuloy sa kanyang kaawa-awang kalagayan?" patuloy ng pari sa hindi Makinig na lamang kayong mabuti at wala ng panahon.natapos na pahayag ni Simoun. "Nalalaman kong hindi Niya pinababayaan ang mga Nalalapit na ang itinakdangtaong tumatawag at naniniwala sa Kanya." "Kung ganoon ay bakit Niya ako pinabayaan?" mapait na wika ni Simoun. oras. Kailangang malaman "Sapagkat mali ang naging pamamaraan ninyo. Ang maging tagapagligtas ng ninyo ang aking lihim isang bayan ay hindi nangangahulugan ng kapahamakan nito. Hindi katarungan ang --------------"--a1 at sasabihin ko sa inyo lumikha ng isa pang krimen. Pag-ibig ang tanging tagapagligtas, Ginoo. Hindi lalaya lahat. Nais kong sabihin ninyo sa akin kung tunay na may Diyos." "May pangontra sa lason, Ginoo. Ang apormorpina, may eter, may kloropomo." ang bayan sa pamamagitan ng pagwasak ng pangarap ng iba, sa pagbili ng kanilang "Huwag na ninyong sayangin ang oras. Ayokong mamatay na baon ang aking lihim." kalooban at panlilinlang. Ang pagtubos ay nangangahuluhan ng kabutihan at pagtitiis, Ibinulong ni Simoun ang kanyang lihim sa pari. Ipinagtapat ang tunay niyangng pag-ibig!" pagkatao, ang tunay niyang pangalan. Napahindik si Padre Florentino. "Kung ganoon ay nagkamali ako. Ano ba ang nagawa kong kasalanan kung Isinalaysay ni Simoun ang nakaraang buhay. Labintatlong taon na ang susukatin ito sa naging kasalanan ng mga namamahala? Bakit hindi na lang ako ang nakakaraan, galing siya ng Europa at nagbalik ng Pilipinas na puno ng pangarap at kanyang parusahan at ipagkaloob ang tagumpay sa bayan?" pag-asa. Inihanda niya ang sarili sa paggawa ng kabutihan at pagpapatawad sa mga "Kailangang magtiis ang mga nilulupig upang higit silang maging karapat-dapat taong nagkasala sa kanyang ama pabayaan lamang siyang mabuhay nang payapa. sa pagkalinga ng Diyos. Higit na hahalimuyak ang amoy ng isang botelya ng Ngunit may mahiwagang mga kamay na nagtulak sa kanya upang mapahamak, pabangong nabasag," ani Padre Florentino. mangyari ang isang kaguluhang gawa-gawa lamang na nagbunga ng pagkawala ng "Kaya nga lalo kong hinangad na sila'y pagmalupitan. Ano'ng dapat kong gawin lahat sa kanya. Kasamang naglaho ang kanyang pangalan, yaman, pag-ibig, ngayon?" tanong pa ni Simoun. kinabukasan at kalayaan. Iniligtas siya sa kamatayan ng isang kaibigang nagbuwis ng "Magtiis at gumawa!" buhay para sa kanya. Sumumpa siya ng paghihiganti. Tumakas siya at nangibang "Madaling sabihin iyan ng mga taong hindi nagtiis. Ano pa ba ang naghihintay sa bansa dala ang kayamanan ng kanyang pamilya. Nakipagkalakalan siya upang lalong mga taong labis na ang naging paghihirap at wala nang matanaw na magandang umunlad. Nakilahok bukas? Hindi ninyo nasaksihan ang aking mga nasaksihan. Marahil nga, ang magtiis at gumawa ay para sa mga taong maniniwala na ang kaligtasan ay nasa kanila ring kamatayan." EL FILIBUSTERISMO 143 Itinanong pa ni Simoun kung anong klaseng Diyos ang humingi ng ganoon din siya sa himagsikan sa Cuba at tumulong upang maipanalo ang digmaan. Doon niya nakilala ang Kapitan Heneral na noon ay isang komandante pa lamang. Pinautang niyakalaking pagpapasakit. "Matapat at makatarungang Diyos. Diyos na nagpaparusa sa mga nagkasala at ito kaya't naging malapit ang loob nito sa kanya at mula noon ay naging matalik silang magkaibigan kasama ang mga lihim na krimen ng kapitan. Sa tulong ng kanyang salapinagbibigay ng biyaya sa mga nagpakasakit. Ang pagtitiis ay pagpapatibay at ang ay naging Kapitan Heneral ang kaibigan at ipinadala sa Pilipinas. Naging sunud-pakikipagtunggali ay pagpapalakas. Huwag nating isisi

144

EL FILIBUSTERISMO

sa iba ang ating kasawian. Ang kalayaan at pagsasarili ay makakamit natin ng may kahandaan, sapagkat kung wala'y mas mabuti pa ang mabigo na lamang." Ginagap ni Simoun ang kamay ng pari at masuyong pinisil. Naghari ang katahimikan. Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na nagwika si Padre Florentino; "Nasaan ang kabataang handang magpakasakit sa bayan? Nasaan ang kanilang mga pangarap at kasiglahan alang-alang sa kabutihan ng bayan? Hinihintay namin kayo, kabataan, kayong mga walang bahid ng dungis at karapat-dapat ng isang karangalan!" May kumatok na utusan at nagtatanong kung magsisindi na ba ng ilawan. Tinanglawan nito si Simoun at nabatid na ito ay patay na. Lumuhod at nanalangin si Padre Florentino. "Kaawaan nawa ang taong nagbuyo sa kanya na maging masama." Ipinatawag din ng pari ang iba pang mga utusan upang paluhurin at pagdasalin. Nangilid ang luha sa mga mata ng pari. Lumakad siya palapit sa bintanang durungawan at doon pinagmasdan ang alon. Kinuha ni Padre Florentino ang maletang may kayamanan ni Simoun at nagtungo sa talampas na laging pinupuntahan ni Isagani upang pagmasdan at isipin ang lalim ng karagatan. Nang matiyak ng pari na nag-iisa siya ay buong lakas na inihagis ang maleta upang lamunin ng karagatan. "Manatili ka sana sa kailaliman ng karagatan na walang hanggan, kasama ang mga korales at perlas... Kung dumating ang isang panahon na kakailanganin ka para sa isang dakilang mithiin, iluwa ka sana ng dagat sa pamamagitan ng utos ng Diyos. Samantala, diyan ka muna upang hindi maging kasangkapan ng kabuktutan at upang hindi maging tagapag-udyok ng kasakiman!" TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan ng mga salita. l.mabatid 3. pakutya 5. magpakalinga 2. dinusta 4. nagpaaba

1. 2. 3. 4. 5.

GAWAIN Ano ang ibig sabihin ng mga ngiti ni Simoun, gayong nakatakda na ang pagdakip sa kanya? Bakit lihim na nagtataka si Padre Florentino sa paglapit sa kanya ni Simoun? Ano ang ipinahihiwatig ng pagtatapon ni Padre Florentino ng kayamanan ni Simoun sa dagat? Kung ikaw si Padre Florentino ano ang iyong ipapayo o sasabihin kay Simoun? Kung ikaw si Simoun, ano marahil ang iyong ginawa? Gagawin mo rin ba ang ginawa ni Simoun at bakit?